"כִּי יִשְׁאָלְךָ בִנְךָ מָחָרלֵאמֹר" (דברים ו, כ)
הביטוי "היום שאחרי" הולך ומקבל מעמד של מסמן אדון הגורף לתוכו שלל ספקולציות ודעות, השקפות ותפיסות, של כל מי ששם עצמו כביכול לדעת משהו על ההיסטוריה שהייתה ועל ההיסטוריה שעומדת לבוא. כמסמן, ״היום שאחרי״ יוצר את התחושה הפיקטיבית של כרונולוגיה של זמן היות ולוגית הוא מבנה שני רגעים מובחנים הבאים זה לאחר זה, בעוד שלאשורו של דבר, הזמן איננו כרונולוגי ואולי אף לא ליניארי ואין לדעת מתי מתרחש מעבר בין רגע אחד למשנהו. על פי רוב, מעבר כזה, אם בכלל, אפשר לתפוס רק בדיעבד.
דער מענטש טראַכט און גאָט לאַכט - האדם מתכנן ואלוהים צוחק. זה לא מכבר, עת היה העולם שרוי בעיצומה של מגפת הקורונה, הייתה עדנה לנביאי הזעם שחזו עולם פוסט מגפתי כזה או אחר, משל היו סופרי מדע בדיוני, וגם אז דובר על "היום שאחרי המגיפה". האם ישנה אפשרות כעת לומר שאנחנו מצויים כבר ביום הזה? "משחרב בית המקדש ניטלה הנבואה מן הנביאים וניתנה לשוטים ולתינוקות", אבל האמונה כאילו להיסטוריה יש כיוון וכאילו ניתן לחזות אותה, מעלה על נס את אותן תחזיות גם באשר ליום שאחרי המלחמה שמועדו מי יישורנו. ככל שנניח שיום כזה אכן יגיע, ולא מן הנמנע שאין כלל כוונה שיגיע בהינתן השאיפה המשוערת, הבלתי מרוסנת, לקיים מצב כמעט נצחי של עימות מזוין, הרי שלא מן הנמנע שבבואו נגלה ישראל אחרת לחלוטין מזו שקדמה לפרוץ המלחמה.
מאורעות השבעה באוקטובר ואלו שעקבו אחריהם, הותירו צלקות בנפש ובגוף של רבבות ישראלים; חטופים שלא הוחזרו או שנרצחו, מאות אלפי תושבים שעדיין מפונים מבתיהם ומיליוני ישראלים המצפים לתקיפות הבאות, כמו גם מצב מתמשך של לחימה, של סכנה ושל איום, של אובדן חיים ישראלים מחד ושל אדישות יחסית לאובדן חיי תושבי עזה מאידך, ונוסף לכך צורך קשה להתמודד עם ארגון אכזרי ורצחני שבשם אידאולוגיה דתית לא נכנע ולא נסוג. כל אלה מייצרים שינויים חברתיים ופוליטיים שאל השלכותיהם ייקח עשרות שנים להתוודע.
פרט לאופן הכוללני, הפוליטי והחברתי, בו ניתן להתייחס אל "היום שאחרי", הרי שניתן גם להתייחס אליו באופן פרטי או פרטני: היום שאחרי חזרתו של שבוי לביתו, היום שאחרי חזרתה של משפחה ישראלית מפונה לביתה, היום שאחרי לוויית חלל צה"ל, היום שאחרי שחרור הפצוע מבית החולים וכן הלאה. אופן ההתייחסות הזה אינו ללא קשר לטראומה.
ואולם, מלבד התהליכים המתרחשים מעצמם מתוך הנסיבות ולאחריהן, ישנם גם מי שעמלים במרץ ומבעוד מועד, על כינון "היום שאחרי" המשוער הזה ועל שינוי דמותה של החברה ועל המרת אופייה של המדינה, של חוקיה ושל הליכותיה, לכשיבוא. לא יהיה זה בגדר מחשבת שווא לומר שכוחות פוליטיים ואחרים פועלים באופן יזום ומכוון על מנת לבצע שינויים מרחיקי לכת בחסות המלחמה. דרושה תמימות על מנת לא להביא בחשבון, למשל, שיוזמי המהפכה המשפטית לא יניחו את שאיפותיהם בצד. אדרבא, מבין השיטין ניתן להבחין בניסיונות עיקשים לבצע שינויי חקיקה, עקב בצד אגודל, ולהשלים את הרפורמה כביכול של מערכת המשפט בישראל ממש כפי שהתכוונו לכך מלכתחילה. ניתן לטעון גם שההתעקשות להמשיך במה שהחלו בו טרם המלחמה, מטשטשת מבחינה מסוימת את המתחולל עכשיו ואת הדחיפות המאפיינת אותו. מכאן שככותרת, מושג "היום שאחרי" מזמין להעמיק לא רק במה שיהיה אחר-כך, אלא דווקא במה שהיה, בקודם; מדובר על בחינה דו-כיוונית. כל שינוי שיתרחש בחברה הישראלית יבליט גם את מהשקדם לו, את מה שכביכול דרש שינוי או בדיקה. כל שינוי גם יציב כנגדו את השאלה באשר למה שהייתה הטלטלה, מה התערער שדרש אסטרטגיה חדשה שמטרתה לשנות את אשר אירע.
