הארגומנט של קלאודיה אידן לגליון זה של ״פולמוס״ מסתיים בשאלה ״מה האזרח סופר?״. השאלה מניחה שהאזרח בהכרח סופר. האם האזרח סופר? האם לשאלה זו יש זיקה לכותרת הארגומנט ״האם האזרח נספר״? אם כותרת הגליון הייתה נכתבת באנגלית (או בצרפתית), does the citizen count, היינו מקבלים בתרגום לעברית את המשפט ״האם האזרח סופר?״. מנגד, קיימת על פניו תשובה פשוטה וחד משמעית לשאלה שבנושא הגליון - האם האזרח נספר? - כן, מספר האזרחים במדינה ידוע, כולם נספרו. גם אם ננסה ניסוח אחר - האם האזרח נלקח בחשבון? - נגלה מיידית כי התרגום המילולי של הביטוי הוא ׳נתון בחשבון׳, ׳חלק בחשבון׳, משמע מִספר.השפה העברית מייצרת על פניו מעין פרדוקס בו האזרח כמספר והאזרח כאינדיבידום הם היינו הך.עם זאת, ניתן לצאת מן הפרדוקס בעזרת ׳האם האזרח נשקל׳, האם יש לו משקל. משמע, נידָּרש למסמן גופי, כזה הכולל את הממשות של הגוף. לא מקרה הוא שהן עבודתה של קרן בן הגיא והן עבודתו של גבי מנדלסון בגליון זה נדרשות לגוף, קרן לחייל עם גופו, במלחמה, וגבי, בהשוואה בין הפוליס לדמוקרטיה בימינו: ״מה שהשתנה [...] הוא הנוכחות של הגוף״. בארגומנט דובר על ״הפן הכמותי שאינו מביא בחשבון את מה שנותר מחוץ לחשבונאות של היות עוד אחד בין אחרים. להיות רק ׳עוד אחד׳, 1+, היא התנסות בלתי נסבלת, משמע להפוך פשוט למספר המוחק את ההוויה.״
אמיתות המשפט מותנית לדעתי במסמן המייצג את הסובייקט: כאנליזנט, ברור שהאמירה נכונה. אפשר אפילו לומר שהאנליזה היא תהליך שבסיומו סופר האדם במובן מסויים עד 1. האם היא נכונה גם כאשר הסובייקט מיוצג על ידי המסמן ׳אזרח׳? להיות ׳רק׳ מספר במשטר דמוקרטי הוא מצב (אוטופי לצערינו) שבו זכויותיך וחובותיך זהות לשל כל אזרח אחר, תהא הווייתך (אין ספור המסמנים המייצגים אותך) אשר תהיה. דווקא כאשר נוספים למספר מסמנים מרכיבי קבוצות, כגון גבר-אישה, דתי-חילוני, יהודי-ערבי, שם נוצרת הסגרגציה. המשפט במגילת העצמאות, למשל, ״...ללא הבדל דת, גזע ומין״ משמעו למעשה ׳רק מספר׳.
אם נעצור לרגע לחשוב על משטרים פשיסטיים, אפשר לדעתי לומר כי דווקא בהם קובעת הווייתו של האזרח, יחידיותו: מחשבותיו שהובעו בהיסח הדעת, תנועותיו וכל התנהלותו. ב״זכותם״ הגיעו אינדיבידומים למרתפי הנ.ק.ו.ד. או למעמקי האוקיינוס.
מגפת הקורונה העמידה בפני מדינות את הכורח להתייחס, להביא בחשבון, עדיין באמצעות הספירה המספרית, את ממשות גופיהם של אזרחיהן (כמוה כרעב למשל, בצורת, טורנדו או רעידת אדמה). מציאות זו חשפה אותנו באופן מובהק לשאלה ׳האם האזרח סופר׳. לדוגמא, בעיתות הסגרים הסתבר כי אזרחים המשתייכים לקבוצה נתונה אינם ׳סופרים׳ את המדינה. אלא שבאותה נשימה (תרתי משמע) חווינו על בשרינו שבפועל, באופן ממשי, אינם סופרים אותנו, את אזרחי המדינה האחרים. כיום, בשם עקרונות נעלים של זכויות הפרט, מסרבים אזרחים להתחסן כנגד המגפה. בין השאר נשמע הביטוי ׳המדינה הנאצית הזו׳, כלומר כמוהם כקרבנות השואה. במקרה הזה האזרח סופר עד 1, שאר האזרחים אינם נספרים. הרי ניתן היה גם לטעון, בשם הדמוקרטיה, כי גופיהם של אזרחים אינם כלל עניינה של המדינה, לא קיים חוק האוסר להדביק אזרחים אחרים במחלות, ודאי כשהדבר אינו נעשה בכוונה תחילה, וספירת המתים אכן אינה לוקחת בחשבון את האינדיבידום.
