הבדיחה[1],או ליתר דיוק, חידוד הלשון, ה witz-, קיבל בפסיכואנליזה את המעמד של אחד מארבעת הדרכים שמציע פרויד למפגש עם הלא מודע. ואולי ניתן לומר, שזו הדרך המעט מוזנחת, זו שהכי פחות נתקלים בה בשיח הפסיכואנליטי השגור, בהצגות מקרה ובדיונים קליניים או תיאורטיים. עדיין אין הדבר נדיר, שבקליניקה או בשיח הקליני מופיעה פתאום, באופן ספונטאני, בדיחה, המעוררת צחוק ומצליחה לאפשר לנוכחים מפגש חי.
פרויד דן בבדיחה, מציג את אופן פעולתה ומבחין בין סוגים שונים של הקומי ודרך פעולתם בספרו "הבדיחה ויחסה אל הלא מודע"[2]. בספרו, הוא חוקר את הבדיחה, בין היתר, כהליך חברתי. הוא מדגיש כי הבדיחה, בניגוד לדימוי הקומי, נזקקת לשלוש דמויות: זה שהבדיחה עלתה בדעתו, זה שהוא האובייקט של הבדיחה ולבסוף, דמות שלישית -זה שמספרים לו את הבדיחה והוא זה שאצלו הצחוק יכול להתרחש. פרויד מסביר כי על היוזם של הבדיחה להשקיע כמות מסוימת של עבודה נפשית, עבודת הבדיחה, בכדי להתגבר על מכשולים שקיימים אצלו - להסיר תצורות שונות של הדחקה. באופן הזה, מסוגלת הבדיחה לשחרר מטענים אפקטיביים הכרוכים בסבל ולהתמירם לכדי הנאה. הרעיון של הבדיחה יכול לעורר אצל הראשון הנאה אך לא צחוק, והוא כרוך לרב באיווי עז למסור את הבדיחה למישהו זר, שלישי. מכאן, הבדיחה מוגשת לדמות השלישית כמעין מתנה: אותו שלישי, הוא זה שיכול לצחוק מהבדיחה מבלי שיהיה עליו לבצע את עבודת הבדיחה, כי זו כבר נעשתה עבורו. ואולי שווה גם להזכיר, שכמו שישנם תנאים לאהבה, ישנם גם תנאים כדי שהבדיחה תפעל. בין היתר, תאימות מסוימת בין עולמו הרגשי של הוגה הבדיחה, לבין זה של השלישי, זה שאמור לצחוק ממנה. גם מצבו האפקטיבי של השלישי משמש כתנאי: מומלץ שיהיה מרומם או לכל הפחות אדיש וכמובן חשוב שתוכן הבדיחה לא יהיה פוגעני מידיי עבורו[3]. ביחד עם לאקאן, ניתן לומר שהבדיחה פועלת דרך המשלב הסמלי – זהו אירוע לשוני, שיש לו אפקטים של הנאה בגוף. עוד ניתן לומר, כי העובדה שהבדיחה נזקקת לנוכחות של שלושה ולא רק של שניים, מלמדת על כך שהיא תופעה חברתית. זאת בניגוד לקומי, שממנו יכול אדם להנות בתוכו, מבלי לפנות בשיח אל האחר.
לבדיחה יש נוכחות מתמשכת בחיים הפוליטיים בישראל לאורך השנים ובפרט בעת מלחמה. גם כיום, החל מפרוץ אירועי השבעה באוקטובר, ניתן לראות מופעים שונים של קומדיה והומור במרחב הציבורי הישראלי. כך למשל, תוכניות הומוריסטיות בולטות כמו "ארץ נהדרת" ו"היהודים באים" מציגות מערכונים קומיים, וניתן גם לפגוש קטעי הומור במרחבי האינטרנט והרשתות החברתיות. המלחמה מציפה את הציבוריות הישראלית בידיעות, תמונות וסרטונים, המעוררים מועקה רבה. לכאורה ניתן היה לצפות, שהדבר יעניק לקומיקאים שפע של הזדמנויות וחומרי גלם ליצירה של הומור וקומדיה, אבל לא ברור אם אמנם מביא הדבר לתוצאה המצופה.
