"ואילו השירה המלווה את הקרבן נתפסת כמסייעת להקרבה וכמקדמת את תכלית ייעודה. משמעות הקרבן, כשהוא נקרא עבודה היא ההשתעבדות הגמורה לרצון ה', ואין זו כניעה סבילה אלא השתעבדות יוצרת ופעילה" (הרש"ר הירש)
שמעון בן רפאל הירש היה רב במאה ה-19, הידוע בפירושיו הייחודיים את התורה. בציטוט זה קושר הוא בין קָרְבָּן, עבודה ושירה, ושואל על מהות קשירה זו. קָרְבָּן (قُرْبَان, קֻרְבַּאן), מלשון קִרְבָה (قُرْب, קֻרְבּ), הקרבת קרוב-לדבר המחליף דבר מה המודר מן ההַקְרָבָה. זהו סחר-חליפין: מוות תמורת חיים, ולעיתים חיים תמורת מוות[1]. אפשרי גם לניסוח כהַקְרָבָה סמלית (תחליפית) תמורת עוד, ולחילופין הַקְרָבָה ממשית של הדבר תמורת (לא-)עוד. סחר-חליפין זה מרמז על מבנה הכולל לפחות שניים: התחליף המוקרב והמודר-מן-ההַקְרָבָה. האחרון נותר כשארית מחוץ להַקְרָבָה, ועל כן מחולל את הפעולה כולה. זו שארית מודרת, עודפות בסחר-החליפין המהווה את סיבתו. כך המוקרב אינו הדבר, ובהַקְרָבָה מתקיים חסר מבני.
הקִרְבָה בין המוקרב למודר-מן-ההַקְרָבָה איננה רק סמלית, ולרוב נמצא גם קִרְבָה תכנית: תנובה תמורת פריון, חיה תמורת חיי-אדם, וגם יחיד בעבור קהילה[2]. כך נקשרים במעשה הקרבן הממד הדמיוני שבטקס והסימבוליות בו, והמטונימיה בצורת אובייקט תמורת אובייקט (חסר). בהַקְרָבָה ישנה גם קשירה של אלו בממשי – על המקריב להקריב משלו, מעצמו, להיוותר בחסר. זוהי צורת תשלום אשר לעיתים נטולת סמלי, שמתקיימת בבשר, מטונימיה[3] בממשי.
אובייקט תמורת אובייקט (חסר), ומכך נגזר כי הקָרְבָּן מותיר חלל לפחות בשני מובנים: חסר מבני וגופה נטולת-חיים. כך מנכיח המסמן "חלל" חסר כפול, בשפה ובעולם, ובכך זוהי מטונימיה בממד הממשי המדגימה כי יש התענגות במילים, במסמנים, בפעולות רטוריות כמטונימיה. כך נוגעת ההַקְרָבָה לגוף, נוגעת בגוף, עושה בו חיתוך דמיוני, סמלי או ממשי. זהו חיתוך של הפרדה, כמו הפרדת הקְרָבַיִם מהקָרְבָּן בטקס ההַקְרָבָה. כוהני-הדת הרומיים חזו עתידות בקְרָבַיִם, הבחינו בין עבר, הווה ועתיד דמיוני. היהודים עשו בהם הפרדה סמלית, המעניקה תוקף ממשי לקדוש והטמא. אלו חיתוכים המותירים שארית טמאה מחוץ להקרבה, זו גם קשירה המאפשרת שפה, המאפשרת יצירת מסמן מילולי או פעולה רטורית.
למעשה, דוגמאות הפרדת הקְרָבַיִם ממחישות אופני התענגות שונים דרך השפה והמעשה. בדומה לכך, המסמן קְרָב מציין לחימה עד שפיכת הקְרָבַיִם, התענגות שלמה אשר תכליתה סיפוק עד מוות. זהו מסמן מלשון ציווי ("קְרָב!"), אשר הפך לשם עצם (קְרָב).[4] זהו ציווי הדורש דם ועצמות, הַקְרָבָה למען האחר (הגדול)[5]. כך הקַרְבִיִּים קְרֵבִים זה לזה, מקריבים עצמם למען המודר-מן-ההַקְרָבָה, הנעדר מן הקְרָב. כך מוצמד הציווי לאקט, למעשה, ובכך האחר (הגדול) המצווה מעניק לקָרְבָּן בדיעבד מעמד קדוש, נפרד מן הטמא, המלוכלך, המיני - נפרד מן החיים.