ברוח אחרת, תואר בפניי אדם כאידאליסט מעורר התפעלות והשראה: ״אין לו קשר עם הממסד. הוא בונה לבד את ביתו, הרכיב את מכוניתו במו ידיו. אינו משלם עליה ביטוח או טסט. וכמובן שאינו משלם מיסים״. נשכח בין השאר מן הדובר וממושא התפעלותו שהאיש מתגורר בשטחים שכבש למענו הצבא של המדינה ש׳הוא לא רוצה ממנה דבר׳, ושבחלק ממעשיו הוא גם לא מכיר בקיומם של אחרים, לא סופר אותם. באותה הרוח גם שמעתי מן המתלוננת על ׳המדינה הנאצית׳ שהיא רוצה להיות חופשיה!!! רגע אחרי שהתלוננה בזעם כי מוסד מסוים שהיא משתייכת אליו כאזרחית בעלת זכויות (קופ״ח) אינו מחזיק בעל מקצוע כלשהו ביישוב הקטנטן שבו היא מתגוררת ועליה לנסוע שעה לעיר.
כפי שלימדנו לאקאן: לא חופשי כל מי שרוצה בכך. ואשליית החירות האישית עלולה בקלות להישען על הימנעות של האזרח מלספור.
לעומת זאת, על פי תפיסתי, הדרך הבטוחה עבור האזרח כאינדיבידום שלא ״תימחק הווייתו״ היא לספור. הוא נספר כשהוא סופר, ובשפה אחרת הוא סופר (counts) כשהוא סופר (counts).
تنهي كلاوديا إيدان حجتها لهذا العدد من"بولموس" بسؤال: "ماذا يحسب المواطن؟". يفترض السؤال أن المواطن يحسب بالضرورة. لكن، هل يحسب المواطن حقًا؟ وهل لهذا السؤال علاقة بعنوان حجة "هل يحسَب المواطن"؟ لو كان عنوان العدد مكتوبًا باللغة الإنجليزية (أو الفرنسية)، ?doesthe citizen count لكُنّا حصلنا من خلال ترجمته للعبرية على العبارة - "هل يحسب المواطن؟". بالمقابل، يبدو أن هناك إجابة واضحة وبسيطة على سؤال العدد: "هل يحسَب المواطن؟" نعم، عدد المواطنين في الدولة معروف. قد تم احصائهم جميعاً. حتى لو حاولنا استخدام صيغة مختلفة: "هل يؤخَذ المواطن بالحسبان؟" سنكتشف على الفور أن الترجمة الحرفية لعبارة "مأخوذ بالحسبان"، هي "جزء من الحساب"، أي رقم. تنتج اللغة العبرية إذًا تناقضًا بين المواطن كرقم والمواطن كفرد وتظهرهما على أنهما سيان. يمكننا مع ذلك التخلص من التناقص بواسطة صيغ مثل"هل يوزَن المواطن" - أي هل له وزن؟. أي أننا مطالبون بدالّ من شأنه أني شمل واقعيّ الجسد. ليست تلك مصادفة أن كيرن بن هجاي وغابي مندلسون قد كتبا عن الجسد في هذا العدد: كيرن عن جسدالجنود في الحرب، وجابي في مقارنته ما بين البوليس (اليوناني – م) وديمقراطية اليوم: "ما تغيّر [...] هو حضور الجسد". تتناول الحجة "الجانب الكمي الذي لا يأخذ بعين الاعتبار ما يبقى خارج حسابات كونك فردًا بين آخرين. أنتكون مجرد "واحد آخر"، 1+، هي تجربة لا تطاق، ما يعني أن تصبح مجرد رقم يمحوكينونتك".
