האליבי בהדחקה הראשונית - حجة الغياب في الكبت الأولي

‍ 

״[…]הלא-מודע [...] מה שפרויד ציין אודותיו: המבנה שלו אינו כפוף לייצוג כלשהו, כי הרגלו להשתמש בייצוג

רק על מנת להתחפש איתו (Rücksichtauf Darstellbarkeit [ההתחשבות ביכולת להיות מוצג, מ.ג.])״.

La méprise du sujet suppose savoir, Jacques Lacan[1]

מה זה לדעת? מה זה ידע? שאלה שהפרקטיקה עם ילדים אוטיסטיים מעלה – כך מציין אריק לוראן.[2]פרדינד דה סוסיר לא רק יסד את הבלשנות המודרנית, הוא גם התעניין בדברים אחרים. ז׳אן סטרובינסקי (Jean Starobinski) בספרו ״המילים שמתחת למילים״ (“Les mots sous les mots”)[3] מתייחס למחברות הרבות שנמצאו במגירות של דה סוסיר, המעידות על עניינו בשירה של המשוררים היוונים והלטינים הקלאסיים. בשירה זו הוא גילה טכניקת תחביר מיוחדת: כמעין הצפנה החל מִתֵּמה או מילה מסוימות ועל פי כללים קפדניים, במבנה של שׂיכול אותיות (אנגרמה). דה סוסיר מצא את אותו המבנה בכתיבה של משורר בן זמנו, ג'יובני פסקולי (Giovanni Pascoli) ופנה אליו בשאלה האם הוא עושה זאת ביודעין, האם הוא יודע שהוא משתמש בטכניקה, האם הוא יודע שטכניקה זאת היא עתיקת ימים. בהעדר תשובה, דה סוסיר עזב את חקירתו על אנגרמות.

זיגפריד וונזל (Siegfried Wenzel) בספרו “The Sin of Sloth”[4] כותב על גלגולי המיזוג וחוסר הבחנה בין המושגים ״עצבות״ ו״עצלות״. הוא משתמש בביטויים כגון ״טעות באטימולוגיה״, ״פסיאודו-אטימולוגיה״, כמו גם ״אינקונסיסטנטיות, אי-קביעות מוזרה״, כלומר תרגום מוטעה של מילים שונות למילה אחת בגלל דמיון בצליל או בכתיב. זה התחיל בתרגום של ״תוגה״ (״דלפה נפשי מתוגה״, תהילים) ליוונית כ- acedia, ׳עצלות׳ או ליתר דיוק ׳התרשלות בעשייה׳.

הידע הוא משקע, תוצר של התנגשויות, אי-הבנות, צירופים, רעשים, השאון שללשון.

עם לאקאן אנו יכולים לחתור תחת ״המימד המוסתר ביודעין״ (בארגומנט לגיליון זה) ולהיות דבוקים ל״אינני רוצה לדעת על זה מאום״. זה מה שהתווה את דרכו של לאקאן. ״האם האינני רוצה לדעת על זה מאום שלכם ביחס לידע מסוים, המועבר אליכם פיסות פיסות, הוא זה הפועל אצלי? אינני סבור כך, בדיוק מפני שאתם מניחים שנקודת המוצא שלי שונה משלכם באינני רוצה לדעת על זה מאום הזה, ושאתם מוצאים את עצמכם קשורים אליי. שכן – ונכון שמבחינתכם לא אוכל להיות אלא בעמדת האנליזנט באינני רוצה לדעת על זה מאום שלי– ייקח זמן עד שתגיעו לאותו מקום״.[5]

הפרקטיקה של פירוש החלום לימדה את פרויד שישנו איזור, טבור, איזור של חור וקשירה, איזור הלא-ידוע, ידע שבלתי-אפשרי להכיר. את הידע הזה פרויד כינה ,Urverdrängt הדחקה ראשונית. ״גם בחלומות שפורשו בצורה הטובה ביותר יש להשאיר לעתים קרובות מקום אחד בעלטה, משום שבעת הפירוש אנו מבחינים שיש שם פקעת של מחשבות חלום שאינה ניתנת להתרה, אך גם אינה תורמת מאומה לתוכן החלום. זהו טבור החלום, המקום שבו הוא יושב על הלא-ידוע״.[6]

ב״פירוש החלום״, בפסקאות שעוסקות בחלומות האבסורדיים, פרויד כותב: ״אפתח בכמה דוגמאות...אלה הם חלומות אחדים העוסקים – במקרה, כפי שנדמה בהתחלה – באב המת״.[7] בדוגמאות שפרויד כותב אני מתרשמת ממילים מסוימות שמביאות את עמדתו של החולם, או ליתר דיוק, הן בעצמן האופן בו האבסורד מבטא את העמדה של מחשבות החלום: ״צורה אחרת של אבסורדיות... אינה מבטאת בוז ולעג אלא משרתת את הדחייה הקיצונית ביותר, את המחשתה של מחשבה מודחקת שמבקשים להציגה כאילו אי אפשר כלל להעלותה על הדעת״.[8]

ביקורת, בוז,לגלוג, לעג... וגם אירוניה כלפי האב.

