זה טקסט שנכתב אחרי הבחירות האחרונות בישראל, אמנם מאז נדמה כי האקטואליות שלו השתנתה, במדינה הזו דברים מתרחשים במהירות גדולה. אך אני נוטה לחשוב שמה שהוא מביא, מפרש, מאפשר לחשוב גם את המציאות הנוכחית.
מי פה בעל הבית?
כולם מרגישים פה בעלות על הבית, או לפחות שואפים לבעלות על מה שהם קוראים לו בית. מרגישים שהם צריכים להילחם על הבית, להחליט מה יהיו הערכים השולטים בבית. לוקחים מהם את הבית. דורסים אותם. מגינים על הבית. הורסים להם את הבית (תרתי משמע). הבית הוא שלנו. לך.
באיזה בית מדובר? נסיבות הקמתה של מדינת ישראל היו כאקט של דחיפות בתום מלחמת העולם השנייה וצורך אמיתי למצוא בית לפליטי המלחמה ולעם הנודד והרדוף מזה שנים כה רבות. נסיבות הקמתה של מדינת ישראל, ודריסת הרגל בבית החדש היו כרוכות במלחמה על העצמאות. מלחמה שמיסדה את היחסים החדשים עם חלק מתושבי הבית. נסיבות הקמתה של מדינת ישראל שחייבו מאמץ לזכות בבעלות על הבית החדש, עיצבו את הישראלי הצבר, החזק,הלוחם, עובד האדמה, המתיישב. כור היתוך לבאים. החלום הפך למציאות. המציאות ככזו יכולה להתקיים אצל ההוויה המדברת רק דרך מיתוס. מהו מיתוס?
מובנה של המילה היוונית "מיתוס" (Mythos) הוא סיפור, נרטיב. קלוד לוי שטראוס, מגדולי האנתרופולוגים והפילוסופים של המאה ה-20 כתב שהמיתוס מגיע במקום שבו ישנו חור בידע, איפה שהתשובה בלתי אפשרית, איפה שישנה התנגשות. המיתוס של אדיפוס למשל משמש כתשובה למתח בין תשוקותיו הפרטיות של הסובייקט לבין הצורך בקיומה של התרבות. המיתוס בקיומו מעניק איסורים ומסגרת ולפיכך חוק ופתרון. עבור לוי-שטראוס, מה שמחליף את החור בידע הוא כלי לוגי. איזה סוג של סיפור הוא מיתוס? מה מפריד מיתוס מסוגים אחרים של נרטיביים? אנסה לענות על כך בהמשך.
הבחירות האחרונות גילמו עבורי קריעה של המיתוס. טבולה בתחושת זרות עמוקה. ספוגה בדומה.יודעת על השסע, אך רק ברגע זה ערה לעומקו. רגע שהפך מנוע לכתיבה.
למעשה כאשר עושים מאמץ להקשיב, ניתן ללקט אמירות חוזרות של קבוצות אנשים הנוגעות בסבל הפרטי של כל אחת מהן. הסבל טבול בהיסטוריה, בערכים ובאידיאלים, ולהבנתי קשור קשר עז עם המיתוס להיות בעל הבית. כמה מהאמירות שליקטתי: אמירות כמו הלכתם רחוק מדי עם הגל הפרוגרסיבי; מסגרות חדשות ואחרות של משפחה ומיניות גלויה שמאיימות על הזהות. אמירות כמו גורשנו מהבית כבר ב - 48 במה שמכונה הנכבה, בתינו נבזזו ונלקחו מאתנו; אבל ישראל היא עדין הבית שלנו. אמירות כמו אין לי יכולת להשפיע על מה שחשוב לי, השליטה שחשבתי שהייתה לי נלקחה מידיי; זהו לא ביתי. אמירות כמו הם חושבים שהם יודעים יותר טוב, מקפחים אותנו, מזניחים, מפלים ובשל כך דחיפות להיות עם ידם על העליונה. נוכחתי לגלות שהטיעונים אמנם שונים במהותם, אך נאמרים מעמדה דומה ומשמשים כאליבי לתחושות קשות של כל אחת מהקבוצות המרכיבות את הבית. כל אחת מהן חשה שלקחו ממנה, וכתגובה חשה זרות וניכור, כעס ושנאה, ייאוש או לחילופין צורך למלחמה. כולם בסופו של דבר מבקשים בעלות על הבית. גם היום.
