כמה מילים על צנזורה בעת הזו - بضع كلمات عن الرقابة أيامنا هذه

הפסיכואנליזה הומצאה על מנת להקל על סבלו של האדם ולאפשר לו לחקור את הלא מודע. פרויד הנחה את מטופליו לדבר ללא צנזורה, כלומר לחקור ללא פחד תכנים מיניים ותוקפניים שמופיעים "בשולי המחשבות", כפי שאמר רולניק[1] בסרטו החדש של יאיר קידר אודות פרויד.

אבל מה קורה לאנליזנט שבמהלך האנליזה שלו חוקי המשחק של הצנזורה משתנים על ידי הממשלה? בוויקיפדיה נכתב "במשטרים סמכותניים... צנזורה מופעלת כלפי ניסיונות תקשורת הפונים לציבור, תוך דיכוי והדרה של רעיונות מהשיח הציבורי. בנוסף לכך במדינות אלה יש שימוש רב בתעמולה כדי לשמור על תמיכה של הציבור בשלטון".

בישראל של היום, נתניהו שוקד על בניית חומת הגנה סביבו, וקיים ספק גדול באשר לאפשרות לחקור אותו בבית המשפט. חקירה זו מתנהלת כיום בעצלתיים, עם אין-סוף עיכובים. נדמה שהחוקרים מפחדים ממנו, בהיותם תחת צנזורה קשה שמפעיל ראש הממשלה. הוא עמל על כך שההפרדה שמנסה הדמוקרטיה לעשות בין החוק למנהיג תתבטל, כך שהחוק והמנהיג יתלכדו. החוק יהיה המנהיג, המנהיג יהיה החוק. על מנת להגיע להתלכדות הזו, צריך שהשופטים יהיו נאמנים למנהיג, שהצבא יהיה נאמן למנהיג, שהמשטרה תהיה נאמנה למנהיג, שהשב"כ יסור למרות המנהיג, שהקואליציה תהיה מאוחדת בנאמנותה למנהיג ושהאופוזיציה תהיה רופפת. אנחנו מתבוננים בהשתאות על המעבר מדמוקרטיה למשטר סמכותני. איך אנחנו העוסקים בפסיכואנליזה נקרא בקליניקה את המעבר הזה המטיל  צנזורה מסוג חדש על האנליזנט ועל האנליטיקאי?

נשיא בית המשפט העליון, יצחק עמית; היועצת המשפטית לממשלה, גלי בהרב- מיארה; יו"ר מפלגת הדמוקרטים, יאיר גולן; ומנהיגים שקמו מהעם כמו משה רדמן ושקמה ברסלר, מנסים יחד לבנות את הסכר שיעצור את פירוק יסודות הדמוקרטיה. מעטים אלה שלקחו על עצמם מנהיגות, נועזות, מאבק בו האומץ גובר על הפחד - כוחם הולך ונחלש ללא מחאה הולכת ומתעצמת של ההמונים. איפה ההמונים ברגע זה? ההמונים מתכנסים בממ"דים ומתפללים שקירות הבית יחזיקו מעמד.

והחוק מגן בינתיים בשארית כוחותיו על החופש של המוחים לדבר, להפגין ולהתארגן, אך זה משום שעדיין לא הושלמה החתירה של המנהיג להיות מגלם החוק. לפני כשנה אנליטיקאי שדיבר באומץ בפייסבוק נקרא לחקירה על ידי המשטרה. מאז, דיבורו התמתן והצטמצם. הפחד חלחל אליו וגם אליי. רבים מביננו אינם מעזים לדבר במלוא החריפות נגד מה שמתרחש בכנסת ישראל, משום שכל אחד רוצה לשמור על עצמו, על משפחתו ועל עבודתו.

ברגע שבשיח המתקיים בכנסת, מוטלת מגבלה על החופש להביע עמדה, מוטלת מגבלה גם על חופש המחשבה. לדעתי זה מחלחל לקליניקה ומהווה מכשול לחקירת הלא-מודע, ואם המצב הפוליטי בארץ לא מדובר בכלל בקליניקה, יש לחשוד בניתוק שקשור לאימה מלגעת באותם תכנים.

