לא יהיה כלום, כי אין כלום, כי לא היה כלום - لن يكون هناك أيّ شيء، لأنّه لا يوجد أي شيء، لأنّه لم يكن هناك أي شيء

ביצירות של אומנות פלסטית קיים לעיתים משחק בין מה שנראה לבין מה שמסתתר מאחורי החזית הנגלית. משחק בין רעלה לבין האובייקט שמאחוריה. זכור לי שלפני שנים רבות , מול תחנת הרכבת הישנה בירושלים הוצבה עבודה סביבתית שנראתה לי תחילה כמכונית המכוסה ביריעת בד. לאמתו של דבר היה זה פסל משכנע, אך הסתבר במהרה כי הפסל לא היה אלא  היריעה בלבד. במבט ראשון היצירה גרמה לשער כי היריעה מכסה על דבר מה שייחשף בקרוב, דבר מה שהיה מרומז דרך היריעה. מובן שהדבר פעל כ-trompe l'oeil, כמלכודת לעין, תופעה מוכרת באומנות. מלכודת זו פועלת כסמל של היעדרות, של "כלום"  כלשהו שלכאורה מסתתר. נראה לי שגם בדיבור יכולה להיות פיגורה רטורית דומה הפועלת כמלכודת. למעשה אנו יודעים שהדיבור אינו יכול לכסות על האמת כולה ועל התכוונותו של הדובר וכי המשמעות מתגלה בדיעבד. משפט התגובה המפורסם של בנימין נתניהו, "לא יהיה כלום, כי אין כלום, כי לא היה כלום", מעוררת היות, בין השאר סביב השימוש בזמנים עבר, הווה ועתיד שהמחבר ביניהם הוא ה"כלום". הוא מועלה פעם אחר פעם כמשפט הגנה ההודף כל טיעון, ביקורת ואפילו ראיה.

זה משפט אירוני שבו "הכלום" פועל כמסך, לכאורה חושף את מה שעומד מאחוריו ואינו גלוי לעין, כמו רעלה. אבל רעלה זו מנכיחה בעצם את העובדה שמאחורי ה"כלום" משהו דווקא מסתתר.

האירוניה מוגדרת כצורה רטורית הגורמת להבין דבר מה הפוך מזה הנאמר או נכתב, ביטוי ללעג.

הניסוח פועל כציווי אדנותי הדורש משומעיו נאמנות, אמון, אפילו עבודה בעבורו ולהגן עליו כשבו בזמן הוא שולל מהשומע את החופש להשמיע ביקורת או חשיבה אחרת. אין ספק שניסוח זה יוצר אפקט של בידול בין שומעיו, בין אלה המנסים להזדהות עם הדובר ולהנציח את כוחו לבין אלה שאולי רואים את המניפולציה הרטורית.

גם אם המילה יכולה לפעול כגבול לאלימות, משפט זה נראה לי כפועל בכיוון הפוך. הוא תוקף את השיח באופן מוסווה. ז'.א.מילר, אומר בהרצאה שלו על אירוניה מ-1988 " האירוניה אינה של האחר [בפסקה הזו, אני מתייחסת לאחר כאל הממד הסמלי בכללותו, אל החברתי], היא של הסובייקט והולכת נגד האחר. היא טוענת שהאחר אינו קיים, שהקשר החברתי הוא בעצם הונאה [...] האירוניה היא הצורה הקומית שמקבל הידע לגבי האחר שאינו יודע, כלומר כאחר של ידע, הוא לא כלום"[1].המשפט של נתניהו אכן הופך בעצם את שומעיו ללא כלום כי הוא מתעלם ממקומם של האחרים, לעומת ההומור שהוא הפן הקומי של האני העליון, כלומר כזה המנכיח את האחרים, את הקשר החברתי.

לדיבור עוצמה בולטת ביותר, המילים גם יכולות להסית, לחסל, להמית ולפעמים באופן שאינו נתפס. זו הצורה המסוכנת ביותר כי היא דרך דיבור מהפנטת.

בתקופה שקדמה לבחירות האחרונות לנשיאות בצרפת, כשהייתה הסכנה שמרין לה-פן תבחר, ז'.א.מילר הצביע אז על כך שדיבורם של אנשים מסוימים חותר לכך: " שהכול יתפוצץ אחת ולתמיד"[2],  וכי בדיבור מסוג זה שוכן דחף המוות הקשור להתענגות של הרס עצמי. לדעתי במשפט זה של נתניהו אכן שוכן דחף המוות, לא כדי לפוצץ הכול, כפי שמציין מילר, לא כהתענגות על הרס עצמי, אלא כהרסנות המופנית אל האחרים ובכך הניסיון לטעון שאין כלום, הופך למשפט אלים ביותר בדרך סמויה, תת-ספית.

