ללא חוק – ללא הסכמה / بلا قانون - بلا موافقة

‍

מכתב הכלכלנים מתריע בפני התוצאות שהם צופים כתוצאה ממהלכי הממשלה; בין אלה, הפגיעה בדירוג האשראי של ישראל, הקושי לגייס הון, הוצאת פעילות עסקית של חברות הייטק אל מחוץ למדינה, ובריחת מוחות. אולם התוצאות אינן לב העניין. מה שנמצא במוקד העניין הוא דבר מה תשתיתי לאין שיעור. ברגע מסוים, לאקאן המליץ לקרוא כלכלנים[1]; "גרון עמוק", על גבי אותו הגיון הדריך את וודוורד וברנסטין: Follow the money. הסיבה היא שמסלולה ואופן פעולתה של המערכת הכלכלית ממפה היטב את הממד הסמלי, אדווֹתיו והאופן בו מופיע מבעדו הממשי.

מה הוא אותו דבר תשתיתי שעומד (או שמא נופל) על הפרק? מה ייפגע על ידי החקיקה המאנית הזאת שנשענת בבסיסה על אפשרות ההיות מחוץ לחוק? יש להדגיש, זהו מחוץ-לחוק שאיננו היוצא מהכלל הבונה את הכלל, שהאב טיפוס שלו הוא האב (המת) שעל גבי הריגתו, נוסד החוק – חוק שכולל את כל האחים ללא יוצא מהכלל. היוצא מהכלל הוא, כאמור, האב המת – זה שבמיתוס הפרוידיאני מכונן התרבות, שלטוטם וטאבו, היו לו את כל הנשים, זה שהיה בגופו ובכוחו, החוק, לפני שהיה החוק.[2] כאמור, במצב הדברים העכשווי, לא היוצא מהכלל הבונה את הכלל באמצעות החוק, אלא שעטנז של אב עלוב ו-Outlaw.

על גבי רצח האב (למען הסר ספק מדובר במיתוס) נוסד החוק, שאפשר את כל מפעלי הציביליזציה הגדולים. הוא נוסד על גבי הסכמה בין האחים – הסכמה שברירית, ומוּעדת לפורענות – שעמדתו של האב, ככזה המחזיק בכוח אבסולוטי, לא תיתפס. כך נוסד החוק. המקום הפנוי של האב המת כמובן נתפס שוב ושוב, על ידי קיסרים, צארים, מלכים ושליטי יחיד, אך היא נתפסה תמיד באופן פרוביזורי,רעוע, בן חלוף, ועל גבי גוף מתבלה – איש לא נמלט מ"חוק הסירוס."

החוק, משכך נוסד, נושא עליו את חותם הפרדוקסים שלו: כולם כפופים לחוק, אך לא יכול להיות "כולם", ללא יוצא מהכלל. מיהו, אם כן, היוצא מהכלל ביחס לחוק? האם השליט הוא היוצא מהכלל? האם השופט (2 כהונות שהיו מאוחדות בעבר בפרסונה אחת)? האם אדם כלשהו מחזיק בעמדת היוצא מהכלל ביחס לחוק? אינני חושב כך.

החוק נושא עימו סתירה מהותית, חולשה –נושא עימו את תו הסירוס. יש אפשרות לבטל אותו. לכך קרא אגמבן [3] State of Exception. זוהי אותה נקודה בה, עקב מצב חירום, ניתן לבטל את החוק ולפעול על פי חוקי חירום שנותנים כוח כמעט בלתי מוגבל בידי השליט (כלומר הוא גופו הינו החוק). זה נובע ישירות ממה שאפשר לקרוא לו עם לאקאן: חוק המסמן. זו העובדה שעבור כל מערכת – כל כלל – חייב להיות תמיד מסמן שנמצא מחוץ לה (מאחר ומסמן מוגדר על ידי היחס שלו למסמן הקודם, לכן תמיד צריך להיות מסמן קודם. לכן כל אוניברסל שנתחום, תמיד יהיה מסמן אחד קודם לו.

האפשרות לבטל את החוק – שכבר נוסתה בעבר בהיסטוריה – חושפת על גבי איזו הסכמה רופפת הוא ניצב. אם נשוב למיתוס של טוטם וטאבו הרי שהסכמה זו נוצרה בין אחים, חשדנים, אורבים לראות מי מהם יהיה זה שיפר את ההסכמה ויתפוס את מקום האב, ואולי לא רק אורבים ליריביהם אלא גם אורבים להזדמנות להיות הם אלה שלוטשים את עיניהם וחושפים את מלתעותיהם כדי לרשת את שלטון היחיד של האב הקמאי.

זו הסכמה שהיא בראש וראשונה על רקע יריבות; הסכמה חשוקת שיניים; והחוק שנבנה על גביה (שהרי הסכמה כלשהי היא הכרחית כדי ליצור יצירה אנושית כמו החוק), שברירי ותלוי בקיום הסכמה בין"שחקנים" רבים – הסכמה שמראש מכילה בתוכה ויתור (ועמו תסכול) של כל אחד מהם.