כיצד ניתן לאפיין את הקומדיה של ימי המלחמה? מה הם הנושאים שעליהם מותר, לעומת אלה שאסור או אי אפשר, לצחוק? בחלק מהתופעות הקומיות של המלחמה ניכרת עמדה של התגייסות למאמץ המלחמתי ובחלקן לעג וביקורת כנגד האחר – העולם האטום, האויב האכזר, המנהיגות המאכזבת. האם זה בכלל הומור או בדיחה במובנם הפרוידיאני, או שצריך למצוא מונחים נוספים כמו אירוניה או סאטירה? האם התוכניות הקומיות על המלחמה מצחיקות? בכמה מהמערכונים הבולטים של "ארץ נהדרת"מתקופת המלחמה, רגע הסיום מעורר מועקה במקום להצחיק. ואם המערכונים אינם מצחיקים עוד, האם אלו "תנאי הבדיחה" שאינם מתמלאים? האם מדובר כאן בהדחקה שכבר אינה פועלת עוד?
המלחמה מביאה עימה, והתקשורת של ימינו מנגישה זאת אף יותר, מפגש עם סוגים שונים של ממשי. ממשי שפוגשים הקורבנות הישירים של המלחמה וגם זה שפוגשים מי שמצויים במעגלים החברתיים השונים שסביבם. וישנו ממשי נוסף, זה שעימו נפגשים דרך התופעות החברתיות והפוליטיות שמתרחשות כתוצאה של המלחמה. למשל, התביעה מן האזרחים להתגייסות והקרבה, היחס העוין כלפי כל מי שנתפס כביקורתי או חתרני למלחמה, והמאבקים בין הכוחות הפוליטיים השונים בארץ. באיזו מידה מסוגלת הבדיחה לטפל או לגעת בממשי זה? באיזו מידה היא קורסת אל מול עוצמת המועקה שהממשי של המלחמה מעורר?
מערכת "פולמוס" מזמינה את הקוראים להתייחס אל ולכתוב על המופעים השונים של ההומור, הבדיחה והקומדיה בעת המלחמה הנוכחית, בניסיון לפענח משהו מפעולתו של הלא-מודע בשדה התרבותי, בקליניקה ובפוליטיקה.
[1] לשם הנוחות אני מעדיף להשתמש במונח "בדיחה" כאשר הכוונה היא לחידוד הלשון, ה-WITZ שעליו כתב פרויד.
[2] פרויד, 1905, תרגום: רן הכהן, בתוך: זיגמונד פרויד מבחר כתבים, הוצאת רסלינג, 2007.
[3] שם, פרק 5, מניעי הבדיחה, הבדיחה כהליך חברתי. החלק העוסק בשלוש הדמויות בעמ' 175, החלק העוסק בתנאי הבדיחה בעמ' 183-8.
النكتة ، الـ "Witz"، التلاعب بالكلام على وجه أدّق، في علم النفس التحليلي هي واحدة من الطرق الأربع التي يقترحها فرويد للقاء اللاوعي. يمكننا القول حتى أنها الطريق المهمَلة نوعًا ما، الطريق التي قلّما نصادفها في الخطاب النفسي التحليلي الشائع، في عروض الحالات، وفي النقاشات السريرية أو النظرية. ليس من النادر مع ذلك أن تظهر، هنا أو هناك، في العيادة أو في الخطاب السريري، نكتة عفوية فجأة، تثير ضحكة وتمنح الحاضرين لقاءًا حيًا.