פרויד (1917) תוהה במאמרו "אבל ומלנכוליה"[2] על תגובות האדם לנוכח אבדן ממשי או אכזבה שמנחילה דמות אהובה, או אבדן אידיאל. פרויד מסביר כי ב"אבל הנורמאלי" הסובייקט מסוגל לוותר על האובייקט ה'אבוד' ולמשוך ממנו את הליבידו שלו, כך שהליבידו המשוחרר יכול להתייצב על אובייקט חדש. במלנכוליה, לעומת זאת, הסובייקט אינו מושך את הליבידו שלו מהאובייקט האבוד, והאני שלו 'בולע' אובייקט זה בפנטזיה כדי לא להיפרד ממנו ולהישאר מאוחד אתו: לשם כך הוא פונה לנתיב של הזדהות נרקיסיסטית. אם במלנכוליה הזעם והשנאה כלפי האובייקט שאבד מסתובבים וחוזרים אל האני, איך אפשר להסביר את התנהלות הכנסת כיום? החל משבעה באוקטובר 2023, קשה למנות את האבדות הרבות. אבל אולי אפשר לומר, ש-אב כל האבדות הוא אובדן שם האב. את האובדן הזה מזהים בכל אמירה אומללה של חבר כנסת או שר, שמבזה את מי שמתקומם נגד הממשלה ואת כבודו, זכויותיו, שעור קומתו. כאן רואים הגנה מפני עמדה מלנכולית: חברי הממשלה אינם אומרים "אשמנו, חטאנו", אלא מתאחדים ב-האשמתם את האזרחים התובעים מהם לקחת אחריות, ובעַם יש פיצול דומה: האשמה שנזרקת כתפוח אדמה לוהט מצד לצד, שהיא ביטוי של סירוב הן ל"אבל נורמלי" והן ל"אבל פתולוגי", האשמות שעומדות כמכשול לתהליך האבל.

אובדן מרכזי הוא אובדן המנהיג, נתניהו, שלא הגן על אזרחיו, שנטבחו ונחטפו, ובהמשך התגלה שאף מימן את החמאס במשך שנים רבות. זה בלתי נתפס שאב מממן את מי שבא לרצוח את ילדיו. לנוכח האובדן הזה, שעורר מחאה עזה, כיצד ניתן להסביר כיום את ההערצה לנתניהו, את ההסכמה של הצבא להילחם בחזיתות השונות, את מתנגדי הממשלה שקולם לא נשמע, את העובדה שהמשק עוד לא הושבת. יש כאן מעין חיבוק של האובייקט האהוב שאבד.לא נותנים לו בצער ללכת, כפי שמאפשרים באבל. במקום זאת מופיעה צנזורה, איסור לחשוב שהמנהיג רע או חושב את טובתו בלבד. מה שתומך בצנזורה היא המחשבה: "אני לא מאמין שהמנהיג וכוחו המיטיב ורב הכישרונות אבדו, אז אישאר בינתיים לצידו, בעדו".

לאחרונה שוחחתי עם אבי, שיהיה החודש בן תשעים, על ההיסטוריה של משפחתו בתקופת מלחמת העולם השנייה. סבי, אב המשפחה, נהנה בעיירה בפולין ממעמד חברתי וכלכלי גבוה. כשהגרמנים הנאצים החלו לכבוש את פולין, סבי נענה להצעת הרוסים להבריח את יהודי העיירה לרוסיה באמצעות רכבת. הוא אסף את משפחתו, והם נמלטו לאותה רכבת, כשכל הרכוש המשפחתי- בית, מאפייה, חנות-  נשאר מאחור. סבי, אשר קרא את המציאות העומדת להשתנות, את האובדן הממשמש ובא, נפרד מהאדמה, מהרכוש ומהמעמד, וכך ניצלה המשפחה . יהודים שנשארו, לא תפסו את מה שהם עומדים לאבד. הם לא קראו את הסכנה, את הדיקטטורה שהולכת ותופסת את מקומה של הדמוקרטיה והולכת לטבוח בסובייקטיביות שלהם.

