מהו ההבדל בין מדינה טוטליטרית לבין דמוקרטיה? בשעה
שפעמון הדלת מצלצל השכם בבוקר במדינה דמוקרטית,
הרי זהו החלבן.
ומה אם זה איננו החלבן? במקרה זה, או שהבדיחה איננה
בדיחה, או שהדמוקרטיה איננה דמוקרטיה.[1]
בפרק על יאסר ערפאת, בסדרה המופתית של ערוץ השידור כאן אויבים, מסופר כי ערפאת לא היה קורא ספרים, או צופה בטלוויזיה. בשעות הפנאי שלו, הוא היה אוהב לצפות בסרטוני מיקי מאוס. בשעות הלילה, בביתם הנגוע בחולדות, אשתו ישנה במיטה, שומעת קולות צחקוק קלים בעודו צופה, שואלת בצעקה– מה זה הרעש הזה? והוא עונה – אל תדאגי, לכי לישון, זה החולדות.
נראה כי הנהגת מדינת ישראל מעולם לא הייתה פחות כשירה. שומעים את הקולות בתקשורת, בדיוני המליאה, בוועדות החקיקה, בבג"ץ, ועם ישראל מבולבל: האם אלו צחקוקים או קולות חולדות? ובפועל קולות המלחמה, יריות תותח, נפילות פגז, שריפות, קורבנות וזעקות החטופים. הממשלה נעמדת בגאווה ומכריזה תיגר על העולם כולו, בגאון מתיימר ודפרסיה כלכלית, אך טפו טפו טפו - בעזרת השם.
א
בהפסקת סיגריה - כולם מעשנים.
בהפסקת אוכל - כולם אוכלים.
בהפסקת קפה - כולם שותים.
אחר כך מתפלאים שבהפסקת אש כולם יורים.
במהלך ההיסטוריה העקובה מדם של ישראל והעם היהודי, ניצבות אנדרטאות-פאר, סמלי גבורה ללכידות ואחדות שאין לפקפק בהם. אנדרטאות-פאר בשפה, התגדשויות ליבידו-אני, אשר יש המכנים: היהירות הישראלית.[2] יש בהן סיפוק אוראלי תאוותני של האני, הנוגס ובולס באובייקטי סיפוקו, מבקש להטמיעם לתפארת עצמו. זהו אופן של "הוד מעלתו התינוק"[3], אותו תינוק אשר לפני כן ניסח פרויד כ"הוד מעלתו האני"[4].
במהותה נסמכת החברה באנדרטאות-הפאר בשפה, כך שפגיעה בהן היא נרקיסיסטית, הקוהסיביות של 'הוד מעלתו' היא המתערערת בפגיעה כזו. לאחריה אומרים "המציאות השתנתה", "דברים לא יהיו אותו הדבר", אך מה שמשתנה הוא מסגרת היחסים הדינמיים בין ה-'אני' וה-'מציאות' לצד היחסים הליבידנליים בין ה-'אני' והערכאות האחרות. הפגיעה שנחוותה פגעה בהטענת-היתר של סיפוק-האני, 'הוד-מעלתו' נחרד. אנדרטת-הפאר לאל-מותיות נסדקה. משהו מן האובייקט נחשף. לעיתים מה שמכונה באופן יומיומי 'טראומה' יכול לשאת לוגיקה של חרדה בשילוב עם פגיעה נרקיסיסטית.
הפגיעה הנרקיסיסטית הזו, התערערות אנדרטאות-פאר בשפה, התערערות מסמנים אידיאליסטים מאגדי-ישות, היא פגיעה ממלכתית. היא כואבת ומותירה אחריה סדק דרכו, בכל רגע, יכול לשוב ולהציץ האובייקט, החרדה יכולה לשוב. זו פגיעה שבעקבותיה תביעה: האני הממלכתי חסר, אני תאב לשלמותי! משול הדבר לאני רעב שנלקח ממנו סיפוקו: הדגש הליבידינלי מוסת מדחפי-האיווי אל דחפי-התביעה,[5] פחות ספקולרי (האני במראה[6]) וקולי ("זה אתה במראה"), אל האוראלי (תאב לשבוע) והאנאלי ('גיוס לכולם',תוצרי המלחמה, וכדו'). אין אגרסיבי מאני תאוותן ברעבו.
ב
מהי ציונות? פשוט - כששני יהודים עשירים מאחדים כוחות כדי לשלוח יהודי שלישי לעלות לישראל.
דוגמה לאנדרטת-פאר בשפה היא האתוס "הצבא המוסרי ביותר". אתוס זה כמו מודד את צה"ל מול צבאות העולם, ממקם על סרגל השוואה: מי יותר גדול (במוסריות כמובן), והתשובה קבועה: אני.
צבא לא יכול להיות מוסרי, המדינה המפעילה את הצבא – היא זו אשר מוסריותה (אולי) ניתנת לבחינה. אין כזה דבר "צבא מוסרי", זוהי אנדרטת-פאר: צה"ל, בהכרח, הצבא המוסרי ביותר. עד כמה מטרידה את הישראלי המחשבה, ההבנה, האפשרות שצה"ל אינו מוסרי או לא מוסרי... אלא רק צבא, מנגנון. וככל צבא, תכלית עיסוקו המנגנונית היא דחף-המוות. בקפיצה לוגית קטנה, ואולי לא נעימה, "המוסרי ביותר"מוצמד אל מנגנון הקשור בדחף-המוות.
