על סימפטום, גזענות, והכשרתו של הפסיכואנליטיקאי - عن العارض، العنصرية، وتأهيل المحلل النفسي

‍

הרעיון למאמר הזה הגיע אלי בחלום. כשבועיים לפניכן, נשאלתי אם ארצה לכתוב משהו לגיליון הבא של פולמוס. זוהי לכאורה שאלה פשוטה אך היא עימתה (ואמתה) אותי עם סוגיה שעוד לא התמודדתי איתה אפילו באנליזה – סוגיית הפרסום. על אף היותי הסטוריונית שהעבירה את רוב חייה הבוגרים באקדמיה, הצלחתי, עד עתה, להמנע איכשהו מלפרסם. אפילו את עבודת הדוקטורט שלי הצלחתי לזנוח לשנתיים בצד, תוך הבטחות לעצמי שהנה, אני כבר מתחילה לפנות להוצאות לאור.

היחס שלי לפרסום, וכפל הלשון כאן כנראה חשוב, הוא אמביוולנטי. מצד אחד, יש בי רצון לפרסם ולהתפרסם. להוציא משהו ממני אל האור. מן הצד השני, יש בי רתיעה חזקה שמונעת ממני, באופן עקבי, לעשות כן. פרויד מכנה מצב כזה של הימנעות לא במונח 'סימפטום' אלא במונח 'עכבה' – דבר מה בעל אפקט מעכב. ההבדל בין סימפטום לעכבה, על פי פרויד, הוא שבניגוד לסימפטום, שהוא תמיד תולדה של הדחקה, עכבה פועלת על האגו ומטרתה לעכב ולהגביל פעולת אגו (ego function) כשזו נמצאת בקונפליקט עם האיד או הסופר-אגו. נראה שמשהו הקשור בהנאה האפשרית מפרסום עורר בי עכבה שכזו.

עדיין, כשנשאלתי אם ארצה לכתוב משהו לפרסום –עניתי בחיוב. חשבתי שאולי הגיע הזמן להבין סוף סוף מה מעכב אותי. ההתנגדות אז צצה ממקום אחר – לא היה לי בדל של רעיון על מה אוכל לכתוב. שוב, התעכבתי.

לאחר מספר ימים של עיכוב, בהם שכנעתי את עצמי שאין שום דבר שאוכל לכתוב עליו, חלמתי חלום שבאופן מפתיע עימת אותי לא עם עכבה, אלא עם סימפטום. בחלומי, חברה קרובה ניסתה להסביר לאמה את האפקטים שהיו לגזענות על בשרה. סופו של החלום כמעט שנשכח מזכרוני, מלבד מחשבה עמומה על דם שלא הצלחתי לפענח. התעוררתי עם שאלה שלא היה לי ברור מאיפה באה – מהו סימפטום וכיצד הוא מתקשר להכשרתו של האנליטיקאי. הכשרתו/ה של הפסיכואנליטיקאי/ת הוא נושא שאני עוסקת בו הרבה לאחרונה במסגרת הכשרתי שלי. הכשרה זו היא המסלול הפרטיקולרי שעובר כל מי שהאיווי שלו מכוון אותו לפרקטיקה הפסיכואנליטית דרך האנליזה האישית. עם זאת, לא היה ברור לי מיד הקשר שבין סימפטום להכשרה, כפי שעלה מחלומי.

סימפטום, אומר לנו פרויד, הוא תוצר של הדחקה. הסימפטום מסמל, ומהווה תחליף עבור סיפוק דחף שנותר במצב של השהייה. ההדחקה מתרחשת לא סביב הדחף עצמו אלא סביב הרעיון שמשמש כרכבו של הדחף, רעיון שהאגו מסרב להיות מזוהה איתו. הרעיון, אם כך, נדחק לחשכת הלא מודע וממשיך, לרוב, להתקיים בה.^[1]

אז מהו הקשר בין סימפטום להכשרתו של האנליטיקאי, כפי שנובע מן השאלה מעלה, תולדה של חלומי על גזענות, בשר ודם? גזענות היא מסמן באנליזה שלי, הקשור במשהו שמותיר סימן שלא ניתן למחות. זהו מסמן שמסמן, הוא מותיר סימן. במובנו הפרוידיאני והלאקאנייני, סימפטום הוא אפקט התענגותי שמותיר המסמן בגוף. שמותיר, כמו בחלום, המסמן 'גזענות' על גוף בשר ודם.

