המיתוס ממלא בתרבות תפקיד מעניין המביע את מה שאי אפשר לאמרו, את החידתיות שבסדרי התרבות. אחד מהמיתוסים המרכזיים הוא זה של טוטם וטאבו: רצח האב כמה שדווקא מייסד את החוק, מציב גבול להתענגות חסרת רסן. מיתוס זה מנסה להצביע על השפעתן של הפעולה הסמלית, של השפה, על נפש האדם, על כניסתן של נורמות חברתיות.
פונקציה זו מיוחסת למקומו של האב. אך כיצד להתייחס לרצח האב בממד הממשי ולא כתפקידה של פעולה סמלית? מה קורה אז לחוק, למה הוא נהפך?
בישראל עומדת לרשותנו דוגמה מבהירה מאד –רצח ראש ממשלה. נראה לי שלא זו בלבד שאנו עדים להשלכותיו של המעשה אלא גם חווים אותן. במקרה זה רעיון האדמה כולה, רעיון ארץ ישראל השלמה, הוא רעיון הנשען על המיתוס על אדמתו של העם "המאוחד", גם אם בתקופות מסוימות אלה היו אזורי מושבם של שנים עשר השבטים, יש לזכור שמאז אותן תקופות רוב השבטים נעלמו תחת כיבוש המעצמות ששלטו באזור וחלקם הנותר פוזר בגלות. מיתוס זה מנסה להסביר את אי-האפשריות של אחדות השבטים. רצח ראש הממשלה חשף ביתר שאת את הפילוג ואת האשליה שבאחדות של מבנה חברתי, שבטי במהותו, אשר המדינה כישות חוקית אינה מצליחה לשנות. המעבר לאקט של הרצח, הנכיח והבליט את רעיון, לפחות בחלקים מהאוכלוסייה, שכל אחד רשאי לקחת את החוק לידיו, איש איש וחוקו, מה שלא בנדיר מתורגם ומוצג כעקרון הדמוקרטיה. לעיתים קרובות ההבדלים מיטשטשים, כפי שקורה למשל כאשר גידוף מושמע כלפי הזולת ויהיו קבוצות שיראו בו מימוש לגיטימי של העיקרון הדמוקרטי של חופש הביטוי , או גם כשיתייחסו לדיבור המסית לרצח ולתקיפה, ויראו בו ביטוי המגן על חוק שמקורו באותו מיתוס של ארץ שלמה הדורש גם הכתרה של מלך. זהו שימוש אידיוסינקרטי במושג, שימוש המבזה בעצם את חופש הדיבור ותוקף לא רק את דעות הדוברים אלא פוגע ישירות בהווייתם של אותם אנשים ומניף את דגל השנאה. ביטויים נוספים הם היחס לבית המשפט העליון, המותקף לאחרונה מתוך ניסיון לפסול ולפורר את סמכותם של חוקי המדינה.
יתכן שהיעדר חוקה, למרות חוקי היסוד הקיימים, מגביר את הקו הטוען והמיישם את הרעיון שאיש איש והחוק שלו, נקודה זו ניכרת בבירור ביחס ששומרי חוקי הדת מעניקים לחוקי המדינה. אפרופו ההבדל בין חוקי לבין חוק שלי, מתעוררת השאלה על מקומה של המשטרה, האמורה לאכוף את החוק ובאופן שוויוני. בתחילת המחאות אפשר היה לשמוע בשידורי הרדיו שנציגי המשטרה אמרו מפורשות שישנם שוטרים בלבוש אזרחי, כלומר סמויים, בין המפגינים. הדבר הוצג כדרך להגן לכאורה על המשתתפים בהפגנות. האומנם? זכורה לי תופעה כזו מתקופה מסוימת בארגנטינה, שבה שוטרים המחופשים לסטודנטים הסתובבו באוניברסיטה כדי לאתר ולתפוס גורמים מהפכניים וחתרניים הפועלים נגד המשטר הצבאי. כך שתופעה כזו מאפיינת דווקא משטרים שאינם דמוקרטיים ושבהם המשטרה אינה אוכפת את החוק התקף לכולם אלא את חוקו של השליט.
היכן מעמיד ההבדל בין חוקי לחוקי את המושג השגור בחברה של "אחים"? התופעות שהזכרתי קודם של גידופים והסתות והאפקטים שלהן מצביעות על כך שהן מושרשות בגוף כפי שמציין לאקאן, בניסיון ליצור אחווה של הגוף, כשלאמתו של דבר ניסיון זה מגדל את הגזענות.