כאשר אומרים כי הצבא פועל במסגרת החוק, זו לא שאלה של מוסר. יכול להיקבע בחוק או במדיניות ממשלה, למשל, להגן על תושבי מאחז לא-חוקי באיו"ש, פעילות הצבא תהיה לעשות זאת בהתאם לחוק או המדיניות, ללא קשר לשאלת "המוסרי ביותר". להפך, אולי זה אפילו ייחשב ל"מוסרי ביותר", כי הגנה על חיי אנשים (מסוימים) היא ה"מוסרית ביותר" מכל פעולות הצבא. אך מה לגבי החוק או המדיניות שנקבעו? האם הם "המוסריים ביותר"? האם המדינה "מוסרית ביותר"? מוסר וצבא אינם באותו משלב.
יתרה על כך, יכול הצבא לפעול באופן חוקי, אך לא-חוקי מבחינה לוגית. הדוגמה לעיל ממחישה זאת. כך ניתן לצמצם את אתוס "המוסרי ביותר" לשאלת לגליזציה של דחף-המוות: כאילו מדובר בשאלה של תיאום פרופורציונלי בין האני-העליון והאני (שתי ערכאות שעניינן 'אני') כך שהליבידו ימשיך להטעין את אנדרטת-הפאר "המוסרי ביותר" ללא פגיעה ב-'הוד מעלתו האני' הממלכתי. אנדרטת-הפאר תמשיך להרגיע, עם האפקט המשכך של אידאולוגיה - יהא המעשה (האתיקה) אשר יהא. רק נותרת שארית קטנה בעניין... מהלגבי האובייקט...? נו, שוין, שיעשה עלייה (Aufhebung).
ג
בכיר חמאס חוסל בתקיפה מהאוויר ביום הולדתו. מדובר צה"ל נמסר: 'בסך הכול רצינו לשלוח לו מזל"ט'.
משחר ההיסטוריה, ישראל והעם היהודי למודי מלחמות. יש האומרים כי העולם רודף אחר היהודי. היו שהגדילו עשות, כגון הסופר יעקב שטיינברג, והעזו להכריז - בהיפוך מסוים – כי היהודי נרדף. דבר אינו מוציא את היפוכו.
גם לכך הקימו אנדרטת-פאר, ובאותיות קידוש לבנה נכתב: "מחיית זכר עמלק". אך הציווי כולל את אשר יש למחותו... אז איך אפשר למחות את מה שכתוב באותיות קידוש לבנה? יש סתירה, אך אל דאגה – כל עוד נכתב על דף לבן, לא נוכל לקרוא.
צועקים כי עמלק של היום הוא חמאס, אולי עוד רגע חיזבאללה. ומכריז ראש ממשלת ישראל, בפאסון צדקני, כי "אנחנו" (זאת אומרת הצבא) נחסל את חמאס עד הניצחון, אך...רגע, צריך לצאת מרפיח. פרדוקס? לא לא, הוא ממהר להרגיע, חס וחלילה שלא תיסדק אף אנדרטת-פאר של "ניצחון מלא", ומוסיף - "יהיה עוד המשך להכות בשארים של ארגון הטרור".[7] אנדרטת-הפאר" מחיית זכר עמלק", גם היא לא נפגעה. אפשר לנשום לרווחה – המצב הקיים ממשיך!
רגע...מה אמר ראש הממשלה? נכה בשארים...? זה להכות ילדים! 'שארים' זה ילדים המתעתדים לרשת את מתיהם. כבר החליט ראש הממשלה על עתידם? מה יעשו טרם עשו? זה ה"מוסרי ביותר"? להכות שארים?[8] כיצד יכול צבא להיות "המוסרי ביותר" כאשר זו ההכרזה המדינית?
אם נתייחס לחברה כסובייקט, או המון אשר לו מן המשותף היסטורית-תרבותית, או אולי נרחיק ונאמר כי יש מן הפנטזמה של החברה/העם, האם פליטת פיו של ראש הממשלה מנותקת מאתוס ישראלי כזה? הייתכן כי באתוס הישראלי, בציווי הישראלי, מולבשים ילדי-אחרים בבגדי האויב "הכי לא מוסרי", מעין היפוך לכך שילדי ישראל מולבשים בבגדי הצבא"המוסרי ביותר"? האם אנו שותפים לכינון אויבנו? אולי עדיף כיוון פחות פנטזמתי, יותר סימפטומטי: האם ייתכן ו"המוסרי ביותר" הצבאי, או"מחיית זרע עמלק", קשורים בילדים באופן סימפטומטי? בשורש הסימפטום הצבאי של ישראל?
לשם כך, נחזור אל הכתוב באותיות קידוש לבנה על אותו דף לבן שאין רוצים לקרוא. להלן הכתוב בהמנון האצ"ל, לאחר מכן המנון הלח"י, אשר לימים– עם הבריגדה היהודית – היוו את הבסיס להקמת צה"ל:
בְּדִמְעַת-אִמָּהוֹת שַׁכֻּלּוֹת מִבָּנִים,
וּבְדַם תִּינוֹקוֹת טְהוֹרִים,
כְּבְמֶלֶט נַדְבִּיקהַ גּוּפוֹת-לִלְבֵנִים
וּבִנְיַן הַמּוֹלֶדֶת נָקִים![9]
מיהם התינוקות הטהורים בהם מדובר, ילדי ישראל או ילדי האויב? "המוסרי ביותר" מכסה על שורשי הסימפטום, המלחמה חושפת אותו באגרסיביות.