לקחתי את השאלה לאנליזה. "מהו סימפטום וכיצד הוא מתקשר להכשרתו של האנליטיקאי?" בלילה הבא חלמתי חלום נוסף: אני באנליזה, על הספה, והאנליטיקאי יושב בכסאו. "זה הכל חלק מההכשרה שלי," אני אומרת."אם את עדיין מאמינה בזה..." עונה האנליטיקאי בחלום. התעוררתי, מבולבלת. הרהרתי לרגע בתשובתו האניגמטית של האנליטיקאי בחלום. מדוע שלא אאמין בזה? לא ידעתי לענות. כשחזרתי לישון התשובה הופיעה פתאום מאליה. הסימפטום אינו חלק (part) שניתן להפריד מההכשרה. הסימפטום וההכשרה – אחד הם.

הפסיכואנליזה חושפת כי, במובנים מסויימים, כל אחד ואחד הוא תוצר של סימפטום, או במילים אחרות – לכל אחד יש סימפטום פרטני וייחודי משלו או משלה. לכן, אנליטיקאי, מי שמגיע אל הפרקטיקה הפסיכואנליטית דרך ההכשרה באנליזה הפרטנית, תמיד יהיה תולדה של הסימפטום שלו. לא תתכן אנליזה ללא סימפטום, ולא ייתכן אנליטיקאי ללא אנליזה.^[2] ובהרחבה, אפשר לומר, שגם כבני אדם, בשר ודם, אנחנו בעצם, כל אחד מאיתנו, תוצר של סימפטום. כיחידים, יש בנו מן האפקט של סימון.

כקלינאים וכמטופלים--ובאופן רחב יותר, אף כחברה—אנחנו נוטים לחשוב על סימפטום כמשהו שיש להסיר על מנת לרפא ולהירפא: הסימפטום (הגופני, הנפשי) עומד בדרכינו, הוא מכשול שיש להתגבר עליו. אך העקבה הזו (שאולי יש בה גם מן העכבה) שמותיר המסמן על בשרינו אינה ניתנת להסרה. זהו אפקט שמתקיים בממשי. האופן שבו אנו מסומנים אינו ניתן לשינוי.

הסימפטום הוא מה שקושר אותנו לפרטיקולרי, ללוגיקה שלאקאן מכנה 'ההתענגות האחרת'. הסימפטום לוקח אותנו הרחק מהאוניברסלי אל מחוזות הפרטני, על ידי בידול היחיד מן הקבוצה. מנגד נמצא את מה שלאקאן מכנה"ההתענגות הפאלית". זהו מחוזו של האוניברסלי, של הקבוצה שתמיד שואפת להישאר קבוצה, ובשל כך תמיד תדחה מעליה את הפרטני, את האחד והתענגותו הפרטנית, את האחד והסימפטום היחידני שלו כשונה מן הקבוצה. לוגיקה פאלית זו היא שדוחפת להיפטר מן הסימפטום ולהחליף אותו באידיאל אוניברסלי החל על כולם, והיא זו שהולידה את הגזענות ושתוקפת את הפרטיקולריות של הסימפטום כמשהו שניתן וצריך להסיר.

את האפקטים של הלוגיקה הפאלית כולנו חווים על בשרינו, ולאחרונה ביתר שאת. המתקפה על האחר, והנסיונות להסירו, ניכרים לא רק בארץ אלא ברחבי העולם, באופנים שונים. זוהי הלוגיקה הפאלית שגורמת לנו לחשוב על כלמתקפה שכזו כסימפטום שיש להסירו, מבלי שנבחין שמדובר למעשה באותה לוגיקה עצמה. במקום, אולי נוכל לחשוב על הסימפטום לא כחלק חולה שיש להסירו, אלא כמה שמסמן אותנו ועל ידי כך הופך אותנו לבני אדם, פרטיקולרים, יחידים – בשר, דם, ומסמנים.    