כיצד ניתן להסביר שדווקא סוגייה זו הפכה למיתוס? מה מקנה לבעלות על הבית ערך מיתי? באמצעות כמה הנחות יסוד מנסה שטראוס, ובעקבותיו לאקאן, להסביר כיצד הסיפורים השונים שנדמים כקונטינגנטים יכולים להיות מכונים מיתוס. לאקאן מדבר על רעיון המיתוס בסמינר ה-4 בבואו להסביר את מהותן של תיאוריות הילדות על המיניות. הוא מייחס למיתוס א-טמפורליות, כלומר עמידות לזמן, ובנוסף, על אף היותו פיקציה, מייחס לו עמידות למודיפיקציות. אפיון נוסף וחשוב שלאקאן מדגיש עבורנו הוא היחס למשהו שתמיד נרמז מאחורי הפיקציה, ושנושא בתוכו יחס לאמת. האמת שעל הפרק היא האמת על הסירוס של הסובייקט, האמת על מה שאין לו. הוא מתאר את המיתוס כבא לענות על שאלות הנוגעות ליחסים של האדם עם הטבע; שאלות של חיים ומוות; סוגיות של קיום. למשל מוצאו של האדם. במילים אחרות ניתן לומר שהמיתוס מגיע לענות על השאלה היסודית, כיצד הגיע האדם ליחס כלשהו עם היסודות הסובבים אותו.
במקרה שלנו השאלה הבלתי אפשרית שנמצאת על הפרק נוגעת ליחס של האדם עם האדמה עליה הוא קבע את מקומו. על השאלה של מקום. על הקשר של מקום וזהות. על השרירותיות של המקום ("למה לא באוגנדה?"). זו שאלה שלעולם אינה מאבדת מהרלוונטיות שלה, ובאופן מיוחד עבור מדינת ישראל שקיומה תמיד מושם תחת איום במזרח התיכון. המיתוס המתנסח כ"בעלות על הבית" באופני הופעתו השונים מגיע כאמור במקום "החור בידע" באשר לסוגיה זו, ולהבנתי כדי לסתום את ההכרה המצמררת שבשרירותיות של האדם על פני האדמה הזו. כמו נותן סיבה ומהות, סיפור הקושר בין האדם לאדמה הזו (למשל - אנחנו כאן כי אלוהים ציווה; אנחנו כאן כמורשת של דורות; באנו להפיח את השממה). שהרי לולא כן, היינו דומים יותר לחיות.
באיזה רגע בקיום האנושי החליט האדם להחליף את חיי הנדודים, שדמו יותר לחיים של בעלי החיים, בקביעת מקום אחד למגוריו? מתי החלה התרבות האנושית, ומדוע? מה שאני מסיקה מהכתיבה עד כה שברגע מסוים עם ההסכמה לסירוס והופעת השפה – המיתוס הפך להכרחי. המיתוס מאפשר לתפקד וגם לא לדעת על הסירוס. כל עוד המיתוס מתפקד הכל בעצם פועל כשורה, הכל עובד, הכל הולך. אבל כשהמיתוס נקרע, כשהאמת על מה שאין לו לסובייקט מתגלה, שם נחשפת האימה המובילה למועקה. נקודה מכריעה שטמונה בה אפשרות לשינוי.
כמה רחוק הלכנו עד היום בשביל הבית הזה? כמה רחוק עוד נהיה מוכנים ללכת בשביל הבית שלנו? ההיסטוריה הראתה שככל הנראה מאוד רחוק. עד מתי זה יוכל לשמש כאליבי?
كتِب هذا النص بعد الانتخابات الأخيرة في إسرائيل. قد يبدو أنه لم يعد ذي صلة منذئذ، لأن كل شيء يتغير بسرعة في هذه البلاد. أَميل مع ذلك للاعتقاد بأن ما يطرحه ويفسره يتيح التفكير في الواقع الحالي أيضًا.
