האם ההומור אפשרי בעת מלחמה? כמובן יהיו מי שיגידו: ״ללא ספק״ ויהיו מי שיסרבו לקבל את הרעיון. לרוב, במהלך מלחמה מופעלת צנזורה, המסננת את המידע המגיע לאוכלוסייה. הצנזורה פועלת לטובת אסטרטגיה וכמובן השאלה היא תמיד לטובת מה או מי. דבר דומה מתחולל תחת דיקטטורות שבהן קיימת כמובן שליטה מוחלטת על מקורות המידע, מערכות התקשורת אינן ממלאות את תפקידן: במקום לשרת את האוכלוסייה הן משרתות את השלטון, את האידאולוגיה החד-משמעית שלו. מצופה מכול גופי התרבות, התיאטרון, הקולנוע, ועוד, לשרת את תעמולת המשטר וכל ביקורת או עמדה מנוגדת לה נרדפת או נאסרת לחלוטין עד לכליאתם או רציחתם של המנסים לחשוף את פעולת המשטר ואיוולתו.
מדובר בשיח הכופה דרך-חשיבה, בשיח ההופך אידאולוגיה מסוימת לאדון, והצובע את אופיים של הקשרים החברתיים. כוח הריתוק של שיח יכול להיות עצום, דבר המסביר מבחינה מסוימת את תופעת ההמון, ונדרשים אמצעים רטוריים מיוחדים כדי לסדוק את הנאמר. לעיתים קרובות הסָטירה והאירוניה מצליחות לעקוף את גבולות השיח הנכפה. האירוניה מוכרת אפילו מתקופתו של סוקרטס, ובה לשתיקה תפקיד מעניין. דרך אחרת, הייתה זו שפעלה באופן אחר, בימי הביניים בעיקר, ויוצגה בתפקיד שמילא ליצן החצר. שנינותו, המשתמשת לרוב בכלי ההגזמה וההפלגה, יכלה לחשוף את ״מערומיו ״ של המלך ולהחדיר לתנועת השיח מרכיב חתרני, סטירי יותר.
בדרך דומה פועלים הקברטים, וגרסתם המודרנית הנפוצה בימינו, הסטנד-אפ.
מסתבר שהקברט הראשון נוסד בפריז בסוף המאה ה-19 , ושמו היה Le chat noir, החתול השחור. הרעיון היה להוסיף על פעילתו הרגילה של הפונדק, קטעי בידור, שירה, תיאטרון ועוד.
בגרמניה, הקברט תפס תאוצה בעיקר בתחילת המאה ה-20 ואחרי מלחמות העולם. הופעות הבידור היו סאטיריות ביותר והיוו ביקורת חריפה בנושאים פוליטיים וחברתיים.
האמצעים הרטוריים השונים, על ההבדלים שביניהם, באים כאמור לסדוק את השיח הרווח. הם מעלים קושיה בנוגע לקשר בין הנדמה [סמבלנט] לבין הממשי. הדבר מוצא ביסוס לא רק בדברי פרויד על חידוד הלשון ועל ההומור כדרכים החוצות את הגבול בין הנאמר ולבין מה שאינו נאמר אלא גם בהתייחסותו של לאקאן למהותו של שיח.
הרעיון המרכזי בנוגע לשיח כייצוג של הקשרים החברתיים הוא כי הנם בגדר נדמים. או אז שאלת האמת היא מוטלת על כף המאזניים. האמצעים הרטוריים מהווים סימני פיסוק בעזרת שתיקות, הגזמות, חידודי לשון וההיפוכים הנוצרים מצביעים על הקשר בין אותם נדמים לבין הממשי. במילים אחרות, הם משחקים בצדה האחר של האמת, אותו צד שאינו נאמר ושאפילו לא תמיד ניתן להיאמר, אבל הם אכן תוחמים משהו ממנו כדי לעורר שאלה. לא בכדי לאקאן חיפש היפוך של השיח וחתר ליצור אותו. זו בעצם מהותו של השיח האנליטי כהיפוך של השיח הלא מודע, הווה אומר להתקרב לשיח שאינו מהסדר של הנדמה. בצרפתית היפוך הוא envers ואפשר במשחק הצללה לקרא ולשמוע en-ver(s)ité [1], כיצד לתרגם זאת? אולי ״בפועל״.