אנו בפני ביטול כוחני וחד צדדי, לא רק של חוקים כלשהם, אלא של החוק עצמו. מדוע? בגלל האופי האד-הומינם של החקיקה הזו; בגלל ההפרדה בין החוק לבין ההסכמה עליה הוא נשען; ובגלל שהנאשמים באד-הומינם המדובר ממקמים את עצמם לא מעל החוק ואפילו לא מחוץ לחוק אלא ללא חוק – בבחינת אני-חוק. במצב כזה אנחנו בעולם של התענגות ללא חוק – זה לא עולם שמומלץ לחיות בו.

ההסכמה, ביטול ההסכמה – אם לחזור לפיסקת הפתיחה – היא מה שערעורו ירעיד, לא רק את העולם העסקי, שהרי זה נשען על הסכמה שניתנת במילה. כל עיסקה איננה אלא החלפת מילים שמקבלות תוקף של מעשה, מילים שיוצרות הסכמה (כאשר משהו בהסכמה זו נפגם פונים לבית המשפט). לכן ערעורה, נישולה של הסכמה זו מראש, יפיל את האפשרות לעשות עסקאות, תחת הקפריזה של הכוח. אך ערעורה של ההסכמה במישור העסקי איננה סוף הסיפור: גם השדה של האהבה כרוך בהסכמה, גם השדה של ההתענגויות המיניות... יכולתי להוסיף פה רשימה ארוכה של מה שמושתת על הסכמה –למעשה כל השדה החברתי-תרבותי מבוסס על כך.

כמובן ההסכמה הזו והחוק שמשקף אותה הם רעועים מטבעם. אנשים עברו, עוברים ויעברו על החוק, אך בהינתן החוק מתקיימת רגולציה של התענגות (שכרוכה אמנם גם בלעבור על החוק, אבל תחומה על ידו).

מה שעתיד להיפגע, מה שמאוכל על ידיה פעולות השלטוניות ההרסניות הללו, הוא לא חוק זה או אחר – יהא חשוב או מרכזי ככל שיהיה – אלא עצם החוק.

[1] Lacan, J. (1969-70). The Seminar, Book XVII, The Other Side of Psychoanalysis. (R. Grigg,Trans.) New York: W.W. Norton & Co. 2007, p. 81

[2] זיגמונד פרויד, טוטם וטאבו (1912) בתוך מבחר כתבים כרך ט', בהוצאת רסלינג.

[3] Agamben. G.,Stato di eccezione (Homo sacer, II, 1) (2003). Trans. Kevin Attell as State of Exception (2005).

‍

يحذر الاقتصاديون في رسالتهم من نتائج تصرفات الحكومة الجديدة التي يتنبأون بها، كضعضعة التصنيف الائتماني لإسرائيل، صعوبة في تجنيد رأس المال، إخراج شركات الهايتك لأعمالها التجارية إلى خارج البلاد، وهجرة الأدمغة. لكن النتائج ليست لب الموضوع. الشيء المهم والأساسي هنا هو أمر بنيوي إلى أبعد الحدود. أوصى لاكان في مرحلة ما بقراءة الاقتصاديين^[1]; "حلق عميق"، وأرشد، وفقًا لهذا، وودوورد وبرنشتاين: Follow the money. والسبب هو أن مسار وأسلوب عمل النظام الاقتصادي يرسم البعد الرمزي وتموجاته وشكل تجلي الحقيقي فيه جيدًا.

ما هو ذلك الشيء البنيوي على (أو، تحت) الأجندة؟ ما الذي ستمس به تشريعات الهوس هذه التي ترتكز على إمكانية الوجود خارج القانون؟  ليس هذا الخارج عن القانون استثناءً عن القاعدة الذي يبني القاعدة، ونموذجها هو الأب (الميت) الذي بنِي القانون على كاهل قتله - قانون يشمل جل الإخوة بلا استثناء، يقتضي التنويه. الخارج عن القاعدة هو، كما ذكرنا، الأب الميت، مؤسس الثقافة حسب أسطورة فرويد، الطوطم والتحريم، جميع النساء كنَّ له، كان، في جسده وسلطته، هو القانون، قبل أن يكون هناك قانون.^[2] في الوضع الراهن الآن، ليس الاستثناء عن القاعدة هو الذي يبني القاعدة بواسطة القانون، بل مزيج محظور من أب بائس و- outlaw.

على كاهل مقتل الأب (وهي أسطورة، ننوّه) تأسس القانون الذي جعل من كافة المشاريع الحضاريةا لعظيمة واقعًا. بنِي على أساسات الاتفاق بين الإخوة، اتفاق هش وعرضة للكارثة، على أن منصب الأب، بصفته صاحب السلطة المطلقة، ليس في متناول أحد. هكذا تأسس القانون. تم الاستيلاء على مكان الأب الميت مرة تلو الأخرى من قبل أباطرة وقياصر وملوك وطُغَاة، لكن طالما كان هذا مؤقتًا، هشًا وعابرًا، فوق جسد متهالك - لا أحد يهرب من "قانون الخصاء".