[1]Miller, Jacques-Alain,"Clinique ironique" La cause freudienne 23, 1993

[2]Miller, Jacques-Alain,"La querelle du Votutile, Lacan Quotidien 63

‍

في الأعمال الفنّيّة التّشكيليّة، نجدأحيانًا تلاعبًا بين ذاك الظّاهر وذاك المُستتر خلف الواجهة المبيّنة. إنّها لعبة بينالسّتار وبين الغرض خلف الستار. أذكر أنّهم نصبوا، قبل سنوات عديدة، قبالة محطّةالقطار القديمة في القدس، عملًا بيئيًّا بدا لي في البداية كأنّه سيّارة مُغطّاةبقطعة قماش. في الحقيقة، كان التّمثال مُقنعًا، إلّا أنّه سرعان ما اتّضح أنّالتمثال كان عبارة عن قطعة قماش فقط. لأوّل وهلة، يجعلك العمل تخمّن أنّ قطعةالقماش تغطّي شيئًا سوف يُكشف عنه قريبًا، شيئًا يُرمز إليه بواسطة قطعة القماش.من الواضح أنّ العمل يعمل كـ trompe l’oeil، ككمين للعين، وهي ظاهرةمعروفة في الفنّ. يعمل هذا الكمين كرمز للغياب، لـ "لا شيء" معيّن منالمفروض أنّه مُخبّأ. يبدو لي أنّه حتّى في الكلام، يُمكننا أن نجد شكلًا بلاغيًّايعمل بهيئة كمين. عمليًّا، نعلم أنّ الكلام لا يمكنه أن يغطّي الحقيقة كلّها أو أنيغطّي قصد المُتكلّم لأنّ المعنى يتّضح بنظرة رجعيّة. تُثير جملة بنيامين نتنياهوالشهيرة التي يستخدمها للرّد ("لن يكون هناك أيّ شيء، لأنّه لا يوجد أيّ شيء،لأنّه لم يكن هناك أيّ شيء") التّساؤلات، لأسباب عدة منها استخدامه لأزمنةالماضي، والمضارع، والمُستقبل والتي يربط بينها ذاك اللا شيء. يُستخدم "اللاشيء" مرّة تلو الأخرى كجملة دفاعيّة تصدّ أي ادّعاء، أو أي نقد، أو حتّى أيّدليل.

إنّها جملة تهكّمية يعمل فيها "اللاشيء" كشاشة، إذ يكشف على ما يبدو عن ذلك الواقف خلفه والخفيّ عن الأعين،كأنّه ستار. لكنّ ذلك السّتار يستحضر عمليًّا حقيقة أنّ خلف "اللا شيء"،هناك شيء يستتر.

يُعرَّف التّهكّم على أنّه شكل بلاغيّ يجعلنانفهم شيئًا ما على نحو معاكس لمل يُقال أو يُكتب، تعبيرا عن السّخرية.

تعمل الصّياغة المختارة كفعل أمر سياديّيطالب سامعيه بالولاء، وبالثّقة، وحتّى بالعمل في سبيله من أجل الحفاظ عليه، فيحين يحرم سامعيه من حرّيّة توجيه النّقد أو التّفكير المختلف. لا شكّ في أنّ هذهالصّياغة قادرة على خلق تمايز بين سامعيها، بين أولئك الذين يحاولون التّماهي معالمُتكلّم وتأييد قوّته، وبين أولئك الذين يرون، لربّما، التّحايل البلاغيّ.

حتّى إذا كانت الكلمة قادرة على العمل كحدّللعنف، يبدو لي أنّ تلك الجملة تعمل في الاتّجاه المعاكس. إنّها جملة تهاجم الحواربشكل خفيّ. يقول ج. أ. ميلير في محاضرته عن التّهكّم في العام 1988 "التّهكّم ليس ملك الآخر [في هذهالفقرة، أتطرّق إلى الآخر كالبعد الرّمزيّ الشّامل، إلى الاجتماعيّ]، بل هو ملكالذات، ووجهته معاكسة للآخر. يدّعي التّهكّم أنّ الآخر غير قائم، وأنّ الرّابطالاجتماعيّ هو خدعة عمليًّا [...] التّهكّم هو الشّكل الكوميديّ الذي تحصل عليهالمعرفة عن الآخر الذي لا يعرف، أي آخر المعرفة، وهو لا شيء".[1]فعلًا، تحوّل جملة نتنياهو سامعيه إلى لا شيء، لأنّه يتجاهل مكانة الآخرين، وذلكمقارنة بحسّ الفكاهة، الذي يمثّل الجانب الكوميديّ للأنا الأعلى، أي ذاك الذييستحضر الآخرين، ويستحضر الرّابط الاجتماعيّ.

للكلام قوّة واضحة العظمة، إذ في إمكانالكلمات أيضًا أن تحرّض، أن تدمّر، أن تقتل، وأحيانًا بطريقة يستحيل إدراكها.إنّها الشّكل الأخطر على الإطلاق لأنّها طريقة كلام تنويميّة.

في الفترة التي سبقت الانتخابات الرّئاسيّةالأخيرة في فرنسا، عندما لاح الخطر في أن تفوز مارين له-بن بالانتخابات، أشار ج.أ. ميلير إلى أنّ كلام بعض النّاس يُشير إلى رغبة "بأن ينفجر كلّ شيء مرّة واحدةوإلى الأبد"[2]،وأنّ في مثل هذا الكلام يكمن حافز الموت المرتبط بتلذّذ الهدم الذّاتيّ. برأيي،يكمن في جملة نتنياهو تلك فعلًا حافز الموت، لكن ليس لتفجير كلّ شيء، كما يشيرميلير، وليس لتلذّذ الهدم الذّاتيّ، بل كرغبة تدميريّة موجّهة نحو الآخرين، وبهذاتتحوّل محاولة ادّعاء أنّ ليس هناك أيّ شيء إلى جملة في غاية العنف، بطريقة خفيّة،تحت السّطح.

[1]Miller,Jacques-Alain, "Clinique ironique" La cause freudienne 23, 1993

[2]Miller,Jacques-Alain, "La querelle du Votutile, Lacan Quotidien 63

‍