הרש"ר הירש מציע שם אחר להַקְרָבָה – עבודה המגלמת "השתעבדות יוצרת ופעילה". משועבד משמע סובייקט המוצא דרך לעבוד, או ליצור עם הסימפטום שלו, עם מה שלא עובד, גבול המאפשר לו חלק בחברה. הַקְרָבָה כעבודה היא ברית חברתית, חיתוך המתפקד כחוזה בין צדדים. זוהי הַקְרָבָה כוויתור (כסירוס), לעומת הַקְרָבָה ללא ויתור, הַקְרָבָה שלמה של הדבר כדוגמת קרבן התאבדות או מחלה.[6]
בצד הקרבן כעבודה, בצד הברית החברתית, ממקם הרש"ר הירש את השירה. במקום אחר, הוא מוסיף כי "המשורר שר בשם ה' ובשליחותו, והוא נושא את שם ה' על שפתיו", לכן קשורה השירה בחליפין ויכולה לגלם ויתור או שיסוע. המשורר איננו שר את המשורר,[7] והוא עושה זאת תוך ויתור על עצמיותו השלמה. ויתור זה אינו אומר כי השירה נטולת סיפוק, התענגות או מיניות, זאת מאחר והשם הקדוש נישא על שפתי המשורר, זהו מעשה נשיקה בין האדם והאל דרך השירה, דרך שסע השירה.
כאשר משמשת השירה לשיסוע, היא מקרבת בין הקרבן והמודר-מן-ההקרבה אל תכלית ההקרבה, אל משהו מהממד הסמלי. היא מייצרת נקודת מפגש, נשיקה, המגלמת חתך ארוטי המשסע בין המשורר והסובייקט, המשורר ועצמו, כך המשורר איננו שר את המשורר. זהו למעשה שיסוע בין הסובייקט והחסר (המודר-מן-ההקרבה) אשר בגינו הוא מתענג. לכן נשיקה זו מהווה סימפטום הקושר בין הבלתי-ניתן-לאמירה (החסר) וזה שמדבר בטיפול הפסיכואנליטי. הנשיקה בשירה היא מה שקושר בין אופני ההתענגות בגוף הממשי, הסמלי והדמיוני. באופן זה השירה יכולה להכניס את המשורר בברית החברתית, אם משרתת היא הַקְרָבָה אשר איננה במנותק מן השפה, הַקְרָבָה שהינה סחר-חליפין.
אם כן, העבודה הפסיכואנליטית קשורה באותה הַקְרָבָה של משהו מההתענגות, תוך תחימת המודר-מן-ההַקְרָבָה, השארית. קלינית אנו עושים זאת כפיתוי, כהזמנה את המשורר לשיר עוד, לנשוק אל הדבר דרך השפה (על כלל כפלי-הלשון המשתמעים מכך). זוהי עבודה אשר אינה מתכחשת למיניות, אשר אינה חוששת לעשות שימוש בסימפטומטי כפרטני, כמקרה בודד, כייחודי לסובייקט הספציפי בטיפול – זוהי נשיקה מסוג אחד במינו. אפשר לומר כי כל סובייקט נושק לממשי באופן אחר, וכאשר יש שם שיר אהבה אין זה נשק כי אם נשיקת אהבה, וכך אין אהבה בעולם ללא ויתור.
[1] בהקשר זה אעלה שאלה אחת כדוגמה: האם נכון הוא לומר, מנקודת מבטו של סובייקט הנוטל את חייו, כי מדובר ב"קרבן התאבדות". אדון בקצרה בשאלה זו בהמשך המאמר.
[2] למשל, הקרבת בכורות או בתולות כפי שהיה נהוג באלילות הפגנית של ימי קדם.
[3] מטונימיה משמעה החלפת דבר במשהו הקרוב לו, מאותו עולם תוכן, כגון "הבית הלבן הודיע ש..." כאשר הכוונה היא לנשיא ארה"ב.
[4] עד כדי כך שהציווי עצמו כבר נשכח, וכיום להשתמש בציווי "קרב!" מצלצל כמילה זרה, לא מוכרת, אולי אפילו טעות לשונית. כך הפך הציווי לדבר.
[5] הפסיכואנליטיקאי הצרפתי לאקאן מבדיל בין אחר, כגון אדם אחר, לבין אחר גדול כגון הרשויות, המדינה או החברה. אך גם מבחינה פסיכולוגית, זוהי אבחנה בין האחר כמי שאיננו "אני", לבין האחר הגדול כאותה רשות המציבה את החוקים המאפשרים את קיומה של החברה. בעבור שני אלו, אני טוען, תתכן הקרבה, ואין זו בהכרח הקרבה מאותו הסוג.
