מעניינת המחשבה לכתוב על ״היום שאחרי״, אשר לא ידוע אם נמצא כלל באופק, או איך הוא עלול להראות, או בכלל אחרי מה בדיוק הוא מגיע: מלחמה? משבר משפטי וחוקתי? שסע עמוק חברתי? חזרתם של החטופים?
והרי הפעולה המנטאלית של חשיבה על עתיד, או על עתידים אפשריים, היא כמעט נרדפת ליכולת להחזיק תקווה. איזו תקווה קיימת במקום שבו התחושה היא שאנו חיים בהווה טראומטי מתמשך, בו הציפייה לעתיד פוגשת את ציפיית העבר – מה שהיה הוא שיהיה: שנאה, מלחמה, מוות, רדיפה, עוינות. זהו המקום שבו קורס מושג העתיד. זהו גם המקום שבו פרויד ״גילה״ את דחף המוות (פרויד, 1920). במקום שבו מתקיימת כפיית החזרה – או, נכון יותר לומר, במקום שבו הסובייקט חש שהוא חווה שוב ושוב ושוב את ההווה המתמשך והטראומטי שלו – שם מצא פרויד שאין חיים. אין חיים משמע אין עתיד, אין תקווה, ו-אוגדן (בעקבות ויניקוט) יוסיף שגם אין יכולת לחלום.
ייתכן שהמחשבה על ״היום שאחרי״ היא אלומת אור מחשבתית המסיטה את המבט מהדבר מעורר האימה אף יותר – הווה מתמשך, איום ובלתי נגמר.
אחד הספרים הזכורים לי מילדותי הוא ספר גרמני (שמאוחר יותר הפך לסרט) בשם "הספור שאינו נגמר" (1979). עלילתו החיצונית עוסקת בבסטיאן, ילד דחוי חברתית, עם דימוי עצמי נמוך, אשר נשאב לקריאת ספר בשם"הספור שאינו נגמר". העלילה הפנימית (של הספר שקורא בסטיאן) עוסקת בממלכת 'פנטזיה', ממלכה המייצגת את היצירתיות, התקווה והמשאלות, אשר עומדת בפני כליון על-ידי ה״לא-כלום״ (The Nothing), המיוצג כענן אפור סמיך שמכלה את כל העומד בפניו.
עננה שחורה וסמיכה של ״לא-כלום״ מעוררת אסוציאציות לעננת מלחמה, לעשן שריפות הצפון, לעננים כבדים על הלב. מספר חודשים לאחר ה-7 באוקטובר חשבתי לעצמי שאנשים חזרו לשגרה, אבל הם לא כמו פעם. כאילו טבלו אותנו בזפת שחורה, כמו אותם שקנאים מסכנים הצוללים לים כדי לתפוס דג ונקלעים לדליפת נפט. צבועים כולם בשחור, כבדים, לא מסוגלים לעוף.חיים-מתים. ה״לא-כלום״ לקח מאיתנו את כל מה שהכרנו על עצמנו. הכל הפך מטושטש, לא ברור, איבד משמעות. ישנו געגוע עמוק למה שהיה לפני שה״לא-כלום״ קרה או הופיע, חשש אמיתי וממשי שמה שהיה קודם לא יחזור. ואכן, בדומה ל״לא-כלום״ בסיפור, שמכלה את כל העומד בדרכו, המקום הזה איננו עוד – ואולי מעולם לא היה. ה״לא-כלום״ שיבש אותו, עיוות אותו, שינה אותו ללא היכר. עכשיו מפחיד מאוד. בודד מאוד. לא מוכר. קשה לשהות במקום הזה מבלי לפחד, מבלי לרצות לברוח. במקום הזה אין ידיעה. אין פלא שאנחנו רוצים לברוח לעתיד, להציץ בפרקי הספר העוקבים ולגלות את הבאות כאשר נמצאנו כלואים בזמן שנדמה שקפא.
איך אפשר להחיות תקווה שקפאה בזמן?
פרויד הציע ב״מעבר לעקרון העונג״ (1920) כי החיים בהווה מתמשך – האילוץ לשוב ולחזור על החומר המודחק כאילו הוא התנסות בהווה – הם תולדה של אי-היכולת לזכור אותו כפיסה מן העבר. כלומר, העתיד שלנו נטוע ביכולת לקבל את העבר על מורכבותו ועל הטראומתיות שבו, על מנת לחלץ אותו מהאופן בו נעוץ בהווה, כדי שהווה יוכל להשתחרר אל עבר עתיד. אילולא כן, העבר, ההווה והעתיד קורסים כולם לנקודה אחת קפואה בזמן.
