הגבול והאקט - الحدّ والفعل

‍היבטים פסיכואנליטיים של מחאה חברתית/פוליטית

‍

כשהיה נתן אלתרמן בן 15, ממש לפני עלייתו ארצה, כתב שיר קטן:

בלי מולדת אם וזבול

מה מחפש הוא במרחב

בלי הקצה, בלי הגבול?

אלתרמן מתאר בשירו חוויה של מרחב חסר גבולות. מה שחסר לו הוא האם ומה שהיא מייצגת – מולדת(מקום הולדת), וזבול שהוא בית או משכן. מקומות הנוצרים כשתוחמים גבולות במרחב.

דווקא האב הוא זה שאמור להציב גבולות במרחב. גבולות של חוק לדחפים ולהתענגות, התפקיד שלמקום האב הוא כפול: מצד אחד בעזרת מה שהוא מייצג הוא מודל של הילד לכניסה לתוך התרבות והחברה על כל גבולותיהן ומגבלותיהן, ומצד שני האב מאפשר ליצור הפרדות בין הסובייקט לאמו שהיא יולדתו או מולדתו ולהפוך אותו ליחיד נפרד, לאינדיבידואל.

עבור אלתרמן האב היה דמות אידיאלית, במובן של אב רוחני ואב של השפה והתרבות. הוא המשיך לחיות עבור הבן גם במותו ולהיות מודל להזדהות כמו האב שלא מת לעולם בשירי"שמחת עניים". זהו אב ללא גבול –אב ממשי, רודף, שכסמל הולך ומתממש בתקופתנו במקביל להתרסקות שם האב.

מהאם כן מחפש המשורר במרחב חסר הגבולות?

אתייחס למושג הגבול במובנים של border, boundary, limit –

המונח"גבול" יש לו בעברית משמעויות אחדות הקשורות זו לזו, אך אינן חופפות. עיון במילון אבן שושן מלמד שיש למילה "גבול" שלוש משמעויות:

1. "קו מבדיל בין מקום למקום, בין שדה לשדה, בין עיר לעיר, בין ארץ לארץ "
2. "     קצה, שפה"
3. שטח     הארץ שבתוך הגבולות

בתרגום אונקלוס, מתורגמת המילה גבול במילה  "תחומא" – תחום.

הגבול אם כן הוא גם סף וגם שפה, וגם מגבלה. אתייחס לממד הנפשי והחברתי, לאפשרות של גבול שאינו גבול ולחציית גבולות. קיום הסף קורא גם לסטייה, לטרנסגרסיה, וגם לחצייה, להליכה מעבר, ליצירה.

השפה היא זו שמפרידה אבל גם מקשרת בין סובייקט לאובייקט. היא כוללת בתוכה את הלא מודע שניתן להמשילו לסף של השפה או למפתן השפה. כשקופץ הלא מודע אל המודע הרי זה כמו שער שנפתח ונסגר כמעט בו ברגע. לפתיחה הזו יש אפקטים בעולם. אפקטים של אקט.

נפשנו הנוירוטית מיטלטלת בין גבולות האסור. הגבולות הללו הם המאובנים של המציאות הנפשית– אידיאות, הזדהויות, התניות, מחשבות שווא למיניהן. כל אלה הם תוצרים של התרבות שאותה הפנמנו, שהתאבנו והתקבעו בתודעתנו ויצרו את זהותנו העצמית או את דימוינו העצמי. מחשבות של אחרים, סוכני תרבות, עיצבו את ערכינו החברתיים והפוליטיים כמו גם את זהותנו. הנוירוטי עשוי כולו גבולות ומגבלות שאותן הוא שואף לחצות – בפנטזיה. הוא משתוקק אל מה שהוא הכי פוחד ממנו. הפנטזיה כמו החלום – מאפשרת סיפוק שמעכב את הגשמת התשוקה שלנו בפועל. היא מדללת את האפשרויות היצירתיות בחיים ומשאירה לנו טווחי בטחון מצומצמים.

אך יש בידינו אפשרות לפעולה, לאקט שחוצה גבולות. למתיחה של גבולות. זה מתאפשר כשהאובייקט מופרד מהשפה שמתארת אותו ומקבל משמעות חדשה, למעשה מקבל שם חדש. נתינת שם היא גם קביעת גבול. אם כן, גבול הוא שם האב הסמלי, עצם חציית הגבול יוצרת קווי גבול או borderline  (שזה גם שם של הפרעה נפשית על פי הפסיכיאטריה). היא יוצרת את אפשרות הטרנסגרסיה – הסטיה מחד, ואת הטרנסנדנטיות – ההליכה מעבר, אל עבר היצירתי והחדש מאידך.

