סוגיות של מחיקה וכתיבה בפוסט-טראומה - قضايا متعلقة بالكتابة والمحو ما بعد الصدمة
אני פוגשת בקליניקה מטופלים רבים הפונים בשל מה שנקרא "פוסט טראומה צבאית" או "טראומה לאומית", ואשר מגיעים עם סבל נפשי קיצוני בעקבות אירועים להם היו עדים, או שבעצמם "עשו דברים" כחלק משירותם הצבאי, ושכיום מתביישים בהם ועצם קיומם בזכרון מייצר מועקה כבדה. ברוב רובם של המקרים, גם אם מתעוררת מצוקה ראשונית במהלך השירות, היא נדחקת הצדה בשל הציווי להמשיך ולתפקד, ולא נעשה באף מרחב רישום ראשוני של האירועים באמצעות דיבור עליהם. לעתים קרובות הפנייה לטיפול נפשי קורית תקופה ארוכה ואף כמה שנים לאחר סיום השירות, כשמשהו "לא עובד בחיים" ומתעוררים קשיים. הפנייה לטיפול בפוסט טראומה פותחת דלת, אך נדמה כי בשל "רוח התקופה"היא בה בעת גם סוגרת.
המחשבות שעוררו את הצורך לכתוב נוגעות למתח המתקיים בין הטראומה האישית, החד פעמית, המנוסחת ונכתבת באופן הסינגולרי ביותר, עד כמה שניתן, על ידיי הסובייקט המדבר באנליזה, לבין הטראומה המושמת בתרבות ככזו המשטיחה, מוחקת, ומאחדת לכאורה את התווים הפרטיקולריים ההתענגותיים לכדי תופעה תרבותית רווחת, ובכך מנסה לפטור את הסובייקט, כמובן לפי האתיקה של הפסיכואנליזה הלאקאניאנית, מלפגוש את הזוועה הפרטית ביותר שלו. במובן הזה ישנה כמו דחיפה לעבר עוד מהסבל ואני מוצאת עצמי לא אחת נאבקת, מתעקשת, להתקיים כמכשול בדרך להתמזגות המוחלטת עם הפנטזמה של "להיות פוסט טראומטי". להתקיים כמשהו שיהווה מעצור.
התופעה של פוסט טראומה כפי שהיא נמסרת דרך פרויד ולאקאן, מקיימת משהו מהכתיבה והמחיקה באופן אינהרנטי, ואנו נוטים לפגוש שני אופנים מרכזיים של הופעתה.
מהכיוון של המחיקה, ובהישען על מה שניסח פרויד כבר ב-1895 עם המקרה של אמה המופיע ב"פרויקט לנוירולוגים",הטראומטי הוא מה שמודחק באירוע א', אך מתגלה בדיעבד באירוע עוקב לו בעל תו זהה. שם הגורם המרכזי הוא ההדחקה, והפנייה לטיפול תהיה על בסיס היתקלות חוזרת וממשית בחיים, היתקלות שמחזירה ולו תו בודד מהאירוע הראשוני, ושעורר סימפטומים וזכרונות. כלומר ניתן יהיה לומר כי אירוע א' ש"נמחק" מהזכרון באמצעות ההדחקה, ישוב וייצבע כטראומטי בדיעבד, ובהינתן קיומו של אירוע ב'.
מהכיוון של הכתיבה שאינה ניתנת למחיקה, ניתן לדבר על הטראומה כפי שניסח אותה פרויד ב"מעבר לעקרון העונג" (1920). במסה זו הוא מתייחס לטראומה כהופעה של תו בודד, בצורה חוזרת, שוב ושוב, תו שאינו מצליח לייצר משמעות. שם הגורם המרכזי הוא הדחייה, והתו שחוזר הוא מן הממשי. ה"פלאש-בק" (flashback) או ביעותי הלילה הינם לרוב הופעה של משהו ממה שחוזר באופן חזרתי, פולש למציאות הסובייקטיבית ומזעזע אותה. במאמרו "המאוים" (1919) פרויד מתאר את התופעה של הכפיל כהיתקלות עם הזהה ללא תיווך סמלי, כפיסת ממשי בה נתקל הסובייקט, והיא מוכרת ובאותה המידה זרה. אני חשה כי המסמנים - הכתיבה והמחיקה - שהונחו, מאפשרים לי לשחק באופן קרוב יותר עם הטראומה הפורצת, שעל אף שמשהו שם נכתב כאירוע גוף בהיכרות אינטימית, הוא בה בעת גם זר עד כדי שאין דרך סובייקטיבית לעבד אותו.
