ואולי לא תמיד זה בגלל ההתענגות, אולי יש גם "מציאות" מצמצמת בלתי אפשרית?
רצוני להציג תחילה ויניאטות קצרות משיחות שקיימתי עם נערה והוריה ממזרח ירושלים. דרך הצגת המקרה ארצה להעלות את הסוגיה של הקושי לדבר במצב של חיים תחת כיבוש.
ג'מילה היא נערה בתחילת גיל ההתבגרות. הוריה מסרו בתחילת הקשר כי ג'מילה בד"כ שקטה ומופנמת, שיש לה התפרצויות כעס ושהם מודאגים מכך שבעת שהיא כועסת או עצבנית היא דופקת את ראשה בקיר ומכה את עצמה. ההורים שיתפו גם שיש ירידה בתפקודה בבי"ס בתקופה האחרונה. האב מסר כי חשוב לו מאוד שילדיו ילמדו וירכשו השכלה גבוהה, וכי הוא עצמו נאלץ לעזוב את הלימודים בצעירותו כדי לסייע בפרנסת משפחתו. ההורים סיפרו כי אחד מבני משפחתם המורחבת, אשר התגורר בסמיכות אליהם, ביצע פיגוע. עקב כך הגיעו כוחות המשטרה והצבא, הרסו את ביתו והותירו את הריסות הבית במקום. השער המשותף נשבר, ונאסר עליהם לפנות את ההריסות או לתקן את השער. כמו כן נלקחו רשיונות העבודה בתוך שטח ישראל מכל הגברים במשפחה. האב, שקודם הצליח לפרנס את משפחתו בכבוד, מצא עצמו ללא עבודה וללא אפשרות ליציאה מהשכונה. הוא החל לעבוד כמה שעות ביום בעבודות מזדמנות בשכונה, זאת כדי שיוכל לספק פרנסה כלשהי לבני משפחתו.
הדיבור של ההורים בתחילת הקשר עימי היה זהיר. בהמשך סיפרו שחששו שאירתע מהם או שאסרב לקבלם לטיפול מאחר שבן משפחתם היה מעורב בפיגוע אלים.
לאחר מס' פגישות עם ההורים,כשנראה כי נוצר אמון ביננו, העלו את דאגתם מכך שבנם הבכור, שהיה אף הוא בגילה התבגרות, עומד כנראה להיעצר, לאחר שהתרברב בפני חבריו בפייסבוק סביב עניינים שללחימה בכיבוש. חלק מחבריו נעצרו ונראה להורים כי בנם הינו הבא בתור. ההורים שאלו על דרכים אפשריות בהן יוכלו ללוות את בנם בהליך המעצר.
במפגש הראשון עם ג'מילה היא חייכה לעברי במבוכה, לא דיברה והמעיטה בקשר עין . לבקשתי ציירה דמות של ילד, ללא פה. הבנתי מזה שדרך הדיבור יהיה קשה להגיע אליה ושעליי לחפש עזרים לדיבור. הצעתי לה שנעשה ביחד סקוויגל (משחק שרבוט שויניקוט פיתח) והיא נענתה בחיוב. בעיבוד הסקוויגל הראשון שעשינו היא בחרה בציור שקראה לו "בית" כציור שהכי התחברה אליו. כששאלתי אותה למה בחרה בזה אמרה כי היא מבלה את רב זמנה בבית ושזה המקום שבו היא חשה בנוח. לשאלתי מהו דבר שחשוב שיהיה בבית ענתה: דלת, כי זה מונע מזרים להיכנס לתוך הבית. חשבתי על השער השבור של ביתם ועל כך שזרים (המשטרה ) נכנסו, הרסו את הבית הסמוך לביתם ושברו את השער המשותף ביניהם. אמרתי לה שעברו עליהם אירועים קשים בזמן האחרון שכנראה ערערו את תחושת הביטחון והמוגנות שלה. היא ענתה שזה לא קשור. חשבתי אחרי כך שההתערבות שלי היתה מוקדמת מדי ולא מותאמת. בדיעבד אולי היה צריך לאפשר לה מקום ללא מתן פרשנויות או הסברים. זה המקום שהיה נכון לה, ביחוד לאור העובדה שהיא שיתפה פעולה עם הסקויגל ונתנה שם לכל שרבוט שיצא. כמטפלת הייתה לי הרגשה של מופעלות על ידי הסביבה. היה לי ספק אם היא תחזור או לא ולכן חשתי לחץ לתת פרשנות מחברת ונותנת משמעות.