מחאה/מהפכה חברתית יכולה להיות מן אקט שכזה שמגדיר גבולות חדשים או יוצר תרבות חדשה. אלון עידן, במאמר מתקופת המחאה החברתית שפרצה במקביל במדינות שונות לפני כשבעשנים, רואה בה אקט של תודעה.

"המחאות האלה – ברוטשילד, בכיכר תחריר, בספרד  -עשויות להיתפס כתגובות. אבל הן לא. הן ניצנים ראשונים של הכרה בהיותנו תגובות. בהיותנו מחשבה של מישהו אחר. בהיותנו רפלקס מותנה של כוח עלום. המחאות האלה הן תחילה של מודעות. הן ההחלטה להשיל מעל עצמנו את המילים שאינן שלנו; את הפעולות שאינן פעולותינו; את המחשבות שאינן מחשבותינו. התחלה בלבד". (עכבר העיר28.7.11)

המחאה נגד השחיתות השלטונית המתקיימת באופן רצוף למעלה משנה וחצי אף היא מאמץ לפתח תודעה חדשה ובעקבותיה אתיקה חדשה. זו אתיקה שניזונה מנקודת מבט רחבה יותר –גלובאלית,  פוסט מודרנית. היא אפשרית בזכות הנושא המאחד שהוא לא לאומי מפריד אלא כלכלי, פוליטי, חברתי – מחבר. ההתרשמות העיקרית מן המחאה היא לאו דווקא מן התכנים שלה, אלא מהאפשרות החדשה לשיח, שהיא מה שיוצרת פריצות דרך חדשות בתודעה.

אני משוכנעת שמה שקורה עכשיו, שהוא המשך של מה שהתרחש ב-2011, קורה במרחב תודעתי חדש. תובנה זו מחברת אותי לתהליך צמיחה של יכולת פנימית אנושית, שגם היא מחייבת חציית הגבולות של המוכר והידוע. בו בזמן היא אקט של טרנסנדנטיות של הסובייקט שאינו מסתפק בתגובה ידועה המוכתבת על ידי הממסד אלא מחפש אחר חיבור – קישוריות (connectivity)– אחדות, משמעות, מטרה ותרומה.

התפתחות נפשית/חברתית/רוחנית פורצת גם גבולות של צייתנות עיוורת לממסד, פוליטי או דתי.

הציווי הדתי הוא כמו שכתוב במשלי: "אַל-תַּסֵּג גְּבוּל עוֹלָם -- אֲשֶׁר עָשׂוּ אֲבוֹתֶיךָ..."משלי כב' 28 (אל תעבור לעולם על גבול האבות). הדת מצמצמת גבולות ושוללת הליכה במרחב ללא קצה וללא גבול.

דת בעברית פירושה הוא חוק. Religier   בלועזית היא קשירה. קשירת האדם לחוקיה. בסנסקריט דת נקראת טרמה – מה שמחזיק חוויית שיא – רגע של  משמעות החיים שהיא יותר מהחיים. זהו רגע שלחוויית התעלות. אלא אחרי שמסתיימת החוויה תמיד מגיע הגבול – מגיע הפירוש,הדוקטרינה, יצירת קהילה, הקשחת הגבולות, ריטואלים, דוגמטיות, סדקים בדוגמטיות, ובעקבותיהם שוב פרימה וטרנספורמציה.

מה שקורה במחאה במקרה הטוב הוא פרימת הסדר הקיים וחיפוש אחר סדר חדש. אפשר להיעזר במושג של ביון ה"סֶזוּרה", חתך ששובר את הרצף של הדברים או של תהליכים בנפש, ובו-בזמן מאפשר להמשיך ממקום אחר.[1]

נראה שדווקא בזמן של ליקוי המאורות הפוליטיים/חברתיים, הקצנה דתית ולאומנית, נוצרת אפשרות חדשה של שיח משותף, שמבטלת ציניות וכוללת את האחר.

המרחב עליו מדבר המשורר – זה בלי הקצה ובלי הגבול הוא פתיחת אופקים גם של היחיד וגם של החברה. הוא יכול לכלול את העומק הנפשי המואבייני – חיצוני ופנימי, אבל גם ללכת מעבר – אל מה שמעבר לנפשי הפרטיקולרי.[2]

במכתב של פרויד לארוסתו לפני תשעה באב הוא כותב: "ההיסטוריונים אומרים שאם ירושלים לא היתה נחרבת, אנחנו היהודים היינו כלים, כמו גזעים כה רבים לפנינו ואחרינו. לדעתם הבניין הבלתי נראה של היהדות לא התאפשר אלא אחרי קריסתו של המקדש הנראה לעין".