[1] Sigmund Freud, Inhibitions, Symptoms and Anxiety (Norton, 1977), 10.

[2] Laurent Dupont et al., Psychoanalytical Notebooks: Formation of the Analyst, ed. Peggy Papada and Janet Haney, 36th edition (LS-NLS, 2020), 43.

‍

راودتني الفكرة لهذا المقال في الحلم. أسبوعين بعد أن سُئلت ما إذا كنت أريد أن أكتب نصًا لـ "جدل".كان هذا سؤالًا بسيطًا، في أساسه، جعلني أواجه مسألة لم يسبق لي أن واجهتها من قبل، حتى في التحليل النفسي- قضية النشر. رغم كوني باحثة تاريخ قضيت معظم حياتي في الأكاديمية، إلا أني نجحت، حتى الآن، في تجنب النشر. حتى أطروحة الدكتوراه التي كتبتها، نجحت بإهمالها لمدة سنتين بينما تعهدت لنفسي، مرة تلو الأخرى، بأني سأتوجه في الحال لدور نشر بغية نشرها.

مشاعري حيال النشر والشهرة متضاربة: أتوق للشهرة ولنشر ما أكتبه، وكأني أخرج شيئًا ما من داخلي إلى النور، من جهة، لكن ثمة نفور ما أشعر به يمنعني، مرة تلو الأخرى، عن القيام بذلك. لم يتطرق فرويد لوضعية الامتناع هذه ك "عارض"، بل كـ "كف" -Inhibition شيء ما ذي تأثير رادع. الفرق بين العارض والكف، وفقًا لفرويد، هو أن الكف، على عكس العارض الذي دائمًا ما يكون نتيجة للكبت، يؤثر على الأنا (ego) وهدفها تثبيط فعاليتها (ego function) عندما تكون في تضارب مع الهُوَ (Id) والأنا العليا (super ego). يبدو أن ثمة شيء ما يتعلق بالمتعة التي قد تنتج عن النشر، أو الشهرة،أثار بي كفاً كهذا.

ومع هذا،وعندما سئلت اذا ما كنت أود كتابة نص ما ل"جدل"أجبت بالإيجاب. فكّرت أنه قد حان الوقت ربما لأن أفهم ما يمنعني عن الكتابةوالنشر وأخيرًا، لكن المقاومةانبثقت عندها عن مكان آخر; لم تكن لدي أي فكرة عما سيكون بإمكاني أنأكتب عنه. وعندها، ماطلت، مرة أخرى.

بعد عدة أيام من المماطلة انشغلت فيها بإقناع نفسي بأن ليس هناك ما أكتب عنه، راودني حلم تفاجأت بأني لم أواجه فيه الكف، بل العارض. حلمت بصديقة مقربةكانت تحاول أن تشرحل أمها عن تأثير العنصرية على جسدها. لا أذكر كيف انتهى الحلم لكني أذكر فكرة، أو صورة ما، لدمٍ لم أستطع فهمها. عندما استيقظت راودني سؤال لا عرف مصدره; ما هو العارض وما الذي يربطه بتأهيل المحلل النفسي. تأهيل المحلل\ة النفسي\ة هو قضية كثيرًا ما تشغلني مؤخرًا في إطار تأهيلي الخاص. هذا التأهيل هو المسار الذي يتخذه كل من توجّهه الرغبة للممارسة التحليلية من خلال التحليل الشخصي. ومع ذلك، لم أفهم على الفور العلاقة بين العارض والتدريب، كما ظهر في حلمي.

يقول فرويد أن الأعراض هي نتاج الكبت. العارض هو بمثابة رمز وبديل لإرضاء دافع تم تأجيله. ليس الكبت متعلقًا بالدافع نفسه، بل بالفكرة التي يخدمها، فكرة يرفض الأنا أن يتماهى معها. تُدحَض الفكرة بذلك إلى عتمة اللا-وعي حيث يستمر وجودها عادة.^[1]

ما العلاقة بين العارض وبين تأهيل المحلل النفسي إذًا، كما ينبع من السؤال أعلاه الذي انبثق عن الحلم الذي راودني عن العنصرية واللحم والدم؟ العنصرية دال في تحليلي يتعلق بشيء يترك وراءه أثراً من غير الممكن محوه. هو دال يدل، يترك وراءه دلالة. العارض، وفقًا لفرويد ولاكان، هو تأثير تلذُّذي يتركه الدال في الجسد. يترك، كما في الحلم، دال "العنصرية" على الجسد.