ד
לפני הצבא ישנתי טוב, כי ידעתי שיש מישהו ששומר עלי.
בזמן הצבא ישנתי רע מאוד, כי אני הייתי זה שצריך לשמור.
עכשיו, אחרי הצבא, אני כבר לא ישן... כי אני יודע מי שומר.
עם התמוטטותם של "משמעות הרשמים"[10] במלחמה, ישנם שני קשיים שפרויד מציין "האכזבה שהמלחמה גרמה לה; והשינוי בעמדתנו כלפי המוות, שאותו, כדרך כל המלחמות, תבעה מאתנו"[11].
במלחמה נסדקות אנדרטאות-פאר. כך נפלה אשליית הגנתו המקיפה של צה"ל בשביעי לאוקטובר, כך התיאור "מר ביטחון" קרס לרגע. אך מיד קמות אנדרטות-פאר חליפיות, ייתכן כי על גב האכזבה ושינוי העמדות בנוגע למוות משתנה היחס אני-מציאות, אך האידיאולוגיה שורדת, והיא שבה במלוא-השאת רכובה על גב חמור לבן, כאילו שחסרו לנו חמורים...
אגב חמורים... בהיסטוריית העם היהודי היה מלך אחד שרצה לצאת לטיול. החזאי המלכותי הבטיח לו שלא ירד גשם והוא יכול לצאת וליהנות.
יצא המלך לטיול ופגש איכר עם חמור, שהמליץ לו לחזור מהר לארמון לפני רדת הגשם. הסביר המלך, "יש לי חזאי מלכותי!", הסביר האיכר "יש לי חמור! כשהוא מנפנף בזנב - שמש, כשאוזנו שמוטה – גשם. היום, האוזן שמוטה." אך סיים דבריו ומיד החל לרדת גשם.
המלך התלהב כל כך שקנה את החמור בו-במקום ומינה אותו לחזאי המלכותי. כך החלה מסורת מפוארת של חמורים בעמדות בכירות במדינה.
ב-1908, כותב פרויד על הניגוד בין "מציאות ומשחק" ומסביר כיצד עובדות החיים המעיקות מתגברות על משחק הילדים, מחוללות סתירה עמוקה בשל "כובד-הראש הראוי" [12] הנלווה למציאות. מרמז הוא, כי משחק אינו יוצר מציאות - משחק סותר מציאות.
"המבוגר מסוגל להיזכר, מה מאוד רציני היה יחסו למשחקי ילדותו, ועם העמידו אלה בצד אלה, את עיסוקיו הרציניים-כביכול כל כך של היום ואת משחקיו מימי ילדותו, מנער הוא מעליו את דכאון חייו הקשים וכובש לעצמו את התענוג הגדול של ההומור."[13].
ההומור מחזיר משהו מן המשחק הסותר את המציאות: הוא מתנגד למציאות ומתנגד לאדנות, ועל כך כתבה נחמה גסר ל'פולמוס בישראל' בעבר.[14] ייתכן וזו אחת הסיבות לכך שהפרסום השני של פרויד הוא על הבדיחה ויחסה ללא-מודע, מעבר לכל המשמעויות והתאוריה הפסיכואנליטית – אולי גם כדי להזכיר לנו את הבדיחה בבסיס הפסיכואנליזה, המקצוע הבלתי-אפשרי, כדי שלא נשכח גם אנחנו כמה חשובים הצחוק והבדיחה. כי מה קורה כאשר המציאות הינה מלחמה?
מזה כשנה ישראל במציאות מלחמה. היחס ישראל-עולם משתנה. אין מציאות יותר "כבדת-ראש" מזו, יותר מדכאת, קשה, נוקשה וחרדה. איה המשחק? יש לפקוח אוזניים: משחקי-מלחמה אינם משחק-ילדים.
הבדיחה מפרה את משמעות-המציאות. היא מאפשרת משהו מן הסיפוק הילדי, אך לא באופן של אכזריות ישירה כנגד האובייקט. הבדיחה לא משרתת את "מכשול [ה]מרכיבים [ה]סאדיסטיים של הדחף המיני"[15], אלא מאפשרת את "סיפוק הדחף (של ההנאה ושל העוינות) כנגד מכשול החוסם את הדרך. היא עוקפת את המכשול ובכך מפיקה הנאה ממקור אחר של הנאה שהמכשול חסם"[16]. במקור קרא פרויד למכשול זה "הדחקה"[17]. האם יש הדחקה במלחמה?