דווקא בלי מולדת, אם וזבול נפתח המרחב ומתאפשר האקט, שיכול להוביל להרס או ליצירה. "ועשו לי משכן ואשכון בתוכם" נאמר בבניית המקדש. בתוכם ולא בתוכו. את המשכן נושא כל אחד בלבו, בייחודיות שלו ובהתייחסות שלו אל הממד החברתי הבין-אישי. המרחב הזה הוא ללא גבול וללא קצה וההליכה בו היא שיוצרת אותו.

 1] וילפריד ביון, סזורה,(1977), תל אביב, תולעת ספרים, 2013.

[2] טבעת המואביוס מאפשרת לחשוב המשכיות של שני שדות או מישורים, כאשר בכל רגע נתון הגלישה על פני צד החוץ הופכת לגלישה על-פני צד הפנים ובהמשך, שוב, על צד החוץ, כך שכל פנים הוא כבטנת אריג של החוץ בכל רגע נתון: כשצד אחד הוא חוץ האחר הוא פנים, וכשהחוץ הופך לפנים הצד האחר הופך לחוץ, היחס בין הפנים לחוץ הוא יחס של המשכיות ולא של גבול בלתי חדיר.

‍جوانب تحليليّة نفسيّة للاحتجاج الاجتماعيّ/السّياسيّ

عندما كان ناتانألترمان في سنّ الـ 15، قبل قدومه إلى البلادمباشرة، كتب قصيدة صغيرة:

دون وطن أُمّ أو منزل

ما الذي يبحث عنهفي الحيّز

دون طرف، دون حدود؟

يصف ألترمان فيشعره تجربة الحيّز المنعدم الحدود. ما ينقصه هو الأم وما تمثّله الأمّ – الوطن(مكان الميلاد)، ومنزل ليكون بيتا يقطن فيه. أماكن تتشكّل عند وضع حدود فيالحيّز.

الأب هو ذاك الذي منالمُفترض أن يضع الحدود في الحيّز. حدود بمثابة قانون يحكم النّزوات والتّلذّذ. لموقعالأب دور مضاعف: من جهة، من خلال ما يمثّله، يشكّل الأب مثلًا للولد كي يدخل عالمالثّقافة والمُجتمع على ما تحملاه من حدود وتقييدات، ومن جهة أخرى يُتيح الأبالفصل بين الطفل ووالدته، بصفتها من ولّدته أو موطنه، ليتحوّل إلى شخص منفصل، إلىفرد.

بالنّسبة لألترمان،كان الأب شخصيّة مثاليّة، بمعنى أنّه كان أبًا روحانيًّا وأبا للّغة وللثّقافة. بالنّسبةللابن، تابع الأب حياته حتّى بعد مماته، وبقي نموذجا للتّماهي كالأب الذي لا يموتأبدًا في قصائد "فرح الفقراء". إنّه أب دون حدود – أب واقعيّ، مُلاحق، آخذفي التّحقّق كرمز شيئًا فشيئًا في فترتنا، بموازاة لانهيار اسم الأب.

ما الذي يبحث عنه الشّاعر في الحيّز المنعدم الحدود، إذًا؟

سوف أتطرّق إلى مفهوم الحدّ بمعنى border, boundary,limit –

هنالك عدة معان في اللّغة العبريّة لمصطلح "الحدّ"، يرتبط أحدهابالآخر، الا أنها غير متطابقة تماما. إذا أنعمنا النّظر في قاموس ابن شوشان، نجدلكلمة "حدّ" ثلاثة معانٍ:

1.     خطّ يفصل بين مكان وآخر، بين حقل وآخر، بين مدينة وأخرى، بين بلد وآخر

2.     حافّة، شفا

3.     مساحة الأرض داخل الحدود.

في التّرجمةالآراميّة، تُترجم الكلمة "حدّ" بالكلمة "تحوما" – أيالتّخوم.

الحدّ إذًا هوأيضًا عتبة، وحافّة، وعائق. سوف أتطرّق إلى البعد النّفسيّ والاجتماعيّ، إلىإمكانيّة الحدّ الذي هو ليس حدًّا وإلى إمكانية عبور الحدود. إنّ وجود العتبة يدعوأيضًا الى الانحراف، للجُنحة، وللعبور أيضا، الذهابالى ما عبر، والى الإبداع.

اللّغة هي التيتفصل، ولكنّها أيضًا ما يجمع، بين الذات والغرض. وهي (اللّغة) تحوي في داخلهااللّاوعي، والذي يمكن تشبيهه بحافّة اللّغة أو عتبتها. عندما يقفز اللّاوعي إلىالوعي، فإنّ الأمر أشبه ببوّابة تُفتح وتغلق في اللّحظة ذاتها تقريبًا. لهذا الفتحهنالك أثار في العالم. اثار فِعل.