תיאורטיקנים התייחסותיים, כגון אוגדן, גנט, שלגי ואחרים, לצד פילוסופים שונים בני המאה ה-20 (כמו ברגסון), הציעו שהדרך להחיות את התקווה ודרכה להשיב את הרצף ההיסטורי של האדם, הכולל עבר-הווה-עתיד, היא דווקא בהתמסרות לחוויה של היות בתוך הרגע, לחלוטין בהווה. זהו המקום בו העבר והעתיד, הדורשים חשיבה, מתפוגגים מהמציאות. בפעולת ההתמסרות, שהיא לעד איננה בודדה ושותף בה אחר פעיל ומשמעותי, שבה לפעום התקווה והסובייקט מכונן עצמו מחדש: הוא זוכר את עברו, נוכח בהווה שלו ומצליח לשגר את עצמו אל עבר העתיד.
גם עלילתו של "הספור שאינו נגמר" מגיעה לסיומה כאשר בסטיאן, דמות מהעלילה החיצונית של הספר, אוזר אומץ וצולל אל תוך עין הסערה של העלילה הפנימית. מתרחשת קריסה של מימדים –עלילה חיצונית מתערבבת עם עלילה פנימית, זמן של מציאות וזמן של פנטזיה – ובסטיאן מתמסר להווה המאיים והנורא של ה״לא-כלום״. בפעולת ההתמסרות שלו, בסטיאן מעלה את האפשרות שהדרך לעמוד בעין הסערה, לשרוד את ה״לא-כלום״ מבלי שיכלה אותנו, היא לאפשר לו לשנות את מה שחשבנו שהכרנו וידענו על עצמנו ועל סביבתנו. בכך, בתקווה, הוא פותח דלת לגלות משהו חדש.
אולי גם אנחנו צריכים לשהות עוד זמן-מה בתוך הווה שקפא בזמן, בלי לדעת מתי סופו יגיע, אבל עם התמסרות למה שהוא מחולל בתוכנו, נורא ככל שיהיה. אולי, אם נהיה פתוחים לא לדעת, להתבלבל, לשהות בתוך חוויה של ״לא-כלום״ – עם תחושה כואבת ומאיימת שזה לא ייגמר לעולם – נגלה שלכל דבר, גם ל״לא-כלום״, גם לסיפורים שלא נגמרים, יש סוף.
ואחרי שתשכך הסערה, אולי נגלה אדמת טחב רעננה. שונה לבטח ממה שהכרנו, אבל ייתכן שגם איתנה יותר, פורייה יותר – כזו שממלאת אותנו בתקווה חדשה. אולי.
إنها لفكرة مثيرة للاهتمام أن نكتب عن "اليوم التالي" – الذي لا نعرف ماإذا كان يلوح في الأفق أصلًا، أو كيف قد يبدو، أو بعد ماذا سيأتي بالضبط؟ حرب؟ أزمة قانونية ودستورية؟ صدع اجتماعي عميق؟ عودة الرهائن؟
في الواقع، فإن التفكير في المستقبل، أو المستقبلات المحتملة، كفعل ذهني، يكاد يكون مرادفا للقدرة على الاحتفاظ بالأمل. أي أمل هذا في حين أننا نشعر بأننا نعيش في حاضر صادم مستمر، حيث يلتقي توقع المستقبل بتوقعات الماضي - ما كان هو ما سيكون. الكراهية، والحرب، والموت، والاضطهاد، والعداء. هذا هو المكان الذي ينهار فيه مفهوم المستقبل. هذا هو المكان الذي "اكتشف" فيه فرويد دافع الموت (فرويد، 1921). حيث يكون هناك التكرار القسري، أو بالأحرى، حيث يشعر الشخص أنه اختبر حاضره المستمر والصادم مرارا وتكرارا، هناك وجد فرويد أنه لا توجد حياة. لا توجد حياة يعني لا يوجد مستقبل، ولا أمل، وسيضيف أوغدن (بعد وينيكوت) أن القدرة على الحلم معدومة أيضًا.
ربما يكون التفكير في "اليوم التالي" شعاع ضوء ذهني الذي يصرف النظر عن الشيء الذي يثير الرعب أكثر من أي شيءآخر- حاضر مستمر، فظيع، لا ينتهي.
أحد الكتب التي أتذكرها منذ طفولتي هو كتاب ألماني (تم تحويله لاحقا إلى فيلم) بعنوان "القصة التي لا تنتهي" (1979). تدور حبكتها الخارجية حول باستيان، وهو طفل منبوذ اجتماعيا، يعاني من تدني احترام الذات، ينجذب إلى قراءة كتاب بعنوان "القصة التي لا تنتهي". تتعامل الحبكة الداخلية (للكتاب الذي يقرأه باستيان) مع مملكة "الخيال"، مملكة تمثل الإبداع والأمل والأمنيات، تواجه هذا المملكة تهديدًا بالدمار على يد "اللاشيء" (The Nothing)، والذي يتم تمثيله على أنه سحابة رمادية كثيفة تستهلك كل ما يعترضها.
