״אנא זכור כי זה אשר אתה מכנהו עבד צמח מתוך אותו השורש, מחייכים אליו אותם שמי מרום ובתנאים זהים לשלך הוא נושם, חי ומת.״ (סנקה, ׳מכתביי מוסר׳; מצוטט מתוך ספרה של הסופרת הגרמניה ז׳ני ארפנבק בתרגום לאנגלית (Go, went, gone, . הספר הוא סיפורם של פרופסור ליוונית ורומית בגמלאות, אזרח מזרח גרמניה לשעבר ושל מבקשי מקלט אחדים ממדינות שונות באפריקה בעמדו מחוץ למתקן שהיה של מבקשי מקלט, בעוד כחות גדולים של משטרה מתעתדים לשלח חלק מן השוהים ואוסרים עליו את הכניסה למתקן שעם חלק מיושביו התיידד, מהרהר הפרופסור: ״...האינקה ראו את מרכז העולם לא כנקודה אלא כקו בו נפגשים שני החצאים של היקום. האם זוהי הסצנה הנפרשת לנגד עיניו בכניסה למקום השהיה של מבקשי המקלט? והאם התעמתותן של שתי קבוצות האנשים היא משהו כמו אותם שני חצאים של יקום שלמעשה משתייכים יחד, אבל שהפרדתם היא עם זאת בלתי נמנעת? האם הקרע המפריד ביניהם הוא למעשה שסע של תהום ללא תחתית? האם לכן השתחררו והגיחו תסיסות עצומות אלה? והאם זהו קרע בין שחור ולבן? או עני ועשיר? זר ורע? או בין אלו שאבותיהם מתו לבין אלו שאבותיהם חיים עדיין? או בין בעלי השיער המתולתל ובעלי השיער החלק? אלה המכנים את ארוחתם פופו ואלה המכנים אותה ׳צלי׳? או אלו האוהבים ללבוש חולצות טי צהובות, אדומות וירוקות ואלו המעדיפים חולצות צווארון מכופתרות? או אלו האוהבים לשתות מים ואלו המעדיפים בירה? או בין דוברי שפה אחת לדוברי שפה אחרת? כמה גבולות קיימים בתוככי יקום אחד? או אם נשאל זאת אחרת, מהו הגבול האחד האמתי, המכריע? אולי הגבול בין מה שחי למה שמת? או בין הכוכבים לבין אותו רגב אדמה עליו אנו צועדים מידי יום? בין יום אחד למשנהו? או בין צפרדעים לציפורים? מים ואדמה? אויר מלא במוסיקה או אויר ללא מוסיקה? שחור הצללית או שחור הפחם? תלתן בעל שלושה עלים או בעל ארבעה עלים? או מיליון פעמים שוב ושוב בין פנים לחוץ אם אתה לוקח בחשבון בן אנוש אחד או בעל חיים אחד או צמח כיקום סגור בתוך עצמו?״ הפרופסור הגמלאי עובר תהליך שראשיתו באפס בזות וסיומו בסרבנות אזרחית. באופן והגיע למפגש self-analysis מפתיע מסתבר עם סיום הספר שעבר במקביל משהו הדומה לעם הממשי של חייו. סרבנות אחת התחלפה באחרת.
ברקע מהדהות שאלות על מזרח גרמניה הקומוניסטית וגרמניה המאוחדת הקפיטליסטית, על אסלם ונצרות.
התהליך המתואר בספר, מאפס בזות לסרבנות אזרחית, האם ניתן להעלות על הדעת התרחשות מעין זו אצל יהודי ישראלי? ככל הנראה, כל סובייקט ותשובתו.
ספרה של ז׳ני ארפנבק הוא עבורי כתיבה כמופת של סרבנות.
"أذكر، رجاءً، أنّ ذلك الذي تطلق عليه كنية عبد نما من الجذر ذاته، وتبتسم له السّماوات ذاتها، وهو بظروف مماثلة لظروفك يتنفّس، يعيش ويموت." (سنييكا، "رسائل في الأخلاقيّات"؛ مُقتبس عن كتاب Go, went, gone للمؤلّفة الألمانيّة جيني إربنبك، بترجمته الإنجليزيّة).