القانون، بعد أن تأسس هكذا، يحمل طابع مفارقاته: الكل خاضع للقانون، لكن لا "كل" دون استثناء. من هو الاستثناء فيما يتعلق بالقانون إذن؟ هل الحاكم هو الاستثناء؟ هل القاضي (وظيفتين تم توحيدهما في شخص واحد في الماضي)؟ هل يشغل أي شخص منصب الاستثناء فيما يتعلق بالقانون؟ لا أعتقد ذلك.

يحمل القانون في طياته تناقضًا جوهريًا، ضَعفًا - يحمل عقدة الخصاء في طياته. من الممكن إلغاؤه. هذا ما أطلق عليه أجامبين^[3] اسم State of Exception. هذه هي النقطة نفسها التي يمكن فيها، بسبب حالة الطوارئ، إلغاء القانون والعمل وفقًا لقوانين الطوارئ التي تمنح الحاكم سلطة غير محدودة تقريبًا (بمعنى أنه هو نفسه هو القانون). ينتج هذا مباشرة عمّا نسميه مع لاكان: قانون الدال. حقيقة أن لكل جهاز، كل قاعدة، يجب أن يكون دال يتواجد خارجها - حيث أن الدال يعرَّف بواسطة علاقته بالدال السابق، لذلك يجب أن يكون هناك دائمًا دال قبله. لذلك، كل مرسوم يُوقَّع عليه دائمًا يسبقه دال.

تكشف إمكانية إلغاء القانون (التي سبق وجرِّبَّت على مر التاريخ) عن الاتفاق الهش الذي بُنِيَ فوقه. بالعودة إلى أسطورة الطوطم والتحريم، نرى أن هذا الاتفاق تشكل بين إخوة، شكاكين، متربصين لمعرفة أي منهم سيخالف الاتفاق ويحل محل الأب. لا يتربص الأخوة لخصومهم فحسب بل وكذلك لفرصة أن يكونوا من سيرثون الولاية من الأب الطاغي البدائي.

يقوم هذا الاتفاق أولاً وقبل كل شيء على الخصومة. موافقة مكشرة عن أنيابها والقانون المبني فوقها (حيث أن اتفاقًا ما ضروري لخلق اكتشاف انساني مثل القانون)، هش ويعتمد على الاتفاق بين العديد من "اللاعبين" - اتفاق يحتوي مسبقًا على تنازل (وإحباط) كل منهم.

نقف إبان إلغاء قسري وأحادي، ليس لقوانين معينة فقط، بل للقانون نفسه. لماذا؟ بسبب طبيعة هذا التشريع غير الموضوعية؛بسبب الفصل بين القانون والاتفاق الذي يقوم عليه؛ ولأن المدعى عليهم في القضية المعنية لا يضعون أنفسهم فوق القانون ولا حتى خارجه لكن بدونه - أي أنا-القانون. في مثل هذه الحالة نعيش في عالم من التلذذ بلا قانون - ليس عالم نريد العيش فيه.

الموافقة، إلغاء الموافقة - في العودة إلى الفقرة الافتتاحية - هي ما سيزعزع استئنافه، ليس عالم الأعمال فقط، حيث أنه يقوم على الموافقة بالكلام. ليست الصفقات إلا كلمات متبادلة تخلق اتفاقًا (عندما يخالَف شيء ما في هذه الاتفاقية، يتوجهون إلى المحكمة). لذلك، فإن انتهاك هذا الاتفاق وسلبه سيلغي إمكانية عقد الصفقات، في ظل نزوة السلطة. لكن تحدي الموافقة على المستوى التجاري ليس النهاية: الحب أيضًا ينطوي على الموافقة، وكذلك الملذات الجنسية... يمكنني أن أضيف قائمة طويلة لما يقوم على الموافقة - في الواقع فإن المجال الاجتماعي الثقافي بأكمله مبني على هذا.

لا شك بأن الموافقة والقانون الذي يعكسها هشّان بطبيعتهما. خالف الناس القانون مرارا كما يخالفونه وسوف يفعلون كذلك مستقبلًا، لكن مع وجود القانون هناك تنظيم للتلذذ (الذي من شأنه أيضًا مخالفة القانون لكنه مقيّد من خلاله)

ما سيتضرر، وما تنهش به الإجراءات الحكومية المدمرة، هو ليس قانون أو آخر، مهما مهمًا كان أو مركزيًا، بل القانون بحد ذاته.

^[1] Lacan, J. (1969-70). The Seminar, Book XVII, The Other Side of Psychoanalysis. (R. Grigg,Trans.) New York: W.W. Norton & Co. 2007, p. 81

^[2]زيجموند فرويد، Totem und Tabu، (1912) من مقالات مختارة المجلد التاسع، إصدار ريسلينغ للنشر

^[3] Agamben. G.,Stato di eccezione(Homo sacer, II, 1) (2003). Trans. Kevin Attell as State of Exception (2005).

‍