من هم أصحاب البيت؟
الجميع هنا يشعرون أنهم أصحاب البيت، أو على الأقل يسعون لامتلاك هذا المكان الذي يسمونه بيتًا. يشعرون أنهم مجبرون على المحاربة من أجله، أن يقرروا بأي قيَم يحكَم. يسلبون منهم البيت. يدوسون عليهم. يحمون البيت. يدمروه لهم (حرفيًا). البيت لنا.لك.
أي بيت هذا؟ كانت ظروف إقامة دولة إسرائيل بمثابة ضرورة في نهاية الحرب العالمية الثانية وحاجة حقيقية لإيجاد بيت سياسي للاجئي الحرب والشعب الذي تجول واضطهد طوال سنوات عديدة. انطوت ظروف قيام دولة إسرائيل، ودخول البيت الجديد على الحرب من أجل الاستقلال.حرب أسست علاقات جديدة مع جزء من سكان البيت. ظروف إقامة دولة إسرائيل، التي تطلبت جهودًا للفوز بالملكية على البيت الجديد، صممت صورة الإسرائيلي الأصلي، القوي، المحارب، الذي يفلح الأرض، المستوطن. بوتقة انصهار للقادمين. تحول الحلم إلىحقيقة. يمكن للواقع على هذا النحو أن يكون لدى الكينونة الناطقة في الأسطورة فقط. ما هي الأسطورة؟
معنى الكلمة اليونانية "Mythos" هو قصة، سردية. يكتب كلود ليفي شتراوس، أحد أكبر الفلاسفة وعلماء الأنثروبولوجيا في القرن العشرين، أن الأسطورة تظهر حيث توجد ثغرة في المعرفة، حيث تكون الإجابة مستحيلة،حيث هناك اصطدام. أسطورة أوديب، على سبيل المثال، تعمل كرد على التوتر بين رغبات الذات وبين الحاجة إلى وجود الثقافة. تزودنا الأسطورة في وجودها بالحظر والإطار،وبالتالي، بالقانون والحل. ما يحل محل الثغرة في المعرفة، لدى ليفي شتراوس، هو أداة منطقية. أي نوع من القصص هي الأسطورة؟ ما الذي يميز الأسطورة عن الأنواع الأخرى من السرديات؟ سأحاول الإجابة على ذلك لاحقًا.
جسدت الانتخابات الأخيرة بالنسبة لي تمزيقًا للأسطورة. مغمورة بإحساس عميق بالغربة. مشبعة بما هو شبيه. واعية للصدع، لكن في هذه اللحظة بالذات أدرك عمقه، لحظة إدراك تصبح محركًا للكتابة.
في الواقع،عندما نحاول الإصغاء، يمكننا سماع تصريحات متكررة تسْمِعها مجموعات من الأشخاص تتعلق بالمعاناة الخاصة بكل منهم. المعاناة مغرقة في التاريخ والقيم والمثل العليا ولها رابطة قوية بأسطورة أن تكون من أصحاب البيت. من بين العبارات التي سمعتها: أنتم تبالغون بهذه التقدمية، أطر عائلية وجندرية جديدة ومختلفة منفتحة تهدد الهوية. أقوال مثل طردنا من بيوتنا في العام48، في النكبة، نهبت بيوتنا وأخذت منا. لكن إسرائيل ما زالت بيتًا لنا. أقوال مثل لا قدرة لدي للتأثير على ما يهمني، السيطرة التي اعتقدت أنها بحوزتي سلِبت مني،ليس هذا بيتي. عبارات مثل "يعتقدون أنهم يعرفون أفضل منا، يقمعوننا، يهملوننا، يميزون ضدنا"، لتطرأ الضرورة بأن تكون يدهم على الأعلى.اكتشفت أن الحجج مختلفة بجوهرها، لكنها تقال من موقف مشابه وتستخدَم كحجة غياب للمشاعر الصعبة لدى كل من المجموعات التي تعيش في البيت. تشعر كل مجموعة ان أمرا سُلِبَ منها، وترد على هذا بالشعور بالغربة والغضب والكراهية واليأس أو الحاجة للمحاربة. في نهاية الامر كل ما يطلبه الجميع هو أن يكونوا أصحاب البيت. أيضا اليوم.
