"גורלו של אקט התנגדות יקבע על פי הלוגיקה והעמדה האתית שתכוון אותו"
ח'ליל סבית, ארגומנט לפולמוס בישראל-Zadig 7
התנגדות משמעה חוסר הסכמה, מרד. הגדרה זו מעמידה במרכז יחס דיאלקטי בין אדון לבין עבד.
ז'.לאקאן טען שכל מהפכה, אתייחס למונח זה כמילה נרדפת למרד או אי הסכמה, מובילה אל אותו מקום עצמו, כלומר אל אדון חדש. זו הייתה התייחסותו לאירועי מאי 68.
דרכי ההתנגדות כרוכות גם הן בסוגי השיח המופעלים, שלעתים מגיעים למעשי אלימות, אפילו קיצוניים. דוגמה עכשווית לכך היא תנועת האפודים הצהובים בצרפת. תנועה שהחלה כהתנגדות למדיניות השכר בצרפת, כביטוי לקשיים הכלכליים של האוכלוסייה, הפכה במהרה לתנועה אלימה ביותר בעקבות הצטרפותם של קבוצות קיצוניות הן מימין השדה הפוליטי והן משמאלו.
דוגמה זו מבליטה דווקא את מקומו של אדון הנע במקרה זה מעקרון במדיניות הכלכלית של הממשלה לאלימות הקיצונית של קבוצות מסוימות השודדות ושורפות מכוניות, חנויות ועוד. זו תנועה שנעה באופן זה, חוזרת בדיוק אל המקום שאליו התנגדה. השאלה המתעוררת היא מהי ההתנגדות שאינה חוזרת לאותו מקום עצמו ופותחת באפשרות אחרת, התנגדות שבעצם נפרדת מדחף המוות? ברור שאנו עומדים מול סוגיה הנוגעת לסוג השיח היכול להתנהל, כי הוא אכן הקובע מה יהיו האפקטים שלו. למשל, האם יהיה ציות עיוור, עמדה משועבדת לעקרון או דמות אדנותיים או עמדה מפוקחת. ישנם סוגי שיח המהפנטים ביכולתם הרטורית, רטוריקה שמסווה את נקודת המוצא האדנותית ולפעמים אפילו מסיתה לאלימות. הם מרתקים, ובכך מקפיאים כל אפשרות לתנועה. באופן אחר ניתן לומר כי אלה סוגי שיח הפועלים כראש מדוזה. כמובן, ישנן דרכי התנגדות מסוג אחר, המכריזות על פציפיזם,על הידברות.
אחת התנועות הגדולות בכיוון זה הייתה זו של מהטמה גנדי. תנועה של אי-אלימות בדרכים שונות, באמצעות דיבור, באמצעות הכתיבה, באי ציות לחוקים לא צודקים, בהפגנות לא אלימות, בשביתות ואפילו בצום. תנועה פציפיסטית זו, שדגלה באי אלימות, השיגה לבסוף את שחרורה של הודו מהשלטון הבריטי. אי-האלימות הייתה הכוח העיקרי, כוח פציפיסטי, שפעל כלחץ חברתי. אחד המשפטים המפורסמים שלו היה: "הדבר הנורא ביותר בדברים הרעים של אנשים רעים הוא שתיקתם של האנשים הטובים". מעבר לעניין החלוקה הרדיקלית בין רוע לטוב, עניין השתיקה, בעצם אי-השתיקה, מהווה כוח מרכזי בהתנגדות כלפי כלצורה של בידול. בכיוון דומה פעלה גם תנועתו של מרטין לותר קינג. בשני מקרים אלה המנהיגים נרצחו. עמדות הלוחמות בבידול כאלה של מהטמה גנדי או מרטין לותר קינג, מעוררות לדעתי מועקה בקרב קבוצות התומכות דווקא בבידול קיצוני, מועקה המובילה לדעתי למעברים לאקט, הווה אומר, לפעולות בשירות דחף המוות כמו במקרים שהוזכרו. דוגמה נוספת, אפילו קיצונית יותר, היא זו של פעולות השהידים אשר לא רק ממיתות את האחר אלא שבאמצעותן השהידים עצמם נופלים יחד עם האחר כשארית.