يقصّ الكتاب قصّة بروفسور مُتقاعد للغتين اليونانيّة والرّوميّة ومواطن ألمانيا الشّرقيّة سابقًا، مع مجموعة من طالبي اللجوء من مدن مختلفة في إفريقيا.
يقف البروفسور خارج منشأة سكن لطالبي اللجوء، وحوله قوّات كبيرة من الشّرطة تنوي إبعاد قسم من المقيمين هُناك، وتمنع البروفسور من دخول المنشأة حيث بنى صداقات مع بعضهم، فيفكّر البروفسور في قرارة نفسه: "... اعتبر شعب الإنكا أنّ مركز العالم ليس نقطة بل خطّ يلتقي فيه نصفا الكون. هل هذا شبيه بالمشهد الذي يتراءى أمام ناظريه في مكان سكن طالبي اللّجوء؟ وهل يشبه هذا الصّدام بين مجموعتي البشر ذلك اللّقاء بين نصفَي الكون المُنتميَين عمليًّا إلى الأمر ذاته، إلّا أنّ فصلهما حتميّ؟ هل الشّرخ الذي يفصل بينهما هو عمليًّا هوّة لا نهائيّة؟ هل هذا هو سبب ذاك الدّوار القويّ؟ هل هذا شرخ بين أسود وأبيض؟ أو بين فقير وغنيّ؟ بين غريب وشرّير؟ أو بين أولئك الذين مات آباؤهم وأولئك الذين لا يزال آباؤهم على قيد الحياة؟ أو بين أصحاب الشّعر الجعديّ وأصحاب الشّعر الأملس؟ أولئك الذين يطلقون على وجبتهم اسم بوبو وأولئك الذين يسمّونها "شواء"؟ أو أولئك الذين يحبّون ارتداء تي- شيرتات صفراء، حمراء وخضراء وأولئك الذين يفضّلون قمصانًا مُزرّرة؟ أو أولئك الذين يحبّون شرب الماء وأولئك الذين يفضّلون الجعة؟ أو بين ناطقي لغة ما وناطقي لغة أخرى؟ كم من الحدود قائمة داخل كون واحد؟ أو بكلمات أخرى، أيّ من بين تلك الحدود هو ذلك الحدّ الواحد الحقيقيّ الفاصل؟ هل هو الحدّ بين ما هو حيّ وما هو ميّت؟ أو بين النّجوم وبين أديم الأرض الذي نسير عليه كلّ يوم؟ بين يوم ما واليوم الذي يليه؟ أو بين الضّفادع والطّيور؟ بين الماء والأرض؟ بين الهواء المفعم بالموسيقى والهواء الخالي منها؟ سواد الظّلال أو سواد الفحم؟ نبتة نفل ذات ثلاث أوراق أو نبتة نفل ذات أربع أوراق؟ أم أنّ الحدّ المتكرّر مرّة تلو الأخرى - مليون مرّة - هو بين الدّاخل والخارج إذا ما اعتبرت كلّ شخص أو كلّ حيوان أو كلّ نبتة على أنّه كونٌ مُنغلقٌ على ذاته؟".
يمرّ البروفسور عبر سيرورة، بدايتها صفر من الازدراء ونهايتها عصيان مدنيّ. يتّضح مع نهاية القصّة أنّه مرّ بشكل مفاجئ بشيء يُشبه الـ self-analysis وأنّه توصّل إلى لقاء مع الواقعي في حياته.
عصيان معين استبدِل بآخر.
في الخلفيّة، تلحّ أسئلة حول ألمانيا الشّرقيّة الشّيوعيّة وألمانيا الموحّدة الرّأسماليّة، وحول الإسلام والمسيحيّة.
هذه السّيرورة التي يصفها الكتاب للانتقال من صفر من الازدراء إلى العصيان المدنيّ - هل من الوارد تخيّل سيرورة مشابهة لها لدى شخص إسرائيليّ؟ يبدو أنّ الإجابة تتعلّق بكلّ ذات وذات على نحو خاصّ.
بالنّسبة لي، إنّ كتاب جيني إربنبك هو كتابة رائدة في العصيان.