[6] בערבית, בדומה לאנגלית ובניגוד לעברית, קיבל קרבן זה מסמן שונה (ضَحِيَة, victim) ממסמן הקרבן בטקס הדתי (قُرْبَان, sacrifice). מעניין שבעברית דווקא נשמרו שתי המשמעויות במסמן אחד, דבר המשמר כאמור את הקִרְבָה בין המוקרב והמודר-מן-ההקרבה, או לעיתים גם מעיד על קריסת המסמן, או הסובייקט, אל הממשי הקיים כבר במסמן עצמו. הַקְרָבָה כזו, קריסה אל הממשי, משמעה כי הסטטוס "קרבן", בין אם התאבדות או מחלה, ניתן בדיעבד על ידי האחר (הגדול), אשר אצלו רשום החסר (לעיתים באופן סטטיסטי) כתוצאת המעשה או הנסיבות, וזו שאלה טובה האם המתאבד מתייחס אל עצמו כקרבן או לא.
[7] «Je ne suis pas un poète, mais un poème. » בתוך Lacan J., «Préface à l’édition anglaise du séminaire XI», Autres écrits, Seuil, 2001, p. 572.
"ولكن الشّعر الذي يرافق القربان يُعتبر كمساند للتّضحية وكمعزّز لهدفها. معنى القربان، عندما يُطلق عليه اسم العمل هو الخضوع الكامل لرغبة الرّب، وليس ذلك خضوعًا سلبيًّا بل خضوعًا فعّالًا وإبداعيًّا"
(الحاخام هيرش)
كان شمعون بن رافائيل هيرش حاخامًا في القرن التّاسع عشر، وتُعرف عنه تفسيراته الفريدة للتّوراة. في هذا الاقتباس، يربط هيرش بين القربان، والعمل والشّعر، ويتساءل حول كنه هذا الرابط. القُرْبان (קָרְבָּן)، من المصدر قُرْب (קִרְבָה) هو التّضحية بشيء قريب من شيء آخر، ليستبدل الأوّل الثّاني، وليُستثنى الثّاني من التّضحية. إنّها عمليّة تبادل: الموت مقابل الحياة، وأحيانًا الحياة مقابل الموت.[1] كما بالإمكان صياغة ذلك كتضحية رمزيّة (بديلة) مقابل المزيد، أو على خلاف ذلك كتضحية فعليّة بالشيء مقابل عدم المزيد. تشير عمليّة التّبادل هذه الى مبنى يشمل على الأقل اثنين: البديل المُضحّى به والمُستثنى من التّضحية. يتبقّى الأخير كبقيّة خارج التّضحية، وبذلك فإنّه يولّد العمليّة كلّها. إنّها بقيّة مُستثناة، زيادة في عمليّة التّبادل تشكّل سببها. من هذا المنطلق، فإنّ المُضحّى به ليس هو الشّيء، وعليه يتشكّل نقص بنيويّ في التّضحية.
ليس القرب بين القربان والمُستثنى من التّضحية رمزيًّا فقط، ففي الغالب نجد أيضًا قرابة مضامينيّة: فيُضحّى بالمحصول مقابل الخصوبة، وبالحيوان مقابل حياة الإنسان، وبالفرد مقابل الجماعة.[2] هكذا، يربط فعل القربان بين البعد المُتخيّل في الطّقس ورمزيّته، والاستعارة على هيئة الغرض الواحد مقابل الغرض الآخر (النّاقص). كذلك هنالك في التضحية، ربط لهذه الأمور بالواقعيّ – على المُضحّي أن يضحّي بشيء منه، من ذاته، أن يكون منقوصا. إنّها طريقة دفع تخلو أحيانًا من الرّمزيّة، تتحقّق في اللّحم – استعارة في الواقعي.[3]
غرض مقابل غرض آخر (ناقص)، ومن هنا نشتقّ أن القربان يُخلّف وراءه فراغًا بمفهومين اثنين على الأقلّ: فراغًا بنيويًّا وجثة هامدة. وهكذا يجعل الدّال "شهيد/ضحيّة" حضور النقص بشكل مضاعف، في اللّغة وفي العالم، ولذلك فإنّنا أمام استعارة في البعد الواقعي التي تثبت أنّ هُناك تلذّذًا في الكلمات، في الدّوال، وفي الأفعال البلاغيّة كالاستعارة. هكذا، ترتبط التّضحية بالجسد، وتلمس الجسد، وتقطعه تقطيعات متخيّلة، أو رمزيّة أو واقعيّة. إنّه تقطيع فاصل، يشبه فصل الأمعاء (קְרָבַיִם، وهي من ذات الجذر في العبريّة) من القربان في طقس التّضحية. اعتاد الكهنة الرّومان على تنبّؤ المستقبل باستخدام الأمعاء، وكانوا يميّزون بين الماضي، والحاضر، والمستقبل الخياليّ. أمّا اليهود فكانوا يفصلونها فصلًا رمزيًّا يعطي تسويغًا واقعيًّا للمقدّس والنّجس. إنّها تقطيعات تتيح بقيّة نجسة خارج القربان، وهي ربط يُفسح مجالًا للغة، وهو ما يسمح بخلق دال كلاميّ أو فعل بلاغيّ.