يتناول فرويد النكتة في كتابه "النكتة وعلاقتها باللاوعي" ويعرض الطريقة التي تعمل وتتصرف بها ويميز بين أنواع مختلفة من الكوميدي. يبحث فرويد في كتابه النكتة كعملية اجتماعية، ويشدد على أنها، على خلاف الصورة الكوميدية، تحتاج إلى ثلاث شخصيات: شخصية تفكر في النكتة، شخصية تكون موضوع النكتة، وشخصية تحكَى لها النكتة قد تكون "موضِع" حدوث الضحك. يقول فرويد أن على البادئ بالنكتة أن يستثمر قدرًا معينًا من الجهد النفسي، "العمل على النكتة"، للتغلب على عقبات قائمة لديه; للتخلص من أشكال مختلفة من الكبت. في حالات كهذه، تنجح النكتة بإطلاق شحنات تنطوي على المعاناة وتحولها إلى متعة. قد تثير فكرة النكتة المتعة لدى الأول، دون أن تثير الضحك، ما ينطوي عادة على رغبة قوية بتمرير النكتة إلى شخص غريب، ثالث. من هنا، تقدَّم النكتة للشخص الثالث كالهدية: الثالث الذي يمكنه الضحك على النكتة دون أن يضطر إلى أداء العمل المنوط بها، لأن أحدهم سبق أن قام به من أجله. قد يكون من الجدير بالذكر أيضًا أن للنكات أيضًا، كما في الحب، شروط يجب أن تتوفر حتى تنجح. من بين هذه الشروط، توافق ما بين العالم العاطفي لمن فكّر في النكتة، وعالم الثالث الذي من المفترض أن يضحك عليها. قد تكون حالة وموقف الثالث الفعالة شرطًا أيضًا: من المفضل أن يكون يقظًا، أو غير مبالٍ على الأقل، ومن المهم بالطبع ألا يكون مضمون النكتة مسيئًا للغاية له. يمكننا القول، اقتباسًا من لاكان، أن النكتة تعمل أيضًا في المجال الرمزي; هي حدث لغوي لساني يثير لذة جسدية. يمكننا القول أيضًا أن حاجة النكتة لثلاثة وليس لاثنين فقط تدل على أنها ظاهرة اجتماعية، هذا على نقيض الكوميدي الذي بإمكان الإنسان أن يستمتع به في داخله، دون مخاطبة الآخر.
طالما كان للنكتة حضور في الحياة السياسية في إسرائيل، خاصة في أزمنة الحرب. اليوم أيضًا، منذ اندلاع أحداث السابع من أكتوبر، نرى مظاهر مختلفة من الكوميديا والفكاهة في الحيّز الإسرائيلي العام على برامج كوميدية فكاهية (مثل "إيرتس نهديريت" و- "هايهوديم بائيم") وكذلك في مقاطع فكاهية مختلفة على الإنترنت وشبكات التواصل الاجتماعي (هذا المقلب مثلًا). تغمر الحرب الجمهور الإسرائيلي بأخبار وصور ومقاطع فيديو تثير لدى المشاهد ضائقة كبيرة. نفكر أن من المتوقع أن يمنح هذا الكوميديين فرصًا ومواد كثيرة يستخدمونها لتأليف الفكاهة والكوميديا، لكن ليس من الواضح ما إذا كان هذا يؤدي إلى النتيجة المتوقعة بالفعل.
كيف يمكننا توصيف الكوميديا في زمن الحرب؟ ما هي المواضيع التي يجوز الضحك عليها وما الذي لا يمكننا الضحك عليه؟ نرى في بعض الظواهر لكوميديا الحرب موقفًا يعبّر عن التجنّد للمجهود الحربي، وفي بعضها السخرية والانتقاد للآخر: العالم الذي يتغاضى عنا، العدو المتوحش، القيادة المخيبة للآمال. هل هي فكاهة أم نكتة بالمعنى الفرويدي، أم أننا بحاجة لإيجاد مصطلحات إضافية كالسخرية أو الساتيرا؟ هل البرامج الكوميدية التي تتناول الحرب مضحكة؟ في البعض من أبرز الاسكتشات في "إيرتس نهديريت" من فترة الحرب، تثير اللحظة الأخيرة الألم بدلاً من الضحك. وإن لم تعد الاسكتشات مضحكة، أهي "شروط النكتة" التي لم تتوفر؟ هل هو كبت لم يعد يعطي مفعوله؟
تجلب الحرب معها لقاء مع أنواع مختلفة من الواقعي تسهل وسائل الإعلام اليوم من مناليتها. واقعي يلتقي به الضحايا المباشرون الحرب وواقعي يلتقي به من هم في الدوائر الاجتماعية المختلفة من حولهم. وهناك واقعي آخر، وهو الواقعي الذي نلتقي به من خلال الظواهر الاجتماعية والسياسية التي تسفر عنها الحرب. على سبيل المثال، مطالبة المواطنين بالتجنّد والتضحية، الموقف العدائي تجاه كل من ينتقد الحرب، والصراعات بين القوى السياسية المختلفة في إسرائيل. ما مدى قدرة النكتة على مخاطبة هذا الواقع أو لمسه؟ ما مدى انهيارها إزاء شدة الألم الذي يثيره "واقعي" الحرب؟
تدعو هيئة "جدل" القرّاء للتطرق والكتابة عن مختلف مظاهر الفكاهة والنكتة والكوميديا في الحرب الحالية، في محاولة لفهم وحل شيء من عمل اللاوعي في المجال الثقافي، والسريري، والسياسي.