יש גם דרך להביע התנגדות במסווה של פרסומת למוצר, מדהים. המפלגה החדשה "הימין החדש" הפיצה סרטון תעמולה במתכונת של קליפ פרסומת, שאפילו הניו יורק טיימס מדבר עליה. זהו הבושם החדש שבמזרח התיכון: "פשיזם". איילת שקד, שרת המשפטים בממשלת ישראל, מופיעה בסרטון זה בדמות פריזנטורית לכאורה, דוגמנית או שחקנית צמרת המפרסמת בושם יוקרתי. מסלול הליכתה, גרם מפואר של מדרגות, תמונה במוזיאון, רווי אווירה של זוהר ותרבות. יודגש שהסרטון מוצג בשחור-לבן, מה שמוסיף לו כוח. קולה הלוחש של קריינית הרקע מונה את אפיוני המוצר – הבושם – אחד-אחד: מהפכה שיפוטית, צמצום האקטיביזם, מינוי שופטים, הפרדת רשויות וריסון בג''צ. כגולת הכותרת של הסרטון, איילת שקד, הדוגמנית, מתיזה את הבושם על עצמה ומכריזה בקולה הצורמני:"לי זה מריח כמו דמוקרטיה".
הפשיזם מוצג כדמוקרטיה, או מה שאחרים טוענים שהנו פשיזם הוא בעצם דמוקרטיה. זוהי דרך ביזרית אך מתוחכמת ביותר להביע התנגדות לעקרונות דמוקרטיים תחת המסווה של זוהר ויופי. לאקאן דיבר על היופי כמחסום בפני הממשי, בפני הזוועה המתחזה לבושם החיים. פרסומת זו מציגה את תחליפו של שיח האדון, הווה אומר, השיח הקפיטליסטי המנסה למכור את המוצר ה"אלוהי". הפוליטיקה כמוצר לצריכה. כן, ההתנגדות לובשת פנים רבות, מה שדורש מאתנו עמדה מפוקחת וערנית כדי שנבחין בין מה שמגן על ערכי הדמוקרטיה לבין מה שמנצל את חופש הדיבור כדי להטות את דעת הקהל ולהוביל אל הגרוע מכל.
"إن مصير فعل المقاومة يتحدّد وفقا للمرجعيّة الأخلاقية التي توجّههُ، في نهاية الأمر"
خليل سبيت، حجة العدد ال ـ7.
تعني المقاومة عدم الموافقة أو التمرد. يضع هذا التعريف في المركز العلاقةَ الجدليّة بين السيد والعبد.
ادعى جاك لاكان أن كل ثورة، وسأتعامل مع هذا المصطلح كمرادف للتمرد أو عدم الموافقة، كل ثورة تؤدي إلى نفس النقطة، أي الى نقطة "السيد جديد". هذا ما قاله عن أحداث مايو 1968.
تتعلق أساليب المقاومة بأنواع الخطاب المستخدم والتي قد تصل أحيانًا إلى أعمال عنف ومنهاالمتطرفة أيضا. مثال حديث على ذلك هو حركة السترات الصفراء في فرنسا، التي بدأت كحركة مقاوِمة لسياسة الأجور في فرنسا كتعبير عن الصعوبات الاقتصادية التي يواجهها المواطنون الفرنسيون، وسرعان ما تحولت إلى حركة عنيفة بعد انضمام جماعات متطرفة،يمينية وأخرى يسارية، لها.
يبرز في هذا المثال دور السيد الذي انتقل في هذه الحالة من معارضة مبدئية لسياسة الحكومةالاقتصادية إلى العنف الشديد، الذي قامت به بعض المجموعات المتطرفة من نهب وحرق للسيارات والمتاجر وسلوكيات أخرى. هذه حركة تقدمت على هذاالنحو لتعود إلى نفس النقطة التي كانت تعارضها بنفسها. والسؤال الذي يطرح نفسه هو،أي مقاومة هي تلك التي لا تعود إلى المكان نفسه والتي تتيح المجال لإمكانيات أخرى؟مقاومة تكون عمليا منفصلة عن حافز الموت؟ من الواضح أننا في صدد مسألة تتعلق بنوع الخطاب الذي قد يدور، فهو ما يحدد بالفعل الآثار التي ستنجم عنه. على سبيل المثال،هل ستكون هناك طاعة عمياء، موقف منصاع لإمرة مبدأ أو شخصيّة سياديين أو موقف متخذعن وعي. هناك أنواع من الخطاب ساحرة من خلال قدرتها التعبيرية أو بلاغتها، بلاغة تخفينقطة الانطلاق السلطوية وتحرض أحيانا على العنف. هذه الخطابات مثيرة ومكبلّة بحيث أنها "تجمد" كل امكانية للحركة. وبتعبيرآخر يمكننا القول بأنها تعمل مثل رأس الميدوزا. هنالك أنواع مختلفة من سبل المقاومة بالطبع، تتبنى نبذ العنف، وأساليب الحوار.