הצנזורה פעלה כאן כמו סם מרדים, והטילה איסור על מחשבות עוינות "קיצוניות מידי","לא הגיוניות".

בעקבות המלחמה עם איראן אני שומע אנשים, שהתנגדותם לכוון שמתווים נתניהו וממשלתו הייתה נחרצת, ועכשיו חוזרים לחבב את נתניהו, במיוחד כשהוא נותן מנחה לעם באמצעות ניצחונות מרשימים של הצבא בשדה הקרב.

כוחה של הצנזורה, אם כן, כרוך בכוחו של המנהיג. היא מתחזקת, כשכוחו פחות ופחות מוגבל על ידי שומרי הסף, והוא הופך בהדרגה להיות מזוהה עם החוק. ויש עוד נקודה קריטית בהתחזקותה: קיים צורך נפשי ממשי של אזרח, שיראה במנהיג שלו מישהו חזק שמגן ושומר עליו, וזה במחיר של עיוורון לאובדן המנהיג שהתרחש כבר. מלחמה מול אויב חיצוני אותה הוביל נתניהו בהחלט יכולה להחזיר אמונה בכוחו של המנהיג להגן על נתיניו. אם כך הפחד מהמנהיג והאהבה למנהיג הם הדלק של הצנזורה, של האיסורים על מה שבשולי המחשבה. הפחד-שנאה לצד האהבה לאב מזכירים את אדיפוס הפרוידיאני. ואיך כל זה משפיע בימים אלה על הקליניקה? זו הזמנה לשיח.

[1]מדברי ערן רולניק בסרט: פרויד. האאוטסיידר. בימוי: יאיר קדר. 2024.

[2]פרויד,ז. (1917) אבל ומלנכוליה. בתוך: אבל ומלנכוליה/ פעולות כפייתיות וטקסים דתיים. תרגם: אדם טננבאום. רסלינג. תל אביב תשס"ב.

‍

تم ابتكار التحليل النفسي من أجل التخفيف من معاناة الفرد وتمكينه من استكشاف اللاوعي. كان فرويد يحث مرضاه على التحدث دون رقابة، أي استكشاف المحتوى الجنسي والعدواني الذي يتبدى "على هامش الأفكار" دون خوف، كما قال رولنيك [1] في فيلم يائير كيدار الجديد عن فرويد.

لكن ماذا يحدث للمُتحلل الذي، أثناء قيامه بالتحليل النفسي، تتغيير قواعد لعبة الرقابة على يد الحكومة؟ وفقا لما جاء في ويكيبيديا "في الأنظمة الاستبدادية ... تطبق الرقابة على محاولات التواصل مع الجمهور، من خلال قمع واستبعاد أفكار معينة من الخطاب العام. بالإضافة إلى ذلك، هناك استخدام واسع النطاق للدعاية في هذه البلدان من أجل الحفاظ على الدعم الشعبي للسلطة".

في إسرائيل، في هذه الأيام، يعمل نتنياهو جاهدا على بناء سور حماية حوله، وهناك تشكك كبير حول إمكانية استجوابه في المحكمة. يسير هذا التحقيق حاليا ببطء شديد، مع تأخيرات لا نهاية لها. يبدو أن المحققين يخافون منه، كونهم يخضعون لرقابة شديدة من قبل رئيس الوزراء. لقد عمل نتنياهو على إلغاء الفصل الذي تحاول الديمقراطية وضعه بين القانون والقائد، حتى يصبح القانون والقائد واحد. القانون هو القائد، والقائد هو القانون. من أجل تحقيق هذه الوحدة، يجب أن يكون القضاة مخلصين للقائد، والجيش يجب أن يكون مخلصا للقائد، والشرطة يجب أن تكون مخلصة للقائد، والشاباك يخضع لتسلط القائد، ويكون الائتلاف متحدا تحت راية ولائه للقائد، وتكون المعارضة ضعيفة. نحن نتأمل مندهشين التحول من الديمقراطية إلى النظام الاستبدادي. كيف نقرأ في العيادة، نحن العاملين في مجال التحليل النفسي، هذا التحول الذي يفرض نوعا جديدا من الرقابة على المُتحلل والمحلل النفسي؟