حقيقة الجملة مشروطة برأيي بالدال الذي يمثل الذات: العبارة صحيحة بالطبع من وجهة نظر المتحلّل. يمكننا حتى القول بأن التحليل هو بمفهوم معين، سيرورة يعدّ الإنسان في نهايتها إلى 1. لكن هل تكون الجملة صحيحة أيضا عندما تُمثَّل الذات على يد الدال "مواطن"؟ أن تكون "مجرد رقم" في نظام ديمقراطي هو وضع (يوطوبي للأسف) يعني المساواة في الحقوق والواجبات بغض النظر عن كينونتك (العدد اللانهائي للدوال التي تمثلك). يبدأ الانعزال والفصل عندما نضيف للرقم دوال أخرى تشير إلى مجموعات معينة، مثل رجل وامرأة، متدين وعلماني، عربي ويهودي. ما تعنيه جملة "دون تمييز على أساس الدين أو العرق أوالجنس" الواردة في وثيقة الاستقلال، على سبيل المثال، هو أن الإنسان هو"مجرد رقم".
إذا توقفنا للحظة للتفكير في الأنظمة الفاشية، يمكننا القول، أنه فيها بالذات برأيي، كينونةُ المواطن هي ما يُحدّد خاصيّتَه:أفكاره التي عبّر عنها من غير انتباه، حركاته ومجمل تصرفاته التي أدت به إلى أقباء الـNKVD أو إلى أعماق المحيط.
أجبرت جائحة الكورونا الدول على التعامل مع حقيقة أجساد مواطنيها، من خلال العد أيضًا (مثل المجاعة، الجفاف أو الإعصار أوالزلزال). كشف لنا هذا الواقع بوضوح عن مسألة "هل يأخُد المواطن [الدولة] بالحسبان؟". أصبح من الواضح خلال الإغلاق مثلًا أن مواطنين ينتمون إلى مجموعات معينة لا "يأخذون الدولة بالحسبان"، لكننا فهمنا في الوقت نفسه أنهم لا يأخذوننا نحن أيضًا بالحسبان، المواطنين الآخرين في الدولة.
واليوم، باسم مبادئ الحقوق الفردية،يرفض المواطنون تلقي التطعيم ضد الكورونا. سمعنا حتى عبارات مثل "هذه الدولة النازية"، في مقارنة بينهم أنفسهم وبين ضحايا الهولوكوست. يعد المواطن في هذه الحالة حتى 1، دون أن يأخذ باقي المواطنين بالحسبان. يمكننا أن ندعي أيضًا، باسم الديمقراطية، أن لا علاقة للدولة بأجساد المواطنين، وأن لا قانون يحظر نقل العدوى لمواطنين آخرين، خاصة عندما لا يكون الأمر عن قصد. حساب الموتى لا يأخذ الفرد بعين الاعتبار.
وبتعبير مختلف، وصف لي أحدهم شخصًا ما كشخص مثالي ومثير للإعجاب والإلهام: "لا شيء يربطه بالمؤسسة. يبني بيته وحده، وقام بتركيب سيارته بيديه. لا يدفع عليها التأمين ولا يأخذها للفحص التقني. ولايدفع الضرائب بالطبع" نسي المتحدث أن يقول أن موضع إعجابه هو رجل يعيش في أراضٍ احتلها له جيش الدولة التي "لا يريد منها شيئًا"، وأنه، في جزء من أفعاله لا يعترف بوجود الآخرين، ولا يأخذهم بالحسبان. سمعت أيضًا من متذمرة من"الدولة النازية" أنها تريد أن تكون حرة!!! بعد لحظة من اشتكائها من أن مؤسسة تنتمي إليها كمواطنة ذات حقوق (صندوق المرضى) لا توظف مختصًا في البلدة الصغيرة التي تعيش فيها وأن عليها السفر لمدة ساعة إلى المدينة.
كما علمنا لاكان: ليس كل من يريد الحرية هو حر. وقد يكون وهم الحرية الشخصية معتمدا على امتناع المواطن عن أخذ الغيربالحسبان.
بالمقابل أرى أن أضمن طريقة لعدم محوكينونة المواطن كفرد هي حسابه (عده). هو يُحسب عندما يحسِب، وبلغة أخرى، هو يُعد (counts) عندما يعِّد (counts).