تلعب الأسطورة دورًا مهمًا في الثقافة حيث أنها تعبر عما لا يمكن قوله: لغزيَّة منظومات الثقافة. إحدى هذه الأساطير المعروفة هي أسطورة الطوطم والتابو: قتل الأب تحديدا، هو ما يبني القانون ويضع حدًا للمتعة التي لا قيود لها. تحاول هذه الأسطورة الإشارة إلى تأثير الفعل الرمزي واللغة على النفس البشرية، وعلى تشريع الأعراف الاجتماعية.
تنسَب هذه الوظيفة إلى موقع الأب. ولكن كيف علينا التعامل مع قتل الأب في بعده الواقعي وليس على صعيد دوره كفعل رمزي؟ ما الذي يحدث عندئذ للقانون والى ماذا يتحول؟
لدينا في إسرائيل مثال واضح جدا لهذا - اغتيال رئيس وزراء. يبدو لي أننا لا نشهد عواقب الفعل فحسب، بل نعيشها أيضًا. فكرة الأرض كلها في هذه الحالة، فكرة أرض إسرائيل الكاملة، هي فكرة تستند إلى أسطورة أرض الشعب "الموحد". حتى لو سكنت القبائل الاثني عشر هذه الأرض في فترات أخرى مختلفة، علينا أن نتذكر أن غالبية هذه القبائل قد اختفت منذئذ تحت احتلالات الدول العظمى التي احتلت المنطقة بينما تبعثر الجزء الآخر منها في المنفى. تحاول هذه الأسطورة تفسير استحالة وحدة القبائل. كشف اغتيال رئيس الوزراء عن الانقسام ووهم وحدة البنية الاجتماعية، القبلية بطبيعتها، التي لا تستطيع الدولة، ككيان قانوني، تغييرها. أبرز الانتقال للفعل المتمثل بعملية الاغتيال، لدى قسم من الشرائح السكانية على الأقل، أن يحق للكل أخذ القانون بأيديهم، أن لكل قانونه الخاص، وهو ما يترجم ويعرَض عادة على أنه مبدأ الديمقراطية. غالبًا ما تصبح هذه الاختلافات ضبابية وغير واضحة، كما يحدث مثلًا عندما يتم إهانة الآخرين التي ترى بها بعض المجموعات تطبيقًا شرعيًا للمبدأ الديمقراطي لحرية التعبير، أو عندما يتطرقون للتحريض على القتل والاعتداء ويعتبرونه دفاعًا عن القانون المشتق عن أسطورة الأرض الكاملة التي تتطلب تتويج ملك عليها. إنه استخدام يحمل "طلاسميّ" للمصطلح، يهزأ بحرية التعبير ولا يهاجم آراء المتحدثين فحسب، بل يمس مباشرة بوجود هؤلاء الأشخاص ويرفع راية الكراهية. تعبيرات أخرى هي الموقف تجاه المحكمة العليا التي تعرضت للهجوم مؤخرًا في محاولة لإبطال وتفتيت سلطة القانون في البلاد.
من المحتمل أن غياب الدستور، وعلى الرغم من قوانين الأساس، يبرز ويكثف فكرة أن لكل فرد قانونًا خاصًا به، وهي نقطة تتجلى بوضوح في موقف المشرعين الدينيين من قوانين الدولة المدنية. وبمناسبة الحديث عن القانوني وقانوني (أنا)، يسأَل السؤال عن مكان الشرطة التي من المفروض أن تنفذ القانون وبشكل متساوٍ. سمعنا في بداية الاحتجاجات على الإذاعات أن ممثلي الشرطة قالوا صراحة أن بين المتظاهرين رجال شرطة في ثياب مدنية، أي متخفين. قيل ذلك مصاحبا بالادعاء أن هذه وسيلة لحماية المتظاهرين. أحقا؟ أتذكر ظاهرة كهذه من فترة معينة في الأرجنتين، حيث جاب رجال شرطة الجامعات متخفين كطلاب جامعيين لتحديد واعتقال عناصر ثورية ونشطاء ضد الحكم العسكري. ما أقصده هو أن هذه الظاهرة تميز الأنظمة غير الديمقراطية التي لا تطبق فيها الشرطة القانون الذي ينطبق على الجميع، بل القانون الذي يحدده الحاكم.
أين يضعُ الفارقُ ما بين القانوني وقانوني (أنا)، مصطلحَ "الإخوة" الشائع في المجتمع؟ تشير ظواهر وآثار الإهانات والتحريض التي ذكرتها سابقاً إلى أنها متأصلة في الجسد كما يشير لاكان، في محاولة منها لخلق أخوّة في الجسد، بينما تزيد هذه التجربة في الواقع من العنصرية.