כעת אתייחס למאמר "יש גבול להתענגות והוא הרצון לחיות": ברצוני לציין כי לאחר שקראתי את המאמר, חשתי כפלסטינית פגיעה וזעזוע עמוקים שליוו אותי מס' ימים. תהיתי מה המחברת יודעת על הצעירים הפלסטינים שיצאו להפגנות, על מה הניע כל אחד ואחת מהם לצאת להפגין, מה היא יודעת על חייהם היומיומיים? על תשוקותיהם? על הערכים שלהם? על חלומותיהם?על פחדיהם? ועוד שאלות רבות. שמתי לב שהיא מסתפקת באמירה פסקנית שהמפגינים יצאו עקב קריאות החמאס שעושה בהם "שימוש" למטרותיו הוא.
ממעקב שלי אחרי מה שאירע סביב תהלוכות השיבה וממעקב אחרי סיפוריהם של מס' צעירים שנהרגו על ידי הצלפים, נותר בי הרושם כי מדובר בצעירים שהשתוקקו לשינוי וליציאה מהייאוש ומחוסר האונים שבו הם חיים זמן רב, שהם ראו בתהלוכות השיבה אקט של תקוה המבטא את הרצון שלהם שהעולם ידע עליהם ועל מצבם ושיזכו להכרה. הם גם רצו לספר על עצמם ככאלה שיש להם שורשים ועל ההיסטוריה של הפליטות שלהם שהחלה משנת 1948, לאחר שגורשו ו/או שברחו מאדמותיהם, ושעד היום נמנעת מהם האפשרות לחיים יציבים מינימליים. הבחירה בהפגנות בלתי אלימות העידה בעיני על רצונם העז לזכות בהכרה. אך בדומה למצב אצל ג'מילה, דיבורם שלמפגינים מנוחים אלו גם לא זכה לצאת ולהיות מושמע.
כאנליטיקאים ידוע לי כי עלינו לשמור על עמדה חוקרת, מתעניינת כלפי הסובייקט. מהמאמר בולט כי המחברת אינה באה מעמדה שואלת או סקרנית לגבי מה שהניע פלסטינים לצאת להפגין, היא בעיקר סיפקה פרשנות פסקנית ולא התירה פתח לתהיה או להמשך חקר. ההכללה, האוביקטיבציה והצמצום ביחס לפלסטינים, זאת לצד השלכת כל הרוע כלפיהם וטענתה שהתנהלותם המתענגת חוסמת כל אפשרות לפתרון מדיני ופוגעת ביהודים, מעלים בי את המחשבה שזו כנראה ההתענגות שלה עצמה. בהמשך כשהיא עוברת לדבר על היהודים, העם שאליו היא משתייכת,עמדתה משתנה, היא הופכת להיות בעמדה חוקרת, מתבוננת ושואלת שאלות. פה הופיעה לראשונה האנליטיקאית מתחילת המאמר, שחוקרת את הסובייקט ושואלת שאלות בלי שיפוטיות.
בימים אלו בהם חוק הלאום נכנס לתוקף, משוררות בנות העם הפלסטיני נשלחות למאסר בגלל שירים שכתבו, הגבלת חופש הביטוי וההשתקה כלפי פלסטינים אזרחי ישראל עם סכנה של ממש להיעצר או להיות משולל מעמד אזרחי או מגורש מהארץ, פלסטינים נזהרים ו/או חוששים להשמיע את קולם. מצב זה יוצר קרקע פוריה לישראלים בעלי עמדות גזעניות כלפי פלסטינים, להשתלח כלפיהם ולהטיח בהם האשמות קשות באין מפריע.
وربّما ليس الأمر دومًابسبب التّلذّذ، ربّما هناك "واقع" مُقلِّص ومستحيل؟
بودّي بداية أن أعرض شذرات من محادثات عقدتهامع شابّة ووالديها، من القدس الشّرقيّة. من خلال عرض الحالة، بودّي أن أطرح قضيّةصعوبة التّحدّث في ظروف الحياة تحت الاحتلال.