تتأرجح نفسناالعصابيّة بين حدود الممنوع. وهذه الحدود هي تلك المُتحجّرات التابعة للواقعالنّفسيّ – أفكار، تماهيات، شروط، أفكار وهمية على أنواعها. هذه الأمور كلّها هيمنتجات الثّقافة التي ذوّتناها، منتجات تحجّرت وتسمّرت في وعينا لتنتج هويّتناالذّاتيّة وتصوّرنا الذّاتي. إنّ أفكار الآخرين – وكلاء الثّقافة – هي التي صمّمتقيمنا الاجتماعيّة والسّياسيّة وهويّتنا. العصابّي مصنوع بأكمله من الحدود والتقييداتالتي يسعى إلى اختراقها – في خياله (هُوامه). وهو يتوق إلى أخشى ما يخشاه. والخيال،كما الحلم، يُتيح الاشباع الذي يعيق تحقيق الرغبة فعليا. وهو ما يستنزف الإمكانيّاتالخلّاقة في الحياة ويَترك لنا مساحات أمان مُقلّصة.

الا أننا نملكالحيلة للعمل، لفعل عابر للحدود. ولمطّ الحدود. وذلك ممكن عندما يكون الغرض منفصلًاعن اللّغة التي تصفه ويتّخذ معنى جديدًا، ويحصل عمليًّا على اسم جديد. إعطاء الاسمهو أيضًا وضع حدّ. إذًا، الحدّ هو اسم الأب الرّمزيّ، ومجرّد عملية تجاوز الحدّ تنتجخطوطًا حدوديّة أو borderline (وهو أيضًا اسم اضطراب نفسيّ بحسب الطّبّ النّفسيّ). فهي تُنتجإمكانيّة الجنوح – الانحراف من جهة، والتسامي  – الذهاب الى ما هو أبعد، نحو الإبداعيّ والجديد،من جهة أخرى.

إنّ الاحتجاج الاجتماعيّ / الثّورة الاجتماعيّة يُمكنهما أن يكونا فعلًاكهذا، يُعرّف حدودًا جديدة أو يخلق ثقافة جديدة. ألون عيدان، في مقال له يعود إلىفترة الاحتجاج الشّعبيّ، الذي نشب بالتّوازي في عدّة دول مختلفة قبل نحو سبعسنوات، رأى في ذلك فعلًا ناتجا من الوعي.

"هذه الاحتجاجات – في جادة روتشيلد، وفي ميدان التّحرير، وفي إسبانيا –قد نفهمها كردود فعل. لكنّها ليست كذلك. إنّها براعم أولى لإدراك حقيقة كونناردودًا. حقيقة كوننا فكرة لشخص آخر. وكوننا فعلًا منعكسًا ومشروطًا لقوّة خفيّة. هذهالاحتجاجات هي بداية لوعي. إنّها القرار بإزالة الكلمات التي ليست لنا عنّا؛وإزالة الأعمال التي ليست أعمالنا؛ والأفكار التي ليست أفكارنا. إنّها البدايةفحسب." (عخبار هعير 28.7.11)

إنّ الاحتجاج ضدّ الفساد السّلطويّ الذي يجري بشكل مستمرّ منذ ما يزيد عنالعام ونصف العام، هو جهد لتطوير وعي جديد وفي أعقابه أخلاقيّات جديدة. تتغذّى هذهالأخلاقيّات من وجهة نظر أكثر اتّساعًا – أكثر عالميّة، وما بعد حداثيّة. إنّهاممكنة بفضل الموضوع الموحّد، موضوع ليس قوميًّا أو فاصلًا بل اقتصاديّ، سياسيّ،اجتماعيّ – جامع. إنّ الانطباع الأساسيّ من الاحتجاج لا نستقيه من مضامينه فحسب،بل من الإمكانيّات الجديدة للخطاب، وهي ما تخلق انطلاقات جديدة في الوعي.

أنا على يقين من أن ما يجري الآن، وهو استمرار لما حصل في العام 2011، يجري في حيّز إدراكيّ جديد. هذه القناعة توصلني بسيرورة نموّ لقدرةإنسانيّة داخليّة، والتي تتطلّب هي أيضًا اجتيازا لحدود المألوف والمعروف. في الآنذاته، إنّها فعل تسام للذّات، لا يكتفي بردّة الفعل المألوفة، تلك التي تمليهاالمؤسّسة، بل يبحث عن ربط – ترابطيّة (connectivity) – ووحدة، ومعنى، وهدف ومساهمة.