أخذت السؤال للتحليل. "ما هو العارض وما علاقته بتأهيل المحلل النفسي؟" وفي الليلة التالية راودني حلم آخر: أنا في التحليل، على الأريكة، والمحلل يجلس على كرسيه. "كل هذا جزء من تأهيلي"، أقول. "إن كنتِ ما زلت تؤمنين بذلك..." يجيب المحلل في الحلم. استيقظت في حيرة من أمري. فكرتُ للحظة في إجابة المحلل المبهمة في الحلم. لمَ لا أؤمن بذلك؟ لم أعرف كيف أجيب. عندما عدت للنوم ظهر الجواب من تلقاء نفسه فجأة. ليس العارض جزءًا (part) يمكن فصله عن التأهيل. العارض والتأهيل واحد.

يكشف التحليل النفسي عن أنه، بمفهوم ما، كل منا هو نتاج عارضٍ ما، أو بعبارة أخرى، لكل فرد عارض فردي خاص به. لذلك، فإن أي محلل نفسي يأتي إلى الممارسة التحليلية من خلال تأهيله في التحليل الشخصي، طالما سيكون نتاجاً لعارضه. لا تحليل بلا عارض، ولامحلل بلا تحليل.^[2] يمكننا، عليه، القول أن كل منا، كبشر، من لحم ودم، نتاج لأعراض. ثمة شيء عرضي فينا، كأفراد.

كمعالِجين وكمعالَجين، وكمجتمع عامةً حتى، نميل للتفكير في الأعراض كشيء يجب إزالته للشفاء والإشفاء: الأعراض(الجسدية والنفسية) تقف عرضة في طريقنا، هي عقبة يجب التغلب عليها. لكن هذه العقبة(التي بهامن الكف أيضًا) الذي تتركه الأعراض على جسدنا غير قابلة للإزالة. هو تأثير قائم في الواقعي.من غير الممكن تغيير الشكل الذي توشمنا به الأعراض.

الأعراض هي ما يربطنا بالخاص، بالمنطق الذي يطلق لاكان عليه اسم "التلذذ الآخر". تبعدنا الأعراض عن العام إلى عوالم الفرد،من خلال التفرّد عن المجموعة. وبالمقابل، نجد ما يطلق عليه لاكان اسم "التلذذ الفالوسي"، حيث العالمي، المجموعة دائمة السعي لأن تبقى متحدة كمجموعة، ما يؤديبها إلى رفض مستمر للفرد وتلذذه الفردي، الفرد وعارضه الشخصي باعتباره مختلفًا عن المجموعة.هذا المنطق الفالوسي هو ما يدفع للتخلص من الأعراض واستبدالها بمثل عالمي ينطبق على الجميع، هو الذي ولّد العنصرية والذي يهاجم تفرّد وتميّز العارض كشيء يمكن، وينبغي، التخلص منه.

جميعنا نعيش ونختبر تأثيرات المنطق الفالوسي مباشرة، الآن أكثر من السابق. نلاحظ مهاجمة الآخر ومحاولة قمعه بطرق مختلفة ليس في إسرائيل فقط بل في جميع أنحاء العالم. هذا هو المنطق الفالوسي الذي يجعلنا نفكر في أي هجوم كهذا على أنه عارض يجب إزالته، دون أن ندرك أنه المنطق نفسه في الواقع. يمكننا، بدلاً من ذلك، أن نفكر في العارض ليس كجزء مريض يجب إزالته، بل باعتباره شيئا ما يميزنا ويجعل منا بشرًا، أفرادًا مميزين، لحم ودم ودوال.

[1] Sigmund Freud, Inhibitions, Symptoms and Anxiety (Norton, 1977), 10.

[2] Laurent Dupont et al., Psychoanalytical Notebooks: Formation of the Analyst, ed. Peggy Papada and Janet Haney, 36th edition (LS-NLS, 2020), 43.

‍

‍