נתונים הראו כי לאחר מלחמת לבנון השנייה, ב-2005, חלה תפנית באפשרות של חיילי סדיר ומילואים לפנות לקבלת סיוע נפשי בעקבות אירועי מלחמה, ומגמה זו תפסה תאוצה בשנים קדימה לבוא. אני לא יכולה שלא לשאול מדוע דווקא בתקופה זו התרחשה התזוזה בתודעה הציבורית ביחס לכך? מציאות החיים בישראל, שמייצרת אירועי מלחמה על בסיס יומיומי, ואחת לתקופה אף מחייבת גם אזרחים לעצור את אורח חייהם ולהשתתף בלחימה פעילה (עמוד ענן; עופרת יצוקה; צוק איתן), מייצרת הזדמנויות ענפות להיתקלויות עם הממשי, היתקלויות עם הבלתי צפוי,האימה והמוות. מדובר במציאות חיים המתרחשת מימי קום המדינה ואף עוד קודם לכך. אם כן, איך בכל זאת ניתן להבין את הפיכתה של ה"פוסט טראומה" להיות כתובה במרחב התרבותי באופן הזה?
מסמנים כמו: "פוסט טראומטי"; "אחים לחיים" - אלו מסמנים שהפכו נוכחים ורווחים מאוד בתרבות העכשווית. מאז נכתבה הפוסט טראומה במרחב התרבותי, היא הפכה לבלתי מחיקה ולעתים מהווה גורם מפריע, כמסמן מן החוץ במרחב הטיפולי. חשוב לסייג ולציין (!), כי לעתים ישנם אנשים אשר דווקא אלמנט זה משמש עבורם כמשענת והינו מקור לנחמה, להכרה, ואף יכול להוות כגורם מארגן ותוחם אשר מאפשר להמשיך את החיים.
אחת התופעות הנלוות לכתיבתה של הפוסט טראומה במרחב התרבותי היא העיסוק באחריות. "הצבא שם אותי שם, אז הוא צריך לדאוג לי". זהו משפט שנאמר בוורסיות שונות, ותוצריו הם בין היתר, ריבוי בתביעות למשרד הביטחון (תהליכים ארוכים, מייגעים ולעתים משפילים). כמובן שיש אמת בטענה על האחריות של הצבא, ובצדה גם מצוי כאב נפשי רב, אך היא מייצרת בלתי אפשריות מהצד של האתיקה הפסיכואנליטית הלאקאניאנית. כאשר "האחר" נותר בחוץ, אליו פונים "לפתרון" ואותו מאשימים, זה מאפשר מידה מסוימת של נחת, ואולי אף לנוח,ובמידה מסוימת אף להקל באופן זמני את כאבי הטראומה, אך רק באופן זמני. האתיקה הפסיכואנליטית תחייב את האנליטיקאי לתמרן בשביל הצר, שלעתים סתום כולו בבוץ התרבותי, על מנת לחלץ מחדש התעניינות של הסובייקט בדיבור שלו, התעניינות שתייצר אחר בתוך הדיבור, כזה שאליו פונים בשאלה: מדוע תו זה באירועים, ודווקא הוא, חרטו סדק ועורר דווקא בי, באופן הפרטיקולרי הזה, את שעשה? אז אולי תהיה תחילתה שלעבודה אנליטית שתאפשר כתיבה מחדש של חלק מהאירועים ולעתים מחיקה של חלקם.
לא סתם אמר מיגל בסולס, לשעבר נשיא ה-AMP (הארגון העולמי של הפסיכואנליזה), בראיון שנערך עימו ב-2014, כי לדבר הכי ייחודי ופרטי בפרקטיקה האנליטית - הספה האנליטית,יש השלכות חברתיות ופוליטיות. הוא אומר זאת כהמשך מסוים לאמירתו של לאקאן: "מוטב לו לזה שאינו פוגש את הסובייקטיביות של תקופתו באופק שלה, שיוותר עליה" (1953). אני מוצאת באמירות אלו הכוונה אתית באשר להתמקמות של האנליטיקאי במתח הזה, המתואר גם בטקסט, שבין הסובייקט איתו נפגשים בחדר, לבין"האפקטים של הסובייקטיביות של תקופתו". הכוונה אתית המנוסחת כ-"לצלצל בדלת מבפנים". כלומר, בעודה מביאה בחשבון את סממני התקופה,תוכל הפסיכואנליזה להמשיך ולהיות רלוונטית.