מן העבר השני, "ההיסטוריה חוזרת על עצמה פעמיים, פעם כטרגדיה ופעם כפארסה". כך ש"היום שאחרי" לא עשוי אלא להתגלות כמחזה שרב, כפנטזיה נהדרת שאין בה ממש אלא רק חזרה, כדברי קהלת החכם:" מה שהיה הוא שיהיה ומה שנעשה הוא שיעשה ואין כל חדש תחת השמש".המחשבה כאילו כל שאירע וקורה יעשה הבדל כלשהו, שינוי סובייקטיבי כלשהו במרקם הממשי של החברה בישראל, עשויה להתברר כמקסם שווא בו ימשיכו מי שימשיכו להתעקש לא לקרוא את מה שזה מכבר נכתב. נוסף לכך, עצם המונח "היום שאחרי" מניח גם שיהיה יום כזה, הנחה קונקרטית משהו, המתעלמת מן האפשרות של הווה נצחי, של חיים ללא יום שאחרי. שמא יום כזה, איננו אלא משאלת לב של מי שכבר שנה מצויים במלחמה. הווה אומר, לא מדובר אלא בניסיון או במאמץ לדמיין סוף לסיוט שאין לו סוף.
"היום שאחרי", ביטוי שסמוך יותר לתחילת המלחמה דובר בו כמעט אך ורק בהקשר של הקורות ברצועת עזה, הלך עם המשכה של המלחמה וקיבל משנה תוקף גם ביחס לקורות בתוך מדינת ישראל פנימה. כך, בין אם מדובר במהלך של שינוי רדיקלי, בחזרה או בהווה נצחי, ניתן היום לדבר או לכתוב גם על ישראל "ביום שאחרי" המלחמה.
המערכת מזמינה אתכן ואתכם לתרום לגיליון הבא שנושאו: "היום שאחרי". צוות המערכת ידאג לעריכת החיבורים שיעברו קריאה ויתקבלו לפרסום. חברי המערכת הנוכחית: ח׳ולוד תאב תסגיר, גבי מנדלסון, עמרי אופק לוזון, לירון ורטהיים, ירון גילת וקלאודיה אידן.
כתובת המערכת: polemosdigital@gmail.com
"إذا سألك ابنك غدًا" (سفر تثنية، 6:20)
نرى التعبير "اليوم التالي"، أو "يوم غد" آخذًا باكتساب مكانة دال السيد ويستوعب تأملات، تخمينات وآراء، وجهات نظر وتصورات كل من يدّعي أنه يعرف شيئًا ما عن التاريخ الذي كان والتاريخ الذي سيكون. كَدالّ، يخلق "يوم غد" في دلالته شعورًا وهميًا بتسلسل زمني للوقت كونه، منطقيًا، مركبًّا من لحظتين محددتين تتبع أحدهما الأخرى، رغم أن الوقت ليس متسلسلًا وليس خطيًا حتى ربما، ولا يمكننا أن نعرف متى يحدث الانتقال بين لحظة وأخرى. لا يمكننا ملاحظة مثل هذا الانتقال غالبًا سوى بأثر رجعي.
"الإنسان يخطط والله يضحك". منذ وقت ليس ببعيد، وعندما كان العالم في خضم جائحة الكورونا، رأينا المزيد والمزيد ممن أخذوا بإطلاق نبوءات بشأن "يوم غد الجائحة" بدت وكأنها مقتبَسة عن كتاب خيال علمي. هل يمكننا القول إننا نعيش في "غد الجائحة" اليوم؟ "بعد خراب الهيكل، سيأخذ الحمقى والأطفال النبوءة من الأنبياء"، لكن الإيمان بأن للتاريخ اتجاه من الممكن التنبؤ به يشجّع إطلاق النبوءات كذلك ليوم غد الحرب الذي لا نعرف متى سيحل. بقدر ما نفترض قدوم هذا اليوم، الذي قد يستحيل قدومه في ضوء الرغبة الجامحة التي نشهدها على حفظ الصراع كواقع أبدي، ليس من المستحيل أن نكتشف، عند قدومه، إسرائيل مختلفة تمامًا عن تلك التي سبقت اندلاع الحرب.