في الواقع، تُشير الأمثلة على فصل الأمعاء إلى أساليب تلذّذ مختلفة من خلال اللغة والفعل. بشكل مشابه، يُستخدم الدال "معركة" للإشارة إلى القتال حتى اندلاق الأمعاء – وهو تلذّذ كامل ينزع للإشباع حتى الموت. إنّه دال مأخوذ من صيغة الأمر ("קְרָב!" – أي اقترب)، تحوّل الى اسم (קְרָב بمعنى معركة).[4] إنّه فعل أمر يطالب بالدّم والعظام، التّضحية من أجل الآخر (الأكبر).[5] هكذا يقترب المقاتلون بعضهم من بعض، ويضحّون بأنفسهم من أجل ذلك المُستثنى من التّضحية، الغائب عن الحرب. هكذا يلتصق الأمر بالفعل، بالحقيقة، وهكذا يُلصق الآخر (الأكبر) الآمِر بالضحيّة منزلة من القداسة بفعل رجعيّ، ويعزله عن الدّنس، عن القذارة، عن الجنسانيّة – يعزله عن الحياة.
يقترح هيرش اسمًا آخر للتّضحية – عمل يجسّد "الخضوع الفعّال والإبداعيّ". المقصود بالمُستعبَد هو الفرد الذي يجد طريقة للعمل، أو الذي يستخدم أعراضه (تلك الأمور التي لا تعمل) لخلق حدّ يسمح له بالمشاركة في المجتمع. التّضحية كعمل هي عهد اجتماعيّ، تقطيع، بمثابة عقد بين الطّرفين. هذه هي التّضحية كتنازل (إخصاء)، مقارنة بالتّضحية دون تنازل، أي تضحية الشّيء بأكمله، مثل ضحيّة الانتحار أو المرض.[6]
في صفّ القربان كعمل، وفي صفّ العهد الاجتماعيّ، يموضع الحاخام هيرش النّشيد والشّعر. في موضع آخر، يضيف هيرش أنّ "الشّاعر ينشد باسم الله وبإيعاز منه، ويحمل اسم الله على شفتيه"، لذا فإنّه مرتبط بالتّبادل ويمكنه أن يجسّد تنازلًا أو انشطارا. لا ينشد الشّاعرُ الشّاعرَ،[7] وينطوي ذلك على تنازل عن ذاتيّته الكاملة. لا نستنتج من هذا التّنازل أنّ الشّعر خالٍ من الإشباع، أو التّلذّذ أو الجنسانيّة، وذلك لأنّ شفتَي الشّاعر تحملان اسم الرب المقدّس، إنه فعل تقبيل بين الإنسان والإله من خلال الشّعر، من خلال الشطر الشّعري.
عندما يكون هدف الشّعر هو إحداث الانشطار، فهو يقرّب بين القربان وذاك المُستثنى من التّضحية الى غرض التّضحية، الى شيء من البُعد الرّمزيّ. إذًا، يُحدث الشّعر نقطة التقاء، قبلة، تنطوي على تقاطعات شهوانيّة تُحدث انشطارا بين الشّاعر والذات، الشّاعر ونفسه، وهكذا لا ينشد الشّاعرُ الشّاعرَ. إنّه عمليًّا انشطار بين الذات والنّقصان (المُستثنى من التّضحية) – ذاك الذي من أجله تتلذّذ. لذا، فإنّ هذه القبلة هي عَرَض يربط بين ذلك الذي يستحيل قوله (النّقصان) وذاك الذي يتكلّم في العلاج النّفسيّ التّحليليّ. إنّ القبلة في الشّعر هي ذاك الذي يربط أنماط التّلذّذ بعضها ببعض في الجسد الواقعيّ، وذلك الرّمزيّ وذلك المُتخيّل. هكذا، يستطيع الشّعر أن يُقحم الشّاعِر في عهد اجتماعيّ، إذا كان الشّعر يخدم تضحية غير معزولة عن اللّغة – تضحية تكون بمثابة عمليّة تبادل.