التقي في عيادتي بمت عالجين كثيرين يتوجهون إلي في أعقاب ما يدعى "اضطراب ما بعد الصدمة العسكرية" أو "اضطراب ما بعد الصدمة الوطنية" والذين يعانون من صدمات نفسية شديدة نتيجة لأحداث شهدوها، أو أمور قاموا بها أنفسهم كجزء من خدمتهم العسكرية، يخجلونمنها أو أن مجرد تواجدها في ذاكرتهم يسبب لهم الكثير من الضيق. تحدثفي الغالبية الكبرى من الحالات ضائقة أولية أثناء الخدمة العسكرية لكنها عادة ما تنحّى جانبا تحت أوامر الاستمرار في العمل دون أن يجري في أي حيّز، أيُّ تسجيل أولي للأحداث من خلال التحدث عنها. عادة ما يتوجه هؤلاء للعلاج النفسي بعد مدة طويلة من الزمن - بعد مرور سنوات طويلة من انتهاء الخدمة أحيانا - عندما تنشأ صعوبات و"خلل ما" في مجرى الحياة. يفتح التوجه لعلاج اضطراب ما بعد الصدمة بابًا ويغلقه في الوقت نفسه جراء ما يسمى بـ "روح العصر".
أن الافكار التي أثارت لدي الحاجة في الكتابة، تتعلق بالتوتر القائم بين الصدمة الشخصية التي تحدث لمرة واحدة - تلك التي يصيغها التحليل النفسي ويسعى لكتابتها بأكثر الطرق انفرادا - وبين الصدمة التي تتناولها الثقافة كظاهرة ثقافية عامة وعلى نحو يُسطِّح، يمحي ويوحّد، ظاهِرا، العناصر التلذذية الفردانية وعليه فهي تعفي الذات وفقا لأخلاقيات التحليل النفسي اللاكاني من أن يلتقي بالفظاعة الصادمة الخاصة به. وبهذا المعنى هنالك نوع من الدفعباتجاه المزيد من المعاناة، وغالبًا ما أجد نفسي أكافح وأصر على أن أكون عقبة في وجه الاندماج التاممع فانتازيا "اضطراب ما بعد الصدمة".أن اتواجد كما يشكل سدا في وجه ذلك.
تتضمن ظاهرة ما بعد الصدمة بصميمها، وفقا لماأفادنا به فرويد ولاكان، شيئا من الكتابة والحذف وعادة ما نلتقي هذان الشكلان لظهورها:
من جانب المحي، وبناءً على ما كتبه فرويد في العام 1895 فيما يتعلق بحالة إيما والتي يعرضها في"مشروعٌ للنويرولوجيين"، فإن الصدمة هي ما يتم كبته في الحدث أ ويتم الكشف عنه بأثر رجعي في حدث لاحق يحمل عناصر متشابهة. نرى هناك أن الكبت هو العامل الرئيسي بينما يكون التوجه إلى العلاج على أساس لقاء واقعي مجددا في الحياة، لقاء يعيد ولو عنصر وحيد من ملامح الحدث الأولي، والذي كان قد أثار أعراضا وذكريات. بعبارة أخرى، يمكننا القول أن الحدث أ،الذي تم "محيه" من الذاكرة بواسطة الكبت سيتكرر ويصبغبصبغة صادمة بأثر رجعي، وعند حدوث الحدث ب.
من جانب الكتابة غيرالقابلة للمحي، يمكننا الحديث عن الصدمة كما كتب عنها فرويد في مقالته "ما وراء مبدأ اللذة"(1920)، حيث يتعامل مع الصدمة على أنها ظهور متكررلعنصر وحيد، مرة تلو الأخرى، وبشكل يعجز عن إنتاج معنى. والسبب الرئيسي في ذلك هو الصد أو الرف اذ أن للعنصر المتكرر طابعٌ واقعي. عادةً ما يكون "الفلاش باك" أو كوابيس النوم ظهورا لشيء مما يعودبشكل متكرر، يغزو الواقع الذاتي ويخلخله. في مقالته "اللا منزلي" (1919)، يصف فرويد ظاهرة النظير على أنها لقاء مع الشبيه دون وساطة رمزية، كقطعة من واقعي تلتقيها الذات، في حين أنها مألوفة وغريبة في الوقت نفسه. أشعر أن هذين الدالين - الكتابة والحذف – يتيحا لي التعاطي والاقتراب أكثر من الصدمة الهائجة. فبالرغم من أن شيئًا ما قد كتب كحدث في الجسد من خلال تعارف حميم، يبقى هذا غريبا في الوقت نفسه، ولدرجة تتعطل معه أي امكانية لمعالجته والتعاطي معه.