נסדקו אנדרטאות-פאר, האני נפגע, אך המציאות לא קרסה – היא השתנתה. מהו שינוי זה? במובן מסוים, אפשר לומר, שהמציאות התעצמה. אם נסכים להגדרה המצומצמת של מציאות כמה שעוסק באותם "העיסוקים הרציניים-כביכול של היום", אין רציני ממציאות-מלחמה. ה"כביכול" אינו בהכרח מרמז על בינארי: "עיסוקים רציניים" מול "עיסוקים לא רציניים". ייתכן וכל ה"עיסוקים הרציניים" הקשורים במציאות הם בהכרח"כביכול". מרמז על כך ההומור, או הבדיחה, המאפשרים סדיקה קטנה של ה"מציאות",יש מעבר ל"עיסוקים הרציניים-כביכול", כך אפשר לבחון דברים אחרת, ולא דרך העדשה הרצינית (כביכול) של המציאות.
זו פעולתה של הבדיחה, המשויכת למשלב של משחק-ילדים, ולא למשלב של משחקי-מלחמה. לו רק היינו לומדים ממשחקי-ילדים... היינו ודאי למדים כי המציאות אינה הדרך היחידה להתמודד עם פלונטר, עם חידה, עם פרדוקס. להפך, כנראה והמציאות מפריעה לנו לקרוא את המצב הקיים באופן יצירתי, ויצירתיות היא כה נחוצה כדי להיחלץ מן הקטסטרופה. המציאות אינה משחק, מלחמה אינה משחק, וכדי לפתור פאזל נדרש להניח את המציאות בצד ולשחק עם חתיכות הפאזל.
ההומור מאפשר לסדוק מעט את המציאות, לנער מעלינו לרגע את דיכאון הרצינות, "ולכבוש לעצמינו" לא את האובייקט, או הליבידו, לטובת 'הוד מעלתו האני', אלא לאפשר סיפוק, בדרך עקיפה, לעשות משהו עם הבלתי-נסבל - מבלי לכונן אנדרטאות-פאר, מבלי לכונן אדונים ומבלי לזמן חמורים לבנים.
[1] החלק הראשון של הבדיחה מקורה בפרסום בעיתון צרפתי, הוא תורגם ופורסם בעברית בעיתון המשקיף בשנת 1944. החלק השני של הבדיחה הוא תוספת של צוות המערכת של עיתון המשקיף.
[2] זו עמדה לנו לרועץ לא מעט בהיסטוריה, ומלחמת יום כיפור הינה אות-מופת לכך. מומלץ לקוראים לצפות בסדרת מופת של כאן בשם 'אויבים', ובייחוד בפרק על אנואר סאדאת בעניין זה. https://www.youtube.com/watch?v=5AAb1f3SOpk
[3] פרויד, ז."הצגת הנרקיסיזם" (1914), בתוך מבחר כתבים א', רסלינג. עמ' 57.
[4] פרויד, ז."המשורר וההזייה" (1908), בתוך מעשה היצירה בראי הפסיכואנליזה, הוצאת דביר. עמ' 6.
[5] לאקאן מקטלג את הדחפים באופן זה, למשל, בסמינר X.
[6] לאקאן,"שלב המראה כמעצב הפונקציה של האני", בתוך כתבים כרך א, הוצאת רסלינג.
[7] " כפסע משלב ג'? נתניהו: "מתקדמים לסיום חיסול צבא הטרור של חמאס"", מאת איתמר אייכנר, חדשות Ynet, 1.7.24. https://www.ynet.co.il/news/article/rkxvxlep0
[8] נראה כמעט בלתי נמנע להזכיר את מאמרו של פרויד "מכים ילד".
[9] "חיילים אלמונים" מאת מייסד ומפקד הלח"י אברהם(יאיר) שטרן, 1932.
[10] פרויד, ז."מחשבות לעת מלחמה ומוות" (1915), בתוך מבחר כתבים כרך ה', רסלינג. עמ'48.
[11] שם, עמ' 49.
[12] פרויד, ז."המשורר וההזייה" (1908), בתוך מעשה היצירה בראי הפסיכואנליזה, הוצאת דביר. עמ' 2.
[13] שם.
[14] גסר, נחמה."הצחוק התנגדות סובייקטיבית וקהילתית". פולמוס בישראל, גיליון 7. https://www.polemosisrael.com/blog/htskhvq-htngdvt-svbyyqtybyt-vqhyltyt-ldhk-mqwm-dhty-wmjtmaay
[15] פרויד, ז. הבדיחה ויחסה ללא-מודע (1905), מבחר כתבים ג', הוצאת רסלינג. עמ' 125.
[16] שם, עמ' 127.
[17] שם, עמ' 128.
ما هو الفرق بين الدولة الشمولية والدولة الديمقراطية؟ عندما يرن جرس الباب في الصباح الباكر في بلد ديمقراطي، يكون هذا بائع الحليب.
ماذا لو لم يكن بائع الحليب؟ في هذه الحالة، إما أن النكتة ليست نكتة، أو أن الديمقراطية ليست ديمقراطية. [1]
في الحلقة عن ياسر عرفات، في السلسلة البارعة لقناة البث "كان" أعداء ذُكر إن عرفات لم يكن قارئًا للكتب ولا من متتبعي البرامج التلفزيونية. كان يحب في أوقات فراغه مشاهدة أفلام الرسوم المتحركة لميكي ماوس. في الليل، في منزلهم الموبوء بالفئران، وزوجته نائمة في السرير، كانت تسمع أصوات قهقهة خافتة وهو ما زال يشاهد الأفلام، فتصيح سائلة – ما هذا الضجيج؟ فيجيبها – لا تقلقي، نامي، إنها الفئران.