جميلة هي شابّة في بداية جيل المراهقة، وعندبداية الاتّصال أخبرني والداها بأنّ جميلة هادئة وانطوائيّة على وجه العموم، وأنّلديها نوبات انفجار غاضبة وأنّهما قلقان لأنّها خلال نوبات الغضب أو العصبيّة تضربرأسها بالحائط وتؤذي نفسها. شاركني الوالدان أيضًا بأنّ هناك انخفاضًا في أدائهافي المدرسة في الآونة الأخيرة. أخبرني الوالد بأنّه من المهمّ بالنّسبة له أنيتعلّم أولاده وأن يكتسبوا تعليمًا عاليًا، وأنّه بنفسه اضطرّ إلى ترك الدّراسة فيشبابه كي يساعد عائلته على تحصيل رزقها. أخبرني الوالدان أيضًا أنّ أحد أفرادالعائلة الموسّعة، والذي كان يسكن على مقربة منهم، نفّذ عمليّة وأنّه في أعقابذلك، وصلت قوّات الشّرطة والجيش، هدمت منزله، وأبقت أنقاض المنزل في مكانهابالإضافة إلى البوّابة المشتركة المكسورة، بعد أن منعتهم من إخلاء الأنقاض أوإصلاح البوّابة. بالطّبع، أُخِذت رخص العمل في داخل أراضي إسرائيل من جميع الرّجالفي العائلة. هكذا، وجد الأب الذي نجح سابقًا في إعالة عائلته بكرامة، دون عمل ودونالقدرة على مغادرة الحيّ، وبدأ يعمل بضع ساعات في اليوم في مختلف الأعمالالعشوائيّة في الحيّ، بغية توفير رزق ما لأبناء عائلته.
كان حديث الوالدان معي في بداية الاتّصالحذرًا، وفي مرحلة لاحقة أخبراني بأنّهما خشيا أن أرتدع منهما أو أن أرفض استقبالهما للعلاج، نظرًالأنّ أحد أفراد عائلتهما كان متورّطًا في عمليّة عنيفة.
في وقت لاحق، بعد عدد من اللّقاءات معالوالدين، يبدو أنّ روابط من الثّقة تكوّنت بيننا، فأثاروا أمامي قلقهم من أنّابنهما الأكبر، الذي كان هو أيضًا في سنّ المراهقة، كان على وشك أن يُقبَض عليه،بعد أن تفاخر أمام أصدقائه في الفيسبوك من خلال تطرقه لمواضيع تتعلّق بمناهضة الاحتلال.تمّ اعتقال عدد من أصدقائه وكان يبدو للوالدين أنّ ابنهما هو التّالي في الدّور.سألني الوالدان عن أساليب تمكّنهما من مرافقة ابنهما خلال إجراءات الاعتقال.
في لقائي الأوّل مع جميلة، ابتسمت نحويبارتباك، لم تتكلّم وقلّما التقت عينيها بعينيّ. نزولًا عند طلبي، رسمت رسمة لطفلدون فم، وفهمت من ذلك أنّه سيصعب الوصول إليها بواسطة الكلام وأنّ عليّ أن أبحث عنوسائل مساعدة للحديث. اقترحتُ عليها أن نلعب بالـ "سكويغل" معًا (وهيلعبة خربشة طوّرها وينيكوت) فاستجابت للاقتراح. في العمل على الـ "سكويغل"الأوّل اختارت رسمة، سمّتها "منزلًا"، كالرّسمة التي تواصلت معها بأكبرقدر. عندما سألتها عن سبب اختيارها لتلك الرّسمة، قالت إنّها تقضي معظم وقتها فيالمنزل وأنّه المكان الذي تشعر فيه بأكبر قدر من الارتياح. وعن سؤالي ما الذي منالمهم أن يكون في المنزل؟ أجابت: بابٌ، لأنه يمنع الغرباء من دخول المنزل. تذكّرتالبوّابة المكسورة وأنّ غرباء (الشّرطة) قد دخلوا المكان، هدموا المنزل المجاورلمنزلهم، وكسّروا البوّابة المشتركة لهما. قلت لها إنّهم مرّوا بأحداث صعبة في الآونةالأخيرة ويبدو أنّ هذه الأحداث قد ضعضعت شعورها بالأمن وبالحماية، فأجابتني أنّ لاعلاقة للأمر بذلك. في أعقاب ذلك، فكّرت بأن أتى مُبكّرا جدا وأنه لم يكن ملائمًابعد. بنظرة إلى الوراء، ربّما كان يجدر بي أن أتيح لها المكان دون تقديم تأويلاتأو تفسيرات – وهذا ما كان صحيحا من ناحيتها، وبشكل خاصّ لأنّها تجاوبت مع الـ "سكويغل"وأعطت اسمًا لكلّ خربشة نتجت عنه. بصفتي مُعالِجة، شعرت بأني أتداخل بدافع منالبيئة المحيطة. انتابني شكّ حول ما إذا كانت ستعود أم لا، ولذلك شعرت بضغط لتقديمتأويل يخدم الفهم ويوصلها مع تجربتها.