״החלום נהפך, אפוא, לאבסורד כאשר הדעה 'זו שטות' מופיעה במחשבות החלום כאחד מיסודות התוכן, וכאשר ביקורת ובוז מניעים את אחד מקווי המחשבה הלא-מודעים של החולם״.[9]

״[…] אין זה מקרה כלל, שהדוגמאות לאבסורדיות של החלומות שהזדמנו לנו קודם התייחסו למות האב. התנאים ליצירת חלומות אבסורדיים חוברים כאן יחד באורח טיפוסי. הסמכות המייחדת את האב מעוררת בשלב מוקדם את הביקורת של הילד; [...] אך יראת הכבוד האופפת במחשבתנו את דמות האב, בעיקר אחרי מותו, מחריפה את הצנזורה המדחיקה ומונעת מביטויי הביקורת להפוך למודעים״.[10]

בתחילת תת-פרק IV מופיע חלום נוסף, חלום חדש על אב מת, ולגביו נכתב:

״לפי ההסברים האחרונים לא נתרגם את הטרחנות שבה החלום מציג את צדדיו האבסורדיים לראווה, אלא כסימני פולמוס ממורמר ועז במחשבות החלום בלבד. לפיכך, הפליאה גדולה פי כמה כשאנו נוכחים לדעת כי הפולמוס בחלום הזה מנוהל בגלוי, והדמות שנבחרה כמטרה ללעג היא דמותו של אבי. גילוי לב כזה סותר, לכאורה, את הנחותינו על הצנזורה במלאכת החלום. העניין יוסבר משיתברר שאבי [der Vater, מ.ג.] אינו אלא דמות אמתלה בחלום [...] אבי הופך לדמות קש המחפה על אחר. החלום רשאי, אפוא, לטפל בצורה גלויה כל כך בדמותו המקודשת בדרך כלל, כי מתלווה לכך הידיעה הבטוחה שלא אליו מתכוונים באמת״.[11]

בפירוש חלום זה, אפשר אולי להגיד חלום פרדיגמטי, הגענו לאזור שבו מה שפועל הוא יותר מהחלפה,יותר ממטפורה. חלום זה מראה לנו מהו אב, באזור ששם אין מילים לומר זאת.

לאקאן אומר,בסמינר על המועקה, שישנה נוסחה. נוסחה זו לא מוכיחה את יעילותה, אולי רק משום שהיא לא ניתנת-להיבור, אי-אפשר לומר אותה, אך אין זה אומר שהיא לא מהוברת. הנוסחה היא: אני מתאווה בך, גם אם אני לא יודע זאת. אם היא מצליחה להישמע, למרות שהיא לא ניתנת-להיבור, אי-אפשר לעמוד בפניה, כך כותב לאקאן.[12]

 [1]Jacques Lacan,"La méprise du sujet suppose savoir", Autres écrits, Seuil,2001, 329.

[2]אריק לוראן, הקרב על האוטיזם, תרגום: יוטבת אלברבאום ואחרים, עורכת מבל גרייבר, רסלינג, 2022.

[3]Jean Starobinski, LesMots sous les mots. Les Anagrammes de Ferdinand de Saussure, essai, Paris,Gallimard, Coll. «Le chemin », 1971, p. 161.

[4]Siegfried Wenzel, The Sinof Sloth: Acedia in Medieval Thought and Literature,Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 1967.

[5]ז'אק לאקאן, עוד: הסמינר ה-20, תרגום: יורם מירון, רסלינג-דור a, 2005, עמוד 8-7.

[6]זיגמונד פרויד,פירוש החלום, תרגום: רות גינזבורג, עם עובד, 2018, עמוד 479-478.

[7]שם, עמ׳ 400.

[8]שם, עמ׳ 403.

[9]שם, עמ׳ 406.

[10]שם, עמ׳ 407.

[11]שם, עמ׳ 408, הדגשות שלי, מ.ג.

[12]Jacques Lacan, Le Séminaire, livre X, L'angoisse, Seuil, p. 38.

‍

"[…] اللا وعي [...] كما يقول عنه فرويد: لا يخضع مبناه لتمثيل ما، بل انه يستخدم التمثيل للتخفي به (Rücksicht auf Darstellbarkeit [مراعاة القدرة على أن تكون ممثلًا، م. ج.])".