خلّف السابع من أكتوبر، وما تلاه من أحداث، ندوبًا وجراحًا على أرواح وأجساد الآلاف من الإسرائيليين: مختطفون قتِلوا أو ما زالوا في الأسر، مئات الآلاف من النازحين، والملايين ممن يعيشون تحت وطأة التهديد بهجمات أخرى، هذا فضلاً عن حالة القتال المستمرة، الخطر والخوف، خسارة أرواح إسرائيليين من جهة، واللامبالاة تجاه خسارة أرواح السكان في غزة من جهة أخرى، بالإضافة إلى الحاجة لمواجهة منظمة قاسية وقاتلة مستمرة بأفعالها، دون استسلام أو تردد، بحجة أيديولوجية دينية. يؤدي كل هذا إلى تغيرات اجتماعية وسياسية سنستغرق عدة عقود لنَعي وندرك عواقبها.
إلى جانب التطرق ليوم الغد شموليًا، سياسيًا، واجتماعيًا، يمكننا التطرق إليه فردانيًا أيضًا: اليوم الذي سيلي عودة مختطف إلى بيته، اليوم الذي سيلي عودة عائلة مخلاة إلى بيتها، اليوم الذي سيلي جنازة لجندي، اليوم الذي سيلي خروج مصاب من المستشفى. لا يصح القول إن لا علاقة بين تطرقنا للأمر وبين الصدمة.
ومع ذلك، وإلى جانب السيرورات التي تحدث من تلقاء نفسها، سواء التي تنشأ أثناء الظروف أو تليها، ثمة من يسعى بقوة وبسبق الإصرار لاستحضار "يوم الغد" إياه وتغيير صورة المجتمع وطبيعة الدولة وقوانينها وأجوائها. ليس من الافتراضي أو النظري القول إن القوى السياسية، وغيرها، تسعى بشكل استباقي ومتعمد لإحداث تغييرات بعيدة المدى تحت رعاية الحرب. من الساذج ألا نأخذ بعين الاعتبار، على سبيل المثال، أن المبادرين بالانقلاب القضائي لن يتخلوا عن طموحاتهم، حيث أن من السهل الانتباه لمحاولاتهم المستمرة لإجراء التغييرات التشريعية، بين السطور، خطوة خطوة، واستكمال ما يطلَق عليه "إصلاح" النظام القضائي في إسرائيل، كما خططوا له من البداية. يمكننا القول أيضاً أن الإصرار على مواصلة ما بدأ قبل الحرب يعتم بشكل ما على أحداث الساعة وطابعها الطارئ. من هنا، يستدعي "يوم الغد"، كعنوان، التعمق ليس فيما سيأتي لاحقًا فحسب، بل فيما كان قبله، في تمعن له اتجاهين. أي تغيير قد يحدث في المجتمع الإسرائيلي سيلقي الضوء على ما سبقه; على ما كان بحاجة للتغيير أو البحث; لكن أي تغيير سيطرح كذلك السؤال عما كان وعما كان مزعزعًا لدرجة المطالبة باستراتيجية جديدة تغيّر ما حدث.
ومن الجهة الأخرى "التاريخ يعيد نفسه مرتين، مرة على شكل مأساة، ومرة على شكل مهزلة"; وهكذا، قد لا يكون "يوم غد" سوى مجرد وهم أو سراب كبير هو تكرار لما كان، ليس إلا، "ما كان فهو ما يكون وما صنِع هو الذي سيصنع فليس تحت الشمس جديد"، كما يقول سِفر جامعة. فكرة أن كل ما حدث وسيحدث سيؤدي إلى تغيير ما في النسيج المجتمعي الإسرائيلي قد تتضّح كمجرد وهم سيستمر في إطاره البعض بالإصرار على عدم قراءة ما سبق أن كتِب. هذا بالإضافة إلى أن المصطلح نفسه، ("يوم غد")، يفترض ظهور يوم كهذا ويتجاهل إمكانية العيش في حاضر أبدي لا غد له; وهل ينتظر "يوم غد" أحد سوى العالقون منذ عام في حرب متواصلة؟ ليست هذه سوى محاولة أو جهد لتخيل نهاية لكابوس لا نهاية له.
"يوم غد"، مصطلح عبّر خلال الأيام الأولى من الحرب عما سيحدث في قطاع غزة بعدها لكنه توسّع، مع استمرار الحرب، ليعبّر عما سيجري داخل إسرائيل: سواء كان القصد به مسار تغيير جذري، العودة لما كان، أو استمرار الوضع الراهن، يمكننا اليوم التحدث، والكتابة، كذلك عن إسرائيل في "يوم غد" الحرب.
تدعوكم\ن هيئة التحرير للمساهمة بكتاباتكم\ن للعدد القادم بعنوان: "يوم غد". سيتم تحرير المقالات التي سيتم قبولها للنشر من قبل أعضاء هيئة التحرير الحالي: خلود ثابت صغير، غابي مندلسون، عمري أوفيك لوزون، ليرون فيرتهايم، يارون جيلات وكلوديا إيدان.
لإرسال المقالات والمقترحات: polemosdigital@gmail.com