كيف يمكننا تفسير أن هذه القضية بالذات تحولت إلى أسطورة؟ ما الذي يمنح الملكية على البيت قيمة أسطورية؟
يحاول شتراوس، ولاكان في أعقابه، استخدام بعض الافتراضات الأساسية لشرح كيف يمكن للقصص المختلفة التي قد تبدو عرضية أن نطلق عليها اسم "أسطورة". يتحدث لاكان عن فكرة الأسطورة في السمينار الرابع عند محاولته لشرح جوهر نظريات الطفولة حول الجنس. يعزو لاكان للأسطورة طابعًا فوق-زمني، أي مقاوم للوقت، وبالإضافة إلى ذلك، رغم كونه خيالًا، فهو يعزو إليه مقاومة للتغييرات. من السمات الأخرى والمهمة التييشدد عليها لاكان أمامنا هي العلاقة لشيء ما دائمًا ما يكون مخفيًا وراء الخيال،يحمل بطياته علاقة بالحقيقة. الحقيقة على المحك هي حقيقة خصاء الذات، حقيقة ما لا تملكه. يصف لاكان الأسطورة على أنها تأتي للإجابة على الأسئلة المتعلقة بعلاقة الإنسان بالطبيعة؛ أسئلة عن الحياة والموت؛ قضايا الوجود. أصل الإنسان، على سبيل المثال. بعبارة أخرى، يمكننا القول أن الأسطورة تأتي للإجابة على السؤال الأساسي،كيف وصل الإنسان إلى بناء علاقة ما مع العناصر التي تحيط به.
يتعلق السؤال المستحيل المطروح هنا بعلاقة الإنسان بالأرض التي سكن عليها. بمسألة المكان. حول العلاقة بالمكان والهوية. عن اعتباطية المكان ("لماذا ليس في أوغندا؟"). هذا سؤال لا يفقد أهميته أبدًا، خاصة لدولة إسرائيل التي طالما كان وجودها في الشرق الأوسط معرضًا للتهديد. تظهر الأسطورة المصاغة كـ "الملكية على البيت" بأشكالها المختلفة في "ثغرة المعرفة" فيما يتعلق بهذه القضية، وذلك، برأيي، لإخفاء الإدراك المخيف باعتباطية الإنسان على هذه الأرض. كمن يعطي سببًا وعلة، قصة تربط الإنسان بهذه الأرض (على سبيل المثال - نحن هنا لأن الله أمر بذلك؛ نحن هنا كإرث الأجيال؛ جئنا لزرع الأرض القاحلة). لأنه بخلاف ذلك، سنكون أشبه بالحيوانات.
متى قرر الإنسان استبدال حياة التجوال، التي كانت أشبه بحياة الحيوانات، باختيار مكان إقامة واحد؟ متى بدأت الحضارة الإنسانية ولماذا؟ ما استنتجته من الكتابة حتى الآن هو أنه في لحظة معينة مع قبول الخصاء وظهور اللغة - تحولت الأسطورة إلى ضرورة. تسمح الأسطورة للمرء بالعمل وعدم معرفة الخصاء. طالما أن الأسطورة تفي بالغرض، كل شيء يعمل كما يجب, ينجح. لكن عندما تتمزق الأسطورة، وعندما تكشَف حقيقة ما لاتملكه الذات، يكشَف الرعب الذي يؤدي إلى الضيق. نقطة حاسمة تنطوي على إمكانية التغيير.
كم تمادَينا من أجل هذا البيت حتى الآن؟ إلى أي مدى نحن مستعدين للتمادي من أجل بيتنا؟ إلى مدى كبير، كما يظهر لنا التاريخ. إلى متى سنستمر في استخدام هذا كحجة غياب؟