La méprise du sujet suppose savoir, Jacques Lacan ^{[ 1]}

‍

ما معنى أن نعرف؟ ما هي المعرفة؟ سؤال تطرحه الممارسة مع الأطفال اللذين يعانون من التوحد، هذا ما يقوله إريك لوران^[2]. لم يؤسس فرديناند دو سوسور علم اللسانيات الحديث فقط، حيث أنه كان مهتمًا بمجالات أخرى أيضًا. يكتب جان ستاروبينسكي (Jean Starobinski) في كتابه "كلمات تحت الكلمات"(Les mots sous les mots)^[3]عن العديد من الدفاتر التي وجِدَت في أدراج دي سوسور والتي تشهد على اهتمامه بالشعر اليوناني واللاتيني الكلاسيكي. اكتشف دي سوسور في هذا الشعر تقنية نحوية خاصة: ضرب من ضروب التشفير يبدأ من ثيمة أو كلمة معينة وفقًا لقواعد صارمة في بنية لفظ مقلوب (جناس). وجد دي سوسورالبنية نفسها في شعر الشاعر المعاصر جيوفاني باسكولي (Giovanni Pascoli) وسأله عما إذا كان يفعل ذلك عن وعي، وما إذا كان يعرف أنه يستخدم تقنية، وأنها تقنية قديمة. في غياب إجابة، تخلى دي سوسور عن تحقيقه في الجناس.

يكتب سيجفريد وينزل (Siegfried Wenzel)في كتابه “The Sin of Slot”^[4]عن التحولات والتغيرات التي مر بها الخلط وعدم التمييز بين "الحزن" و- "الكسل". يستخدم وينزل عبارات مثل "خطأ في أصل الكلمة"، "أصل زائف"،و- "عدم تناسق، انعدام ثبوت غريب"، أي ترجمة خاطئة لكلمات مختلفة إلى كلمة واحدة بسبب تشابه في الصوت أو التهجئة. بدأ هذا بترجمة كلمة "الحزن" ("قطرت نفسي من الحزن"،سفر مزامير) لليونانية كـ acedia،"كسل" أو"إهمال"،على وجه الدقة.

المعرفة ترسبات، نتاج الاصطدامات، سوء الفهم، المزج، الضوضاء، والأصوات التي يحدِثها اللسان.

مع لاكان باستطاعتنا ان نتآمر على "البعد المخفي قصداً" (في حجة هذا العدد من بولموس) وأن نلتصق بال  "لا أريد أن أعرف شيئًا عن الموضوع ". ان هذا ما حدد درب لاكان. "هل ترى قولكم (لا أريد أن أعرف شيئًا عن الموضوع) في معرفة معينة تنقل إليكم بشكل جزئي ومتقطع هو الذي ينطبق عليّ؟ لا أعتقد ذلك فقط لأنكم تفترضون أن نقطة انطلاقي تختلف عن نقطة انطلاقكم في هذا القول، أي (لا أريد أنأعرف شيئا عن الموضوع) وأنكم ترون أنفسكم مرتبطين بي. ومع أنه صحيح  بالنسبة لكم أنه لا يمكنني أن أكون إلّا في موقع المتحلل (Analysand) أمام قولكم (لاأريد أن أعرف شيئا عن الموضوع) فسوف يستغرق وقتًا حتى تصلون إلى نفس الموقع."^[5]

ممارسة تفسير الأحلام علّمت فرويد أن هناك منطقة، سرة، منطقة ثقب وربط، منطقة مجهولة،معرفة من المستحيل معرفتها. أطلق فرويد على هذه المعرفة اسم Urverdrängt، كبت أولي. "حتى في الأحلام التي تفسَّر بأفضل طريقة، علينا ترك مكان واحد مبهم، لأننا نلاحظ أثناء التفسير أن هناك عقدة أحلام لا يمكن حلها لكنها لا تساهم لمحتوى الحلم بشيء. هذه سرّة الحلم، حيث يسكن المجهول"^[6]

في"تفسيرالأحلام"، في الفقرات التي تتناول الأحلام الغريبة، يكتب فرويد: "سأستهل ببعض الأمثلة... أحلام قليلة تتناول، بالصدفة، كما قد يبدو للوهلة الأولى، الأب الميت".^[7]في الأمثلة التي يعرضها فرويد، أعجبتني بعض الكلمات التي تنقل موقف الحالم، أو هي نفسها الطريقة التي تعبر فيها غرابة الحلم عن موقف أفكار الحلم: "شكل آخر من الغرابة...لا يعبر عن الازدراء والسخرية بل يخدم الرفض الأكثر تطرفاً، هو تجسيد فكرة مكبوتة نرغب في عرضها كما لو كان من المستحيل تخيلها"^[8]

انتقاد،ازدراء، وسخرية من الأب.