[1] Lacan, J., Le Séminaire, Livre 17, L'envers de la psychanalyse, Seuil, p. 69
هل الفكاهة والمزاح ممكنين في أزمنة الحرب؟ قد يقول البعض "لا شك"، وقد يرفض الآخر قبول الفكرة أساسًا. غالبًا ما تُفعَّل الرقابة خلال الحرب، ما يحجب جزءًا من المعلومات عن الجمهور. تعمل الرقابة لتخدم استراتيجية يطرَح السؤال بشأن انحيازها; بشأن هوية من تخدمه. أمر شبيه يحدث في الأنظمة الديكتاتورية التي تخضع فيها مصادر المعلومات لسيطرة تامة، والتي لا تؤدي وسائل الإعلام دورها وتخدم الحكم وأيديولوجيته القاطعة، بدلًا من خدمة الجمهور. يُتوقَّع من كافة الهيئات الثقافية، المسرحية، السينمائية وغيرها، خدمة دعايات الحكم، وأي انتقاد لها أو موقف يعارضها يُلاحَق، أو يُمنَع، حتى سجن وقتل كل من يحاول كشف ممارسات الحكم ومظالمه.
انه خطاب يفرض طريقة تفكير تحول إيديولوجية معينة إلى "السيّد"، وتصبغ طبيعة العلاقات الاجتماعية. للخطاب قوة هائلة في إثارة الاهتمام والانتباه، ما قد يفسر، إلى حد ما، ظاهرة الحشود، وقد يتطلب خدش ما يقال فيه آليات بلاغية خاصة. ينجح الهجاء (الساتيرا) والسخرية، أو التهكم، أحيانًا كثيرة من تجاوز حدود الخطاب المفروض. في السخرية، أو التهكم المعروف لنا منذ عهد سقراط، يلعب الصمت دورًا مثيرًا للاهتمام. طريقة أخرى كانت رائجة في العصور الوسطى تمثلت في دور لعِبه مهرج البلاط (البهلول)، الذي كانت ألمَعيته، المتسِّمة بالمبالغة والإفراط، تكشف "عورات" الملك محمِّلة الخطاب بشحنات ساخرة ومسائِلة.
عمل الكاباريه بشكل مشابه، وكذلك النسخة الحديثة منه الشائعة في عصرنا، الستاند-أب.
تأسس الكاباريه الأول في نهاية القرن الـ 19 في باريس، وكان اسمه Le Chat Noir، أي "القط الأسود". كانت الفكرة وراء ذلك إضافة عروضًا استعراضية، فنية، ومسرحية، لعمل الفندق.
في ألمانيا، لقي الكاباريه رواجًا في بداية القرن الـ 20 وبعد الحروب العالمية، وكانت العروض الترفيهية فيه ساخرة جدًا عبّرت عن نقد حاد لقضايا اجتماعية وسياسية.
تسعى هذه الوسائل البلاغية المختلفة لخدش الخطاب السائد من خلال طرح الأسئلة وتحدي العلاقة بين الظاهر (التمثيل) وبين الواقعي. لا نجد دعمًا لهذا فقط في كلمات فرويد عن النكات والمزاح كطرق تعبر الحدود بين ما يقال وما لا يقال، بل كذلك في تطرق لاكان لجوهر الخطاب.
الفكرة الأساسية فيما يتعلق بالخطاب كتمثيل لسياقات اجتماعية هو كونها، بطبيعتها، "ظواهر" أو "تمثيلات" تموضع مسألة الحقيقة على المحك. الأدوات البلاغية هي علامات ترقيم تستخدم الصمت والمبالغة، والنكات، والتضادات الناشئة تدل على العلاقات التي تنشأ بين الظواهر إياها، وبين الواقعي. بكلمات أخرى، تلعب على الجانب الآخر من الحقيقة، ذلك الذي لا يُقال ومن غير الممكن قوله دائمًا، لكنها تتخم شيئًا منه لإثارة سؤال. ليس من العبثي إذًا أن لاكان اعتاد البحث عن عكس الخطاب وسعى لخلقه. هذا هو جوهر الخطاب التحليلي باعتباره عكسًا وقلبًا للخطاب اللاواعي، الاقتراب من خطاب هو ليس جزءًا من الظاهر. العكس، أو القلب، باللغة الفرنسية، هو envers قد تسمَع en-ver(s)ité . كيف نترجمها؟ "بالفعل"، ربما.