أظهرت البيانات أن بعد حرب لبنان الثانية، في العام 2005، حصل تحوّل في إمكانية توجه الجنود النظاميين وجنود الاحتياط لطلب مساعدة نفسية فيأعقاب أحداث الحرب، وقد تسارع هذا الاتجاه في السنوات التي تلت. لا يسعني إلا أن أتساءل عن سبب التغييرفي الوعي العام لهذا الموضوع في تلك الفترة تحديدا. ان واقع الحياة في إسرائيل الذي ينتج حروبا على نحو يومي، ويفرض حتى على المواطنين، بين الحين والآخر، ايقاف حياتهم والمشاركة في قتال فعال (الحرب على غزة في السنوات 2008-2009، 2012، و- 2014)، يخلق مناسبات عديدة لاصطدامات بالواقعي، اصطدامات بما هو غير متوقع، بالذعر وبالموت. نحن نتحدث عن واقع الحياة في البلاد منذ تأسيس الدولة وحتى قبل ذلك. بناء عليه، كيف من الممكن إذن أن نفهم التحولالذي جعل "اضطراب ما بعد الصدمة" مكتوبا في الحيز الثقافي وبهذا الشكل؟
دوال مثل "مضطرب في اعقاب صدمة"؛ "اخوة في الحياة"- هي دوال أصبحت حاضرة ومنتشرة للغاية في الثقافة المعاصرة. أصبح مصطلح "ما بعد الصدمة" منذكتابته في الحيز الثقافي غير قابل للمحي وهو يمثل أحيانا عاملاً مزعجا، كدال من الخارج في الحيز العلاجي. من المهم التحفظ والتذكير (!) أن هنالك اشخاص يشكل بالنسبة لهم هذا العنصر بالذات سندا ومصدرًا للراحة والاعتراف (بمعاناتهم - المترجم) وأن يشكل حتى بالنسبة لهم، عاملًا منظما ومُؤطرا يتيح لهم الاستمرار في الحياة.
إحدى الظواهر المرافقة لتدوين"مابعد الصدمة" في الحيز الثقافي هي الانشغال بالمسؤولية."وضعني الجيش هناك وعليه لذلك أن يعتني بي". هذه جملة تُقال بأشكال مختلفة ومن بين نتائجها، الزيادة في الشكاوى القضائية ضد وزارة الدفاع (سيرورات طويلة ومرهقة ومهينة أحيانا). هنالك مقدار ما من الصحة في الادعاء أن للجيش مسؤولية بالطبع، وهي تتضمن بالطبع قدرا كبيرا من الألم النفسي، لكنها تسفرعن وضع مستحيل من جانب أخلاقيات التحليل النفسي اللاكاني. عندما نترك "الآخر" خارجا، نتوجه إليه لإيجاد "الحل" ونتهمه، في ذلك نوع ما من الراحة، وقد يكون ذلك أمرا مريحا أيضا، ومخفف لآلام الصدمة بشكل مؤقت، مؤقت فقط. تلزم أخلاقيات التحليل النفسي المحلّل على المناورة في طريق ضيقة، ومسدودة أحيانًا بوحل ثقافي، من أجل استرجاع اهتمام الذات بكلامها،وهو اهتمام ينتج آخرا في الكلام، آخر يمكننا سؤاله: ما الذي جعل هذا العنصر في الأحداث تحديدا، وحصرا هو، أن يفعل فعله القاصم ويستثير لدي أنا على هذا النحو ما استثاره؟ قد تنشأ عندها لربما بداية لعمل تحليلي تُتيح كتابة مجددة لجزء من الأحداث وحذفا لبعضها أحيانا.
لم يقل ميغيل باسولس، رئيس AMP (المنظمة العالمية للتحليل النفسي) السابق عبثا في مقابلة معه من العام 2014، أن للشيء الأكثر تميزا وخصوصية فيالممارسة التحليلية - الأريكة التحليلية - آثار اجتماعية وسياسية. يقول باسولس ذلك استمرارا لما قالهلاكان: "من المفضل لمن لا يلتقي بذاتية عصره، بأفقها أن يتنازل عنها" (1953). أجد في هذه الأقوال توجيها أخلاقيا فيما يتعلق بالموقع الذي من شان المحلل النفسي اتخاذه في هذا التوتر، الموضّح في النص أيضا، بين الذات التي نلتقيها في الغرفة، وبين "آثار ذاتية فترتها".توجيه أخلاقي يُصاغ على شكل "قرعٍ للباب من الداخل".أي، في حال أخذه لدلالات العصر بالحسبان، يتمكن التحليل النفسي من الاستمرار في الحفاظ على أهميته ومكانته.