إذًا، العمل النفستحليلي مرتبط بتلك التّضحية لشيء من التّلذّذ، مع تأطير للمُستثنى من التّضحية، للبقيّة. في العيادة نفعل ذلك كإغواء، كدعوة للشّاعر كي ينشد المزيد، أن يلامس الشيء من خلال اللّغة (على كل المعاني التي ينطوي عليها ذلك). انه عمل لا يدير ظهره للجنسانيّة، ولا يخشى من استخدام العَرَضيّ كشيء فرديّ، كحالة وحيدة، كخاص بالذات المعينة الموجودة في العلاج – إنّها قبلة فريدة من نوعها. يمكننا أن نقول إنّ كل ذات تمسّ الواقعيّ بشكل مغاير، وفي حال وجود قصيدة حب، لا يكون ذلك سلاحًا بل قبلة حبّ، وهكذا فلا وجود للحبّ في العالم من دون تنازل.
[1] في هذا السّياق، سوف أطرح سؤالًا واحدًا كمثال: هل يصلح أن نقول، من وجهة نظر الذات التي تُنهي حياتها، أنها "ضحية انتحار"؟ سوف أناقش هذا السّؤال بإيجاز في نقطة لاحقة في المقال.
[2] على سبيل المثال، التّضحية بالبنت البكر أو العذارى كما جرت العادة في العصور الوثنيّة الماضية.
[3] معنى الاستعارة هو استبدال أمر واحد بآخر – من عالم المضامين ذاته، مثل "أعلن البيت الأبيض عن..." للإشارة إلى رئيس الولايات المُتّحدة.
[4] ووصل الأمر إلى الحدّ الذي أهملت معه صيغة الأمر، وبات استخدام صيغة الأمر "קרב!" مسموعًا كغريب، أو غير معروف، أو حتى كخطأ لغويّ. هكذا تحوّلت صيغة الأمر إلى شيء.
[5] يميّز المحلّل النّفسيّ الفرنسيّ لاكان بين الآخر، مثلًا، الشّخص الآخر، وبين الآخر الأكبر مثل السّلطات، أو الدّولة أو المجتمع. لكن حتّى من ناحية نفسيّة، إنّه تمييز بين الآخر كشخص كغيري (ليس "أنا")، وبين الآخر الأكبر بمعنى تلك السّلطة التي تسنّ القوانين التي تتيح وجود المجتمع. ادّعائي هو أنّ التّضحية ممكنة من أجل كلا الآخرَين، وقد لا تكون التّضحية من النّوع ذاته بالضّرورة.
[6] في العربيّة، كما هي الحال في الإنجليزيّة وبعكس العبريّة، أخذت هذه الضّحيّة دالًا مختلفًا ("ضحية"، victim) عن دال القربان في الطّقس الدّينيّ (قربان، sacrifice). ومن المثير للاهتمام أنّه في اللغة العبريّة بالتّحديد حافظ الدّال ذاته على كلا المعنيين، ما يحافظ كما قيل على القرابة بين القربان (الضحية) والمُستثنى من التّضحية، أو قد يشير ذلك إلى تقوّض الدّال، أو الذّات، نحو الواقعيّ القائم أصلًا في الدّال عينه. هذه التّضحية، هذا التّقوّض نحو الواقعيّ، معناه أنّ منزلة "الضّحيّة" – والأمر سيّان بالنّسبة للانتحار أو المرض – يُعطى بأثر رجعيّ من قبل الآخر (الكبير)، الذي يُسجّل لديه النّقصان (أحيانًا على هيئة إحصائيّة) كنتيجة للفعل أو للظّروف – وهذا سؤال جيّد: هل يتعامل المُنتَحِر مع نفسه على أنّه ضحيّة (أو قربان) أم لا؟
[7] «Je ne suis pas un poète, mais un poème. » في Lacan J., «Préface à l’édition anglaise du séminaire XI», Autres écrits, Seuil, 2001, p. 572.