يبدو أن قيادة دولة إسرائيل لم تكن أبدا أقل كفاءة مما هي عليه اليوم. تتعالى الأصوات في وسائل الإعلام، في جلسات الكنيست، في اللجان التشريعية، في محكمة العدل العليا، وشعب إسرائيل مرتبك: هل هي أصوات قهقهة أم فئران؟ وفي الواقع أصوات الحرب وطلقات المدافع وسقوط القذائف والحرائق والضحايا وصرخات المختطفين. تقف الحكومة بغرور متحديةً العالم بأسره، بفخر مزعوم وكساد اقتصادي، لكن، وبدون حسد، بعون الله.
أ
أثناء استراحة التدخين - كلهم يدخنون.
أثناء استراحة الطعام، كلهم يأكلون.
أثناء استراحة القهوة - كلهم يشربون.
ثم يتفاجؤون أنه في وقت وقف إطلاق النار كلهم يطلقون.
طوال التاريخ الدموي لدولة إسرائيل والشعب اليهودي، تنتصب النصب التذكارية الفخمة، رموز بطولة للتماسك والوحدة التي لا يمكن التشكيك فيها. نصب تذكارية فخمة في اللغة، اشتباكات الليبيدو والأنا، والتي يسميها البعض الغطرسة الإسرائيلية.[2] إنها تنطوي على الاكتفاء الفموي الشهواني للأنا، الذي ينهش ويبتلع المواضيع التي تمنحها الاكتفاء، وتسعى إلى تذويتها لتفخيم نفسها. إنه أسلوب "صاحب السمو الرضيع" [3]، وهو نفس الطفل الذي أشار إليه فرويد سابقا باسم "صاحب السمو الأنا" [4].
يعتمد المجتمع، في ماهيته، على النصب التذكارية الفخرية في اللغة، إذ تكون الإساءة إليها نرجسية، إن تماسك "سموه" هو الذي يتقوض بسبب مثل هذا الأذى. بعد ذلك، يقولون "الواقع قد تغير"، "لن تعود الأمور إلى ما كانت عليه"، لكن ما يتغير هو إطار العلاقات الديناميكية بين "الأنا" و "الواقع" إلى جانب العلاقات الليبيدينالية بين "الأنا" والمستويات الأخرى. إن الأذى الذي حصل قد آذى شحن اكتفاء الذات الزائد عن الحد، فارتعب "سموه". تصدع النصب التذكاري الفخم للا-موت. انكشف جزء من الموضوع. في بعض الأحيان، يمكن أن يحمل ما يشار إليه يوميا باسم "الصدمة" منطق القلق ممتزجًا بأذى نرجسي.
هذا الأذى النرجسي، وتقويض النصب التذكاري الفخري في اللغة، وتقويض الدلالات المثالية التي ترأب الصدع في الكيان، هو أذى رسمي. إنه مؤلم ويخلّف صدعا يمكن من خلاله، في أي لحظة، أن يتبين لنا الموضوع مرة أخرى، ويمكن للقلق أن يعود. هذا أذى يعقبه مطالبة: الأنا الرسمي غير موجود، إنه أنا متعطش للكمال! يشبه هذا الأمر الأنا الجائع الذي حرم من تلبية رغباته: يتم تحويل التركيز الشهواني من دوافع الرغبة إلى دوافع المطالبة، [5] أقل بريقًا (الأنا في المرآة[6] )) وأقل صوتية ("هذا أنت في المرآة")، إلى الفموي (متلهف للشبع) والشرجي ("التجنيد للجميع"، مخلفات الحرب، وما إلى ذلك). لا يوجد ما هو أشد عدوانية من انا جشع عند جوعه.
ب
ما هي الصهيونية؟ ببساطة - عندما يتحد اثنان من اليهود الأثرياء من أجل إرسال يهودي ثالث للهجرة إلى إسرائيل.
مثال على النصب التذكارية الفخرية في اللغة هو الشعار “الجيش الأكثر أخلاقية". وكأن هذا الشعار يقارن جيش الدفاع الإسرائيلي بجيوش العالم، ويموضع على شريط المقارنة: من هو الأكبر (أخلاقيا بالطبع)، والإجابة ثابتة: أنا.
لا يمكن للجيش أن يكون أخلاقيا، بل الدولة التي تدير الجيش هي التي (ربما) تكون أخلاقياتها قابلة للمعاينة. لا يوجد شيء اسمه "جيش أخلاقي"، إنه نصب تذكاري فخري: جيش الدفاع الإسرائيلي، بالضرورة، الجيش الأكثر أخلاقية. الى أي حد تؤرق الإسرائيلي الفكرة والفهم والاحتمال أن يكون جيش الدفاع الإسرائيلي ليس أخلاقيا أو غير أخلاقي ... وإنما مجرد جيش، آلية. ومثل أي جيش، فإن ماهية ممارسته الآلية هي دافع الموت. في قفزة منطقية صغيرة، وربما غير مريحة، "الأكثر أخلاقية" مقترن بآلية تتعلق بدافع الموت.