رئيس المحكمة العليا، أسحاق عميت. المستشارة القضائية للحكومة جالي بهراف- ميارا. رئيس الحزب الديمقراطي، يأير جولان; والقادة الذين نشأوا من الشعب، مثل موشيه ريدمان وشيكما بريسلر، يحاولون معا بناء السد الذي سيوقف تفكيك أسس الديمقراطية. قلة هم الذين أخذوا على عاتقهم القيادة والجرأة والنضال الذي تتغلب فيه الشجاعة على الخوف – قوتهم آخذة بالتلاشي بدون احتجاج جماهيري متزايد. أين الجماهير في هذه اللحظة؟ الجماهير محتشدة في الملاجئ والغرف الآمنة، تصلي من أجل أن تصمد جدران المنازل.

في غضون ذلك، يحمي القانون، بما تبقى لديه من قوة، حرية المتظاهرين في الكلام والتظاهر والتنظيم، ولكن هذا ممكن لأن سعي القائد ليكون مجسدا للقانون لم يكتمل بعد. قبل حوالي عام، تم استدعاء محلل نفسي تحدث بجرأة على فيسبوك للاستجواب من قبل الشرطة. منذ ذلك الحين أصبح خطابه أكثر انضباطا واعتدالا. تسرب الخوف إليه وإلي. كثيرون منا لا يجرؤون على التحدث بملء أفواههم ضد ما يحدث في الكنيست.  لأن كل فرد يريد حماية نفسه وعائلته وعمله.

بمجرد أن يتم تقييد حرية التعبير عن الرأي في الكنيست، يتم تقييد حرية الفكر. برأيي، يتغلغل هذا التقييد حتى ينفذ الى العيادة ويشكل عقبة أمام استكشاف اللاوعي، فاذا لا يوجد كلام مطلقاَ عن الوضع السياسي في الدولة في داخل العيادة، فيجب أن يشك المرء في انفصال مرتبط بالرهبة من التطرق لتلك المضامين.

يتساءل فرويد (1917) في مقالته " الحداد والسوداوية" [2] عن ردود فعل الإنسان على أثر فقدان حقيقي أو خيبة أمل تورثها شخصية محبوبة، أو فقدان المثل الأعلى. يوضح فرويد أنه في " الحداد الطبيعي “، تكون الذات قادرة على التخلي عن الموضوع "المفقود" وسحب الليبيدو منه، بحيث يتمكن الليبيدو المتحرر من الاستقرار على موضوع جديد. بينما في السوداوية لا تسحب الذات الليبيدو من الموضوع المفقود، و"تبتلع" الأنا هذا الموضوع في الهوام حتى لا تنفصل عنه وتبقى متحدة معه: من أجل تحقيق ذلك تلجأ إلى طريق التماهي النرجسي. إذا كان الغضب والكراهية تجاه الموضوع المفقود في حال السوداوية يتحولان ويعودان إلى الذات، فكيف نفسر سلوك الكنيست اليوم؟ اعتبارا من 7 أكتوبر 2023، من الصعب إحصاء الخسائر الكثيرة. لكن ربما يمكن القول إن أب كل الخسائر هو فقدان اسم الأب. يتجلى هذا الفقدان في كل تصريح بائس يرِد على لسان عضو كنيست أو وزير، يحط من قدر من ينتفض ضد الحكومة ومن كرامته وحقوقه ومكانته. وهنا نرى موقفًا دفاعيًا في مواجهة الوضعية السوداوية: لا يقول أعضاء الحكومة " أذنبنا، أخطأنا "، بل يتوحدون في اتهام المواطنين الذين يطالبونهم بتحمل المسؤولية. وفي داخل الشعب انقسام مماثل: كل جانب يقذف الآخر بالاتهامات ويلقي اللوم عليه، وهو تعبير عن رفض كل من "الحداد العادي" و "الحداد المَرَضيّ"، وهي اتهامات تقف كعقبة أمام سيرورة الحداد.