إحدىالحركات الرئيسية التي سارت في هذا الاتجاه كانت حركة المهاتما غاندي، التي اتبعت أساليب نضال غير عنيفة مثل الحوار، الكتابة، عدم الانصياع لقوانين غير عادلة،مظاهرات غير عنيفة، إضرابات وحتى الصيام. حققت هذه الحركة المسالمة، التي دعت إلى اللاعنف، تحرير الهند من الحكم البريطاني أخيرا. شكل اللاعنف القوة الرئيسية، قوة مسالمة نجحت في أن تعمل كأداةضغط اجتماعي. إحدى عبارات غاندي الشهيرة كانت: "إن أفظع ما في الأمور السيئةالتي يقوم بها الأشرار هو صمت الناس الطيبين". ما عبر التفريق الجذري بين الشر والخير، يعتبر الصمت (أو عدمه) قوة مركزية في مقاومة التمييز على أشكاله.حركة مشابهة كانت حركة مارتن لوثر كينغ، وفي كلتا الحالتين تم اغتيال القائد. إن المواقفالتي تحارب التمييز، كمواقف المهاتما غاندي أو مارتن لوثر كنج، تسبب الضيق من وجهةنظري، لدى المجموعات التي تدعم بالذات التمييز المتطرف، ما يؤدي إلى الانتقال للفعل، أي للقيام بأفعال تخدم دافع الموت، كما في الحالات التي ذكرتها أعلاه.
مثال آخر،أكثر تطرفاً، هو العمليات الاستشهادية التي لا تقتل الآخر فحسب، بل يسقط فيهاالشهداء أنفسهم مع الباقين كفضلة.
هناك سبيل للتعبير عن المقاومة على نحو مقنّع كاعلان تجاري، أمرمدهش. قام الحزب الجديد، "اليمين الجديد" (الذي لم يدخل الكنيست في الانتخابات الأخيرة) بنشر مقطع فيديو دعائي على شكل مقطع إعلاني - كتِب عنه في النيويورك تايمز حتى - يروج للعطر الجديد في الشرق الأوسط - "الفاشية".تظهر أييلِت شاكيد (وزيرة القضاء سابقا، ومرشحة الحزب) في الإعلان كمن تقوم بدورممثلة أو عارضة أزياء بارزة تشارك في إعلان عطر فاخر. ممر، درج فاخر وأنيق، صورةمن متحف، جو براق مفعم بالثقافة. من الجدير ذكره أن مقطع الفيديو معروض بالأبيض والأسود، ما يمنحه قوة أكبر. صوت نسائي في الخلفية، يسرد مميزات العطر واحدة تلوالأخرى: ثورة قضائية، الحد من الحراك (الأكتيفيزم)، تعيين القضاة، فصلالسلطات، وكبح محكمة العدل العليا. ترش "العارضة" أييلت شاكيد العطر على نفسها وتعلن بصوتها الحاد: "تبدو لي هذه الرائحة كرائحة الديمقراطية".
رسالة الفيديو هي تصوير الفاشية كديمقراطية، أو أن ما يدعوهالآخرون "فاشية" هو في الحقيقة ديموقراطية. إنها طريقة غريبة ولكن في غاية الذكاء للتعبير عن معارضة المبادئ الديمقراطية تحت ستار جميل وبراق. تحدث لاكان عن الجمال كحاجز أمام الواقعي، أمام الفظاعة التي المتظاهرة كعطر الحياة.يعرض هذا الإعلان بديلا لخطاب السيد، أي الخطاب الرأسمالي الذي يحاول بيع المنتج"الإلهي"، أي أنه يظهر السياسة كمنتج استهلاكي. نعم، للمقاومة وجوه كثيرة، ما يتطلب منا أن نبلور موقفا واعيا ومتيقظًا لكي نميز بين ما يحمي الديمقراطية وبين ما يستغل حرية التعبير ليحرف الرأي العام وليؤدي بنا إلى الأسوأ.
عن العبرية: جَنان بصول
تحرير الترجمة: خليل سبيت