عندما يقولون إن الجيش يعمل في إطار القانون، فإن الأمر لا يتعلق بالأخلاقيات. إذ من الممكن على سبيل المثال أن يُسن قانون أو تُقرر سياسة حكومية لحماية سكان مستوطنة غير قانونية في الضفة الغربية، حينها سيكون عمل الجيش هو القيام بذلك وفقا للقانون أو السياسة، بغض النظر عن مسألة "الأكثر أخلاقية". بل على العكس من ذلك، قد ينظر إلى هذا العمل على أنه "الأكثر أخلاقية"، لأن حماية حياة أناس (معينين) هي "الأكثر أخلاقية" من أي عمل عسكري آخر. ولكن ماذا عن القانون أو السياسة التي تم وضعها؟ هل هم "الأكثر أخلاقية"؟ هل الدولة "أخلاقية للغاية"؟ الأخلاق والجيش ليسا على نفس المستوى.
علاوة على ذلك، يمكن للجيش أن يتصرف بشكل قانوني، ولكن غير قانوني من الناحية المنطقية. المثال أعلاه يوضح هذا. وهكذا يمكن اختزال “الأكثر أخلاقية" في مسألة إضفاء الشرعية على دافع الموت: كما لو كانت مسألة تنسيق تناسبي بين الأنا العليا والأنا (مستويان يتعاملان مع ال "أنا") بحيث تستمر الرغبة الجنسية في شحن النصب التذكاري الفخم "الأكثر أخلاقية" دون الإضرار ب "سمو الأنا" الرسمي. سيستمر النصب التذكاري الفخم في بث الاطمئنان، مع تأثير الأيديولوجية المهدئ - مهما كان الفعل (الأخلاقية). لم يتبق سوى بقية صغيرة حول هذا الشأن... ماذا عن الموضوع ...؟ حسنا، يلّا، فليهاجر إلى إسرائيل (Aufhebung).
ج
قتل مسؤول في حماس في غارة جوية في يوم عيد ميلاده. وقال متحدث باسم الجيش الإسرائيلي: "كل ما أردنا القيام به هو إرسال طائرة بدون طيار إليه".
منذ فجر التاريخ، توالت الحروب على دولة إسرائيل والشعب اليهودي. يقول البعض إن العالم يضطهد اليهودي. كان هناك من بالغ، مثل الكاتب يعقوب شتاينبرغ، وتجرأ على التصريح – بشكل معكوس بطريقة ما – أن اليهودي مضطهد. لا شيء يبرز نقيضه.
لهذا الغرض أيضا، أقاموا نصبا تذكاريا فخما، وكتب بأحرف تقديس بيضاء: "محو ذكر العماليق (العمالقة)". لكن الوصية تتضمن ما يجب محوه ... فكيف يمكنك محو ما هو مكتوب بأحرف تقديس بيضاء؟ هناك تناقض، لكن لا داعي للقلق - طالما أنه مكتوب على ورقة بيضاء، فلن نتمكن من قراءته.
إنهم يصرخون بأن عماليق اليوم هم حماس، وربما، بعد قليل، حزب الله. ورئيس وزراء إسرائيل، برباطة جأش منافقة، يعلن أننا "نحن" (أي الجيش) سنقضي على حماس حتى النصر، ولكن ... لحظة، علينا أن نخرج من رفح. مفارقة؟ لا، لا، فهو يسرع في الطمأنة، لئلا، لا سمح الله، يتصدع أي نصب تذكاري فخم ل "النصر الكامل"، مضيفا: "سيكون هناك استمرار لضرب فلول التنظيم الإرهابي". [7] كما لم يتضرر النصب التذكاري الفخم " محو ذكر العماليق". يمكننا أن نتنفس الصعداء - الوضع الراهن مستمر!
لحظة... ماذا قال رئيس الوزراء؟ سنضرب الفلول...؟ إنه يضرب الأطفال! "الناجون" إنهم أطفال سوف يرثون موتاهم. هل أتخذ رئيس الوزراء بالفعل قرارًا حول مستقبلهم؟ ماذا سيفعلون قبل أن يفعلوا؟ هل هذا هو "الأكثر أخلاقية"؟ ضرب من تبقى؟ [8] كيف يمكن للجيش أن يكون "الأكثر أخلاقية" عندما يكون هذا هو التصريح السياسي؟
إذا تعاملنا مع المجتمع كذات، أو كحشد يتشارك في شيء ما تاريخيا وثقافيا، أو ربما ذهبنا إلى حد القول إن هناك هوام (فانتازما) لدى المجتمع / الشعب، هل زلة لسان رئيس الوزراء منفصلة عن مثل هذه الروح الإسرائيلية؟ هل يمكن في الروح الإسرائيلية، في الوصية الإسرائيلية، أن يجبر أطفال الآخرين على ارتداء ملابس العدو "الأكثر لا أخلاقية"، وهو نوع من نقيض حقيقة أن على أطفال إسرائيل ارتداء ملابس الجيش "الأكثر أخلاقية"؟ هل نحن شركاء في تكوين عدونا؟ ربما يكون الاتجاه الأقل خيالية\ توهمًا والأكثر عرضياً هو الأفضل: هل يمكن أن يكون "الأكثر أخلاقية" العسكري، أو "محو نسل العماليق"، مرتبطا بشكل عرضي بالأطفال؟ متأصل في أعراض إسرائيل العسكرية؟
لبحث هذا الأمر، دعنا نعود إلى ما هو مكتوب بأحرف تقديس بيضاء على تلك الصفحة البيضاء التي لا يريد أحد قراءتها. فيما يلي ما هو مكتوب في نشيد الأيتسل، الذي أصبح فيما بعد نشيد الليحي، اللذان شكلا لاحقًا – مع اللواء اليهودي – القاعدة لتكوين جيش الدفاع الإسرائيلي:
بدموع الأمهات الثاكلات أبناءهن،
وبدم الرضّع الأطهار
كأسمنت، سنرص الجثث كالطوب
وسنبني الوطن! [9]
من هم الأطفال الطاهرون المقصودون بهذا النشيد، أطفال إسرائيل أم أطفال العدو؟ يغطي "الأكثر أخلاقية" جذور العارض، وتفضحه الحرب بشراسة.