فقدان كبير كان فقدان القائد، نتنياهو، الذي لم يحم مواطنيه الذين ذبحوا واختطفوا، حتى أنه تبين فيما بعد أنه كان قد مول حماس لسنوات طويلة. شيء لا يحتمله العقل أن يمول الأب شخصا يأتي لقتل أبنائه. في ظل هذا الفقدان الذي أثار احتجاجا قويا، كيف يمكن أن نفسر تبجيل نتنياهو، واستعداد الجيش للقتال على جبهات مختلفة، ومعارضي الحكومة الذين لا تسمع أصواتهم، وعدم اغلاق الاقتصاد بعد. إنه نوع من احتضان الموضوع المحبوب الذي فُقِد. لا يتخلون عنه بحزن كما يفعلون وقت الحداد. بدلا من ذلك، تظهر الرقابة، ومنع الاعتقاد بأن القائد سيء أو أنه يفكر فقط في مصلحته. ما يدعم الرقابة هو الاعتقاد: "لا أعتقد أن القائد وسلطته الخيّرة والموهوبة قد ضاعوا، لذلك سأبقى في الوقت الحالي إلى جانبه، مؤيدا له ".

كانت لي مؤخرا محادثة مع والدي، الذي سيتم 90 عاما هذا الشهر، عن تاريخ عائلته خلال الحرب العالمية الثانية. كان جدي، أب العائلة، يتمتع بمكانة اجتماعية واقتصادية عالية في بلدة في بولندا. عندما بدأ الألمان النازيون باحتلال بولندا، قبل جدي عرض الروس بتهريب يهود المدينة إلى روسيا بالقطار. جمع عائلته، وهربوا إلى نفس القطار، تاركين وراءهم كل ممتلكات العائلة منزل ومخبز ومتجر. جدي الذي قرأ الواقع الذي كان على وشك أن يتغير كليا، الفقدان الوشيك، ودّع الأرض والممتلكات والمكانة، وبهذا نجت الأسرة. اليهود الذين بقوا لم يدركوا ما كانوا على وشك أن يخسروا. لم يقرؤوا الخطر.  الديكتاتورية التي تحل تدريجيا محل الديمقراطية والتي سوف تذبح ذاتيتهم.

كان فعل الرقابة هنا كفعل المخدر، حيث حظرت الأفكار العدائية التي كانت "متطرفة للغاية" و "غير منطقية".

في أعقاب الحرب مع إيران، أسمع أشخاصا كانت معارضتهم للاتجاه الذي يرسمه نتنياهو وحكومته حازمة، يعودون الآن إلى الإعجاب بنتنياهو، خاصة عندما يقدم قربانا للشعب من خلال انتصارات رائعة للجيش في ساحة المعركة.

على ذلك، ترتبط قوة الرقابة بقوة القائد، فهي تتعزز عندما يقل تقييد قوته أكثر وأكثر من قبل حماة القانون، ويصبح هو تدريجيا مقترنا بالقانون. وهناك نقطة حرجة أخرى في تعزيز قوتها: هناك حاجة نفسية حقيقية لدى المواطن أن يرى في قائده شخصا قويا يحميه ويحرسه، ويكون ثمن هذه الحاجة العمى عن فقدان القائد الذي حدث بالفعل. إن الحرب ضد عدو خارجي التي قادها نتنياهو يمكن بالتأكيد أن تعيد الثقة في قوة القائد على حماية رعاياه. إذا كان الأمر كذلك، فإن الخوف من القائد والمحبة للقائد هي الوقود للرقابة، للحظر على ما هو على هامش الأفكار. الخوف – الكراهية إلى جانب حب الأب يذكرونا بأوديب الفرويدي. وكيف يؤثر كل هذا على العيادة هذه الأيام؟ إنها دعوة للجدل.

‍

1.     [1] من كلمات عيران رولنيك في الفيلم: فرويد. الدخيل. المخرج: يائير كيدار. 2024.

2.     [2] فرويد ، ز.(1917) الحداد والسوداوية. في: الحداد والسوداوية / الأفعال القهرية والطقوس الدينية. ترجمة آدم طينينباوم. ريسلينج. تل أبيب 2002.

‍