إنّ التّطوّر النّفسيّ/الاجتماعيّ/الرّوحانيّ يخترق أيضًا حدود الطّاعة العمياءللمؤسّسة، سياسيّة كانت أم دينيّة.

إنّ الأمر الدّيني هو كما مكتوب في سفر الأمثال: "لا تنقل التّخمالقديم الذي وضعه آباؤك." سفر الأمثال 22: 28 (أي لا تتجاوز حدود الأجداد أبدًا). الدّين يقلّص الحدود ويسلب إمكانيّةالسّير في الحيّز دون قيد أو حدّ.

معنى الدّين في العبريّة هو القانون. Religier في الأجنبيّة معناها الرّبط.ربط الإنسان بالقوانين. في اللّغة السّنسكريتيّة، المرادفة لكلمة دين هي "طارما"– أي ما يُعطي تجربة قصوى – لحظة من معنى الحياة هي أعظم من الحياة. إنّها لحظة منتجربة التّسامي. الا أنه وبعد انقضاء التّجربة، يحضر الحدّ دومًا – يجيء التأويل، والعقيدة،وبناء الجمهور، وتعزيز الحدود، والطقوس، والتصلّب الفكري كما وشروخه، وفي أعقابذلك كلّه، الفتق والتحوّل.

الذي يحصل في الاحتجاج هو، في أحسن الحالات، انحلال الوضع القائم والبحث عنوضع جديد. يُمكننا الاستعانة بمصطلح ال"سيزورة" لـ ويلفريد بيون، ومعناهالشقّ الذي يكسر استمراريّة الأمور أو السّيرورة في النّفس، وفي الآن ذاته يتيحالاستمرار من مكان إلى آخر.[1]

يبدو أنه تحديدًا في تلك الفترات التي تخبو فيها الأضواءالسّياسيّة/الاجتماعيّة، وينمو التّطرّف الدّينيّ والقومجيّ، تتوّفر إمكانيّة جديدةللحوار المشترك، تلك التي تلغي التهكّم وتضمّ الآخر.

إنّ الحيّز الذي يكلّمنا عنه الشّاعر – ذاك الذي لا طرف ولا حدّ له – هوفتح للآفاق بالنّسبة للفرد وبالنّسبة للمجتمع على حدّ سواء. وباستطاعته أن يشملالعمق النّفسيّ الموبيانيّ – الخارجيّ والدّاخليّ، لكن يجوز أيضًا اجتياز ذلك –إلى ما بعد النّفسيّ الخاص.[2]

في رسالة كتبها فرويد لخطيبته قبل ذكرى التّاسع من آب، جاء: "يقولالمؤرّخون إنّه لولا خراب القدس، لكنّا انتهينا نحن اليهود، كما انتهت أعراق كثيرةمن التي سبقتنا وتلتنا. برأيهم، إنّ المبنى غير المرئيّ لليهوديّة أصبح ممكنًا فقطبعد انهيار المعبد البادي للعيان."

من دون موطن، وأمّ ومنزل بالتّحديد يُفتتح الحيّز ويصبح الفعل ممكنًا، ذاكالذي قد يؤدّي إلى الهدم أو إلى الخلق. "وأقاموا لي مسكنًا وسكنت داخلهم"قيل عن بناء الهيكل. داخلهم وليس داخله. يحمل كلُّ واحد منّا المسكنَ في قلبه، فيخصوصيّته وفي تعاطيه مع البُعد الاجتماعيّ، البين شخصي. لا حدود لهذا الحيّز ولاطرف له، والسّير فيه هو ما يخلقه.

  [1] ويلفريد بيون، سيزورة. וילפריד ביון, סזורה,(1977), תל אביב, תולעת ספרים, 2013.

[2] تتيح لنا حلقة موبيوس إمكانيّة التّفكير فياستمراريّة حقلين أو سطحين، بحيث يكون السّير على الجهة الخارجية في كلّ لحظة هوأيضًا سير على الجهة الدّاخليّة، وفي ما بعد، مجدّدًا، على الجهة الخارجيّة، أيأنّ كلّ داخليّ هو بطانة الخارجيّ في كلّ لحظة معطاة: عندما تكون إحدى الجهتين جهةخارجيّة، فالأخرى هي داخليّة، وعندما تتحوّل الخارجيّة إلى داخليّة تتحوّل الجهةالأخرى إلى الخارجيّة، عندها تُصبح العلاقة بين الخارج والدّاخل علاقة استمراريّة،لا علاقة حدّ غير قابل للاختراق.

‍