د
قبل الجيش كنت أنام جيدًا، لأني كنت أعرف أن هناك شخص ما يحرسني.
خلال الجيش كنت أنام بشكل سيء للغاية إذ كنت أنا الشخص الذي كان عليه الحراسة.
الآن، بعد الجيش، لم أعد أنام ... لأنني أعرف من الذي يحرس.
مع انهيار "معنى الانطباعات" [10] في الحرب، هناك صعوبتان يلاحظهما فرويد: "خيبة الأمل التي سببتها الحرب; والتغيير في موقفنا تجاه الموت، والذي جبته منا كما هو الحال في جميع الحروب".[11]
في الحرب، تتصدع النصب التذكارية الفخرية. هكذا سقط وهم حماية الجيش الإسرائيلي الشاملة في 7 أكتوبر، هكذا انهار للحظة وصف "السيد أمن". ولكن على الفور تقوم النصب التذكارية الفخرية البديلة، ربما على خلفية خيبة الأمل وتغيير المواقف فيما يتعلق بالموت، تتغير علاقة الأنا- الواقع، لكن الأيديولوجية تنجو، وتعود بالكامل على ظهر حمار أبيض، كما لو كنا بحاجة للمزيد من الحمير ...
.
على ذكر الحمير ... في تاريخ الشعب اليهودي، كان هناك ملك أراد يومًا الذهاب في نزهة. أكد له المتنبئ الملكي أنها لن تمطر وأنه يمكنه الخروج والاستمتاع.
ذهب الملك في نزهة سيرًا على الأقدام والتقى بفلاح معه حمار، نصحه الفلاح بالعودة بسرعة إلى القصر قبل أن يبدأ المطر بالهطول. فقال الملك: "لدي متنبئ ملكي!" أجابه المزارع: "لدي حمار! يلوح بذيله – شمس، أذنه متدلية - مطر. اليوم، أذنه متدلية ". ما أن انتهى من كلامه حتى بدأ المطر بالهطول.
كان الملك متحمسا لدرجة أنه اشترى الحمار على الفور وعينه متنبئا ملكيا. وهكذا بدأ تقليد مجيد من الحمير في المناصب العليا في الدولة.
في عام 1908، كتب فرويد عن التناقض بين "الواقع واللعب" ويشرح كيف تتغلب وقائع الحياة المرهقة على لعب الأطفال، مما يخلق تناقضا عميقا بسبب "الجدية الملائمة" [12] التي تصاحب الواقع. يرمز فرويد بذلك أن اللعب لا يخلق واقعا - اللعب يتناقض مع الواقع.
"يستطيع البالغ أن يتذكر كم كان جديًا للغاية موقفه تجاه ألعاب طفولته، ومن خلال وضع مشاغله الجدية- إذا صح التعبير في هذا الوقت إلى جانب ألعابه من أيام طفولته، فإنه يتخلص من كآبة حياته الصعبة ويفوز لنفسه بلذة الفكاهة الكبيرة." [13]
تعيد الفكاهة شيئا من اللعبة يتناقض مع الواقع: إنها تعارض الواقع وتعارض السيطرة، وقد كتبت نحاما جاسر عن هذا في "جدل في إسرائيل" في الماضي[14]. ربما يكون هذا أحد الأسباب لكون الإصدار الثاني لفرويد يدور حول النكتة وعلاقتها باللاوعي، ما عبر كل المعاني ونظرية التحليل النفسي - ربما أيضا لتذكيرنا بالنكتة في أساس التحليل النفسي، المهنة المستحيلة، حتى لا ننسى نحن أيضا مدى أهمية الضحك والنكتة. إذ ماذا يحدث عندما يكون الواقع حربا؟
لمدة عام تقريبا، واقع إسرائيل هو الحرب. العلاقة بين إسرائيل والعالم تتغير. لا يوجد واقع أكثر "جدية" منها، أكثر إحباطا، وصعوبة، وصلابة، وقلقا. أين اللعب؟ أبق أذنيك مفتوحتين: ألعاب الحرب ليست لعبة أطفال.