سوف أتطرّق الآن إلى مقالة "هناك حدّللتّلذّذ وهو الرّغبة في الحياة"، وبودّي أن أشير إلى أنّني، وبعد أن قرأتالمقالة، شعرت كفلسطينيّة بإساءة وبصدمة عميقتين رافقتاني لعدّة أيّام. تساءلتُ:ما الذي تعرفه الكاتبة عن الشّباب الفلسطينيّين الذين يخرجون للتّظاهر؟ عمّا يحرّككلّ واحد وواحدة منهم للخروج والتّظاهر؟ ما الذي تعرفه عن حياتهم اليوميّة؟ عنرغباتهم؟ عن قيمهم؟ عن أحلامهم؟ عن مخاوفهم؟ وأسئلة كثيرة أخرى. لفت انتباهي أنّهااكتفت باستحضار مقولة حاسمة مفادها أنّ المتظاهرين خرجوا في أعقاب نداء حماس الذي"يستغلّهم" لأهدافه هو.
من متابعتي لما يجري في مسيرات العودة ومنمتابعتي لقصص عدد من الشّبّان الذين قتلهم القنّاصون، انطبعت لديّ صورة لشبابيتوقون للتّغيير وللخروج من اليأس وانعدام الحيلة الذي يعيشونه منذ وقت طويل،فرأوا في مسيرات العودة فعلًا من الأمل الذي يعبّر عن رغبتهم – رغبتهم في أن يعرفالعالم عنهم وعن حالتهم وأن يعترف بهم. كذلك، أرادوا أن يحكوا عن أنفسهم، أنيُظهروا أنّ لهم جذورًا وتاريخًا من اللّجوء الذي بدأ في العام 1948، بعد أنهُجِّروا و/أو هربوا من أراضيهم، وأنّهم حتّى الآن ممنوعون من أدنى مقوّمات الحياةالمُستقرّة. إنّ اختيارهم المظاهرات غير العنيفة كانت شهادة، بالنّسبة لي، علىرغبتهم العارمة في أن يحظوا بالاعتراف. لكن، وبما يشبه حالة جميلة، كلام أولئكالمتظاهرين الرّاحلين لم يحظَ بالخروج، وبأن يُسمع.
كمحلّلين نفسيّين، أعي أنّ علينا أن نحافظعلى موقفٍ باحث وفضوليّ تجاه الذات. واضح من المقالة أنّ نقطة انطلاق الكاتبة لاتنبع من موقف سائل أو فضوليّ تجاه ما الذي يحرّك الفلسطينيّون للخروج للتّظاهر، فهياكتفت بتزويد تأويل حاسم دون أي فُسحة للتّساؤل أو لمتابعة البحث. إنّ التّعميم،والتّشييء والتّقليص تجاه الفلسطينيّين، إلى جانب صبّ كامل الشّر عليهم وادّعاء الكاتبةبأنّ تصرّفاتهم المتلذّذة تسدّ أيّ إمكانيّة لحلّ سياسيّ وتضرّ باليهود، كلّ هذهتُثير بي فكرة أنّ ذلك كلّه، على ما يبدو، هو تلذّذ الكاتبة نفسها. فيما بعد،عندما تنتقل للحديث عن اليهود، الشّعب الذي تنتمي إليه، يتغيّر موقفها، وتتحوّلإلى موقف البحث الفضوليّ، فتسأل الأسئلة، وتظهر لأوّل مرّة المُحلِّلة النّفسيّة منذبداية المقالة – تلك التي تستجوب الذات وتطرح الأسئلة بلا أحكام.
في هذه الأيّام التي يدخل فيها قانونالقوميّة حيّز التّنفيذ، والتي تزجّ فيها شاعرات من الشّعب الفلسطينيّ في السّجنبسبب أشعار كتبنها، والتي بات فيها التّقييد على حرّيّة التّعبير وإسكاتالفلسطينيّين المواطنين في إسرائيل عاديًّا ويصحبه خطر حقيقيّ بالاعتقال أو بسحبالمواطنة أو بالطّرد من البلاد، يتصرّف الفلسطينيّون بحذر و/أو يخشون من إسماعأصواتهم. هذه الحالة تنتج أرضًا خصبة للإسرائيليّين الذين لديهم آراء عنصريّة تجاهالفلسطينيّين، كي يستفردوا بهم وكي يصوّبوا نحوهم اتّهامات قاسية دون أيّ رادع.