"يصبح الحلم، لذلك، عبثيًا عندما تخطر فكرة "هذا هراء" في الحلم كواحدة من أسس المحتوى، وعندما يحفز النقد والازدراء أحد حبال التفكير اللاواعية لدى الحالم".^[9]

"[…] ليس الأمر صدفة أن هذه الأمثلة للأحلام الغريبة تناولت موت الأب مسبقًا. الشروط لتكوّن أحلام غريبة ترتبط بعضها ببعض بشكل قياسي. السلطة التي تميز الأب تثير انتقاد الطفل بمرحلة مبكرة [...] لكن رهبة الاحترام التي تحيط شخصية الأب في أفكارنا، خاصة بعد موته، تزيد الرقابة التي تكبت وتمنع من النقد وتعابيره أن تخرج من اللاوعي إلى الوعي"^[10]

في بداية الفصل الفرعي IV يظهر حلم آخر، جديد، بأب ميت، كتِب عنه:

"وفقًا للتفسيرات الأخيرة، لن نترجم الجهود التي يبذلها الحلم لعرض جوانبه الغريبة، بل كإشارات على جدال مرير وحاد في أفكار الحلم فقط. لذلك، تكون الدهشة أكبر عندما نعلم أن الجدال في هذا الحلم يحدث على العلن، وأن الشخصية التي اختيرت كموضع سخرية هي شخصية الأب. تتعارض هذه الصراحة، ظاهريًا، مع افتراضاتنا حول الرقابة في الحلم. سيفهَم الأمرعندما يتضح أن أبي der Vater]] ليس سوى شخصية زائفة في الحلم [...]يصبح أبي ظلًا يغطي شخصًا آخر. يُسمح للحلم لذلك بالتعامل بشكل جلي مع شخصية عادة ما تكون مقدسة لأنها مصحوبة بمعرفة أنه ليس المقصود حقًا".^[11]

في تفسير هذا الحلم، يمكن القول أنه حلم نموذجي. وصلنا حيّزًاما يصلح فيه أكثر من مجرد تبديل، أكثر من مجرد استعارة. يوضح لنا هذاالحلم ما هو الأب، في منطقة ليست هناك أي كلمات تقولها.

يقول لاكان في سمينار "الضيق" أن هناك صيغة لا تثبت فعاليتها، ربما لأنها غيرقابلة للتقطيع، يستحيل قولها، لكن هذا لا يعني أنها غير قابلة للتقطيع. الصيغة هي: أشتهيك، حتى لو لم أكن أعرف ذلك. إذا نجح في أن يُسمع، رغم أن لا يمكن تقطيعه، فمن المستحيل مقاومته، هذا ما يقوله لاكان.^[12]

^[1] Jacques Lacan, "La méprise du sujet suppose savoir", Autres écrits, Seuil, 2001, 329.

^[2] إريك لوران، الحرب على التوحد، عن الانجليزية: بوطفات ألبرباوموآخرون، تحرير مابل جرايبر، ريسلينغ 2022.

^[3] Jean Starobinski, Les Mots sous les mots. Les Anagrammes de Ferdinand de Saussure, essai, Paris, Gallimard, Coll. « Le chemin », 1971, p. 161.

^[4] Siegfried Wenzel, TheSin of Sloth: Acedia in Medieval Thought and Literature, Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 1967.

^[5] جاك لاكان، المزيد:الحلقةالـ 20، ترجمة: يورام ميرون، رسلينغدورa, 2005, ص. 8-7.

^[6] زيغموند فرويد، تفسير الأحلام، ترجمة: روت جينزبورج، عام عوفيد، 2018، ص.479-478.

^[7]  زيغموند فرويد، تفسيرالأحلام، ترجمة: روت جينزبورج، عامعوفيد، 2018، ص. 400.

^[8]  زيغموند فرويد، تفسيرالأحلام، ترجمة: روت جينزبورج، عامعوفيد، 2018، ص. 403.

^[9]  زيغموند فرويد، تفسيرالأحلام، ترجمة: روت جينزبورج، عامعوفيد، 2018، ص. 406.

^[10] زيغموند فرويد، تفسير الأحلام، ترجمة: روت جينزبورج، عام عوفيد، 2018، ص.407.

^[11] زيغموند فرويد، تفسير الأحلام، ترجمة: روت جينزبورج، عامعوفيد، 2018، ص. 408، تعليمات النص مني

^[12] Jacques Lacan, Le Séminaire, livre X, L'angoisse, Seuil, p. 38.

‍