سحابة سوداء كثيفة من "لا شيء" تثير تداعيات عن سحابة الحرب، دخان الحرائق في الشمال، غيوم ثقيلة على القلب. بعد بضعة أشهر من 7 أكتوبر، ظننت أن الناس عادوا إلى روتينهم الطبيعي، لكنهم ليسوا كما كانوا من قبل، وكأنما غمسونا في القطران الأسود، مثل طيور البجع المسكينة تلك التي تغوص في البحر لاصطياد سمكة فتقع في بقعة نفط متسرب. تصطبغ كلها بالسواد، ثقيلة، غير قادرة على الطيران. حيّة ميتة. لقد أخذ منا "اللاشيء" كل ما نعرفه عن أنفسنا. أصبح كل شيء مشوش، غيرواضح، فقد المعنى. هناك شوق عميق لما كان قبل حدوث أو ظهور "اللاشيء"، خوف حقيقي وواقعي من أن ما كان من قبل لن يعود، وبالفعل، مثل "اللا شيء" في القصة الذي يستهلك كل شيء في طريقه، هذا المكان لم يعد موجودا، وربما لم يكن موجودًا أصلًا. لقد شوهه "اللاشيء"، وأفسده، لقد غيره بحيث لم يعد بالإمكان التعرف عليه. الآن يغلب الشعور بالخوف، بالوحدة وبعدم الالفة. من الصعب البقاء في هذا المكان بدون الشعور بالخوف، بدون الرغبة في الهروب. لا توجد دراية في هذا المكان. لا عجب أننا نريد الهروب إلى المستقبل، وإلقاء نظرة خاطفة على الفصول التالية من الكتاب واكتشاف ما سيتأتى حين وجدنا أنفسنا مسجونين في زمن يبدو وكأنه قد توقف.
كيف يمكننا إحياء أمل توقف به الزمن؟
اقترح فرويد في "ما عبر مبدأ المتعة" (1921) أن العيش في حاضر مستمر، والإكراه على تكرار المادة المكبوتة كما لو كانت تجربة في الحاضر، هونتيجة لعدم القدرة على تذكرها كقطعة من الماضي. بعبارة أخرى، مستقبلنا متجذر في القدرة على قبول الماضي، بكل تعقيداته وصدماته، من أجل تخليصه من الطريقة المتجذرة في الحاضر، حتى يمكن إطلاق الحاضر نحو المستقبل. وإلا، سينهار كل من الماضي والحاضر والمستقبل في نقطة واحدة توقف فيها الزمن.
اقترح المنظرون العلائقيون، مثل أوغدن وغنت وشيلجي وغيرهم، والعديد من فلاسفة القرن العشرين (مثل بيرغسون) أن الطريق لإحياء الأمل ومن خلاله استعادة استمرارية الإنسان التاريخية، والتي تشمل الماضي والحاضر والمستقبل، هو، تحديدًا،من خلال التفاني في تجربة الوجود الآني، في الحاضر تماما، المكان الذي يتبدد فيه الماضي والمستقبل، اللذان يتطلبان التفكير، من الواقع. في فعل التفاني، الذي لا يكون وحيدا أبدًاوالذي يشاركه آخر فعال ومهم، هناك يعود نبض الأمل والذات التي تعيد بناء نفسها، وتتذكر ماضيها، وتكون ماثلة في حاضرها وتنجح في إطلاق نفسها نحو المستقبل.
تنتهي حبكة "القصة التي لا تنتهي أبدا" أيضا عندما يستجمع باستيان، شخصية من حبكة الكتاب الخارجية، شجاعته ويغوص عميقًا في عين العاصفة في الحبكة الداخلية. تنهار الأبعاد - تختلط حبكة خارجية مع حبكة داخلية، زمن واقع وزمن خيال - ويستسلم باستيان لحاضر "اللا شيء" المهدد والرهيب. بواسطة تفانيه، يثير باستيان احتمال أن الطريقة لتحمل العاصفة، والنجاة من"اللاشيء" دون أن يستهلكنا، هي السماح له بتغييرما اعتقدنا أننا نعرفه ونعلمه عن أنفسنا، عن بيئتنا، وبالتالي، على أمل أن نتمكن من اكتشاف شيء جديد.
ربما نحتاج نحن أيضا إلى المكوث لفترة من الوقت في حاضر توقف الزمن عنده، غير عارفين متى تكون نهايته، ونكون متفانين لما يولده فينا، مهما كان فظيعا. ربما، إذا كنا منفتحين على عدم المعرفة، والارتباك، والانغماس في تجربة من"لا شيء"، مع شعور مؤلم ومهدد بأن هذا لن ينتهي أبدا، فسوف نكتشف أن كل شيء، حتى "اللاشيء"، حتى القصص التي لا تنتهي أبدا، لها نهاية.
وبعد أن تهدأ العاصفة، قد نكتشف تربة طحالب نضرة تختلف بالتأكيد عما نعرفه، ولكنها قد تكون أيضا أقوى وأكثر خصوبة، تلك التي تملؤنا بأمل جديد. ربما.