تنتهك النكتة معنى الواقع. إنها تفسح المجال لشيء من الاكتفاء الطفولي، ولكن ليس بأسلوب من القسوة المباشرة ضد الموضوع. لا تخدم النكتة "عقبة المكونات السادية للدافع الجنسي"[15]. وإنما تسمح "بإشباع الدافع (دافع المتعة ودافع العداء) ضد عقبة تسد الطريق. إنها تتجاوز العقبة وبالتالي تستمد المتعة من مصدر آخر للمتعة الذي حجبته العقبة ". [16] أطلق فرويد في الأصل على هذه العقبة اسم "الكبت"[17] . هل هناك كبت في الحرب؟
تصدعت النصب التذكارية الفخرية، وتأذت الأنا، لكن الواقع لم ينهار - لقد تغير. ما هو هذا التغيير؟ بمفهوم ما، يمكن القول إن الواقع قد ازداد حدة. إذا اتفقنا على التعريف الضيق للواقع على أنه ما يتعامل مع "المشاغل الجدية المفترضة في عصرنا هذا"، فلا يوجد شيء أكثر جدية من واقع الحرب. "المفترضة" لا ترمز بالضرورة إلى الثنائية: "المشاغل الجدية" مقابل "المشاغل غير الجدية". ربما تكون جميع "المشاغل الجدية" المرتبطة بالواقع هي بالضرورة "المفترضة". ترمز الفكاهة أو النكتة إلى ذلك، فهي تسمح بتصدع صغير ل "الواقع"، هناك ما يتعدى "المشاغل الجدية المفترضة"، بحيث يمكن فحص الأمور بشكل مختلف، وليس من خلال عدسة الواقع الجادة (المفترضة).
هذا هو عمل النكتة، المرتبطة بمرحلة لعب الأطفال، وليس بمرحلة لعبة الحرب. لو أننا فقط نتعلم من لعب الأطفال ... كنا ربما فهمنا أن الواقع ليس هو الطريقة الوحيدة للتعامل مع معضلة معقدة، مع لغز، مع تناقض. على العكس من ذلك، يبدو أن الواقع يعوق قراءتنا الإبداعية للوضع الراهن، والإبداع ضروري للغاية من أجل النجاة من الكارثة. الواقع ليس لعبة، والحرب ليست لعبة، ومن أجل حل أحجية الصور المقطعة، من الضروري وضع الواقع جانبا واللعب بقطع الأحجية.
تمكننا الفكاهة من صدع الواقع قليلا، تمكننا ان نطرح عن أنفسنا، للحظة، اكتئاب الجدية، وأن "نظفر لأنفسنا" ليس بالموضوع، ولا باللبيدو، لصالح "صاحب السمو الأنا"، وإنما لإتاحة الاكتفاء، بطريقة غير مباشرة، لفعل شيء مع ما لا يطاق - دون إقامة نصب تذكارية فخرية، دون تكوين أسياد ودون استدعاء الحمير البيضاء.
[1] مصدر الجزء الأول من النكتة من إعلان في صحيفة فرنسية، ترجم ونشر باللغة العبرية في صحيفة الأوبزرفر في عام 1944. الجزء الثاني من النكتة هو إضافة من هيئة تحرير صحيفة الأوبزرفر.
[2] لقد كان هذا على حسابنا قليلا في التاريخ، وحرب يوم الغفران هي مثال على ذلك. ينصح القراء بمشاهدة السلسلة المميزة على كان "الأعداء"، وخاصة الحلقة المخصصة لأنور السادات في هذا الصدد. https://www.youtube.com/watch?v=5AAb1f3SOpk
[3] فرويد، ز. "عرض النرجسية" (1914)، من كتابات مختارة أ، ريسلينج. ص. 57.
[4] فرويد، ز. "الشاعر والهلوسة" (1908)، من فعل الخلق في منظور التحليل النفسي، دفير للنشر. ص. 6.
[5] يصنف لاكان الدوافع بهذه الطريقة، على سبيل المثال، في السمنار X.
[6] لاكان، "مرحلة المرآة كعامل تشكيل لوظيفة الأنا"، في كتابات المجلد أ، ريسلينج.
[7] "على بعد خطوة من المرحلة الثالثة؟ نتنياهو: "نحن تتقدم لإتمام القضاء على جيش حماس الإرهابي"، بقلم إيتمار أيخنر، أخبار Ynet ، 1.7.24.https://www.ynet.co.il/news/article/rkxvxlep0
[8] يبدو أنه لا مفر من ذكر مقال فرويد "ضرب طفل".
[9] "جنود مجهولون" لمؤسس وقائد ليحي أبراهام (يائير) شطيرن ، 1932.
[10] فرويد، ز. "أفكار في زمن الحرب والموت" (1915)، في كتابات مختارة، المجلد 5، ريسلينج. ص. 48.
[11] () المرجع نفسه، الصفحة 49.
[12] فرويد، ز. "الشاعر والهلوسة" (1908)، في فعل الخلق في منظور التحليل النفسي، دفير للنشر. ص. 2.
[13] المرجع نفسه.
[14] جاسر، نحاما. "الضحك مقاومة ذاتية ومجتمعية." جدل في إسرائيل، العدد 7. https://www.polemosisrael.com/blog/htskhvq-htngdvt-svbyyqtybyt-vqhyltyt-ldhk-mqwm-dhty-wmjtmaay
[15] فرويد، ز. النكتة وعلاقتها باللاوعي (1905)، كتابات مختارة II ،ريسلينج ص. 125.
[16] () المرجع نفسه، الصفحة 127.
[17] () المرجع نفسه، الصفحة 128.
