הוזמנתי להשתתף במפגש שקיים הג'יאפ ב-26 בדצמבר 2017, על מנת לשמוע את עדותו של אבי ריביניצקי על הפורום בווינה שהתקיים ב-9 בספטמבר, בהשתתפותם של נשיאת ה- NLS, ליליה מאג'וב, וגיל כרוז ואבי ריביניצקי כנציגי "זאדיג וינה" ועסק בסוגית "הפחד מפני הזר, שיח או בידול".
אומנם הפחד עליו דיבר אבי ריביניצקי שונה מזה המוכר לנו בירושלים, אבל השתיקה היא אותה שתיקה. הפחד בולט מאוד בירושלים, עד כי לדעתי הבעיה החמורה ביותר היום, המסוכנת עוד יותר מהפשיזם, היא שילוב בין האוטיזם שאיתו אנו ממַצבים את עצמנו בציוויליזציה, לבין השפלתה של המילה. בהקשר של 'השפלת המילה', מיגל בסולס מזהה שחיקה בשפה בעיקר בשיח הפוליטי, דבר שמשפיע על הסובייקטיביות של התקופה.[1] לכן חשוב ואף חיוני במובן האתי של המונח, לשאול את עצמנו לאן השפה מובילה אותנו, לאילו מחוזות חברתיים, פוליטיים וכלכליים היא לוקחת אותנו ללא משים, באופן בלתי מודע. וכאן הנקודה שבה הפסיכואנליזה יכולה לסייע לנו לגלות מימד אחר בשיח העכשוי. על כן, הפורום בווינה, המפגש של הג'יא״פ ויוזמת 'פולמוס' הם הזדמנות טובה להסתייע במילה שתוציא אותנו מהאוטיזם של התקופה.
ירושלים היא מיקרוקוסמוס הקיפוח והאפליה בארץ. כל סימני הקיפוח הניכרים בעיר מופיעים גם במחוזות אחרים, אבל בירושלים הם מתגלים בעוצמה יתרה. בעיר מתגוררות שלוש קבוצות שונות ומובחנות, נוסף על תת-קבוצות רבות ומגוונות המתקיימות בקרבו של כל מגזר. שלוש הקבוצות האלה מקיימות מאזן אֵימה, לעתים שקט אך לרוב אלים. יהודים חילונים, יהודים חרדים וערבים פלשתינאים מתגוררים באותו מרחב מוניציפאלי אבל בפלנֶטות שונות ומתנגשות. אין דבר משותף שמאחד את שלוש הקבוצות הללו ומאפיינים רבים מפרידים ביניהן; על כן, ספק אם ניתן להגדיר את ירושלים כ"עיר", מפאת היעדרותו של מכנה משותף מינימלי ושל אלמנטים המסוגלים לאחד את תושביה. אומנם יש לא מעט ערים בהן מתגוררות קבוצות מנוכרות, זו לזו, אבל השילוב של ניגודים דתיים, עדתיים, תרבותיים, לאומיים, כלכליים , ללא עבר משותף וללא עתיד הנירא לעין משותף, כל זאות על רקע כיבוש ודיכוי, הופכים את ירושלים למקרה בוחן siu generis אשר מצדיק את הגדרתה כ'לא-עיר'.
בעיר הזאת כולם מפחדים מכולם. החילונים מפחדים שהעיר תִתחַרֵד, החרדים מפחדים שהחילונים ישתלטו על העיר, יהודים מפחדים שהערבים יתקעו להם סכין, ערבים מפחדים שישראלים יהרסו להם את הבתים או ששוטרי משמר הגבול ישפילו אותם ברחוב. זו עיר שתושביה חיים בחרדה. הממשלה – ואני מתכוונת לכל הממשלות, ולא רק הימניות שבהן – מנצלת את הפחדים ועושה בהם מניפולציות.
דייר מאיר מרגלית, היסטוריון וחבר מועצת עיריית ירושלים לשעבר, טוען שהמנגנון הירושלמי אינו מפלה בכוונה תחילה מתוך סיבות אידיאולוגיות; האפלייה הירושלמית היא 'היברידית', היא מנותקת ממניעים בדלנייים, היא פועלת מתוך אינרציה ומתוך אפטיה מובנית בתרבות הארגונית של העירייה, אשר מובילה באופן טבעי לחוסר עניין בכל מה שנמצא בחלקה המזרחי של העיר.[2] אליבא ד'מרגלית, מרבית הפקידים פועלים ללא כוונות פוליטיות או אידיאולוגיות ואין לייחס להם כוונות זדון. אבל מדובר במעין זלזול אקטיבי, שערורייתי, מתמשך ועקבי לאורך כל המבנה המוניציפאלי, אשר הופך את פקידיה ל״טכנוקרטים של הכיבוש״. הפקיד הסתגל לתהפוכות הזמן, משנה צורה בהתאם ללחצי המערכת הפוליטית, אך הוא פועל תמיד מתוך חוסר עניין במתרחש במרחק של כמה צעדים ממקום עבודתו.
האדישות חוצה את כולנו – לא רק את הפקיד העירוני, ומבחינה זאת 'שנת אפס', כלומר, התקופה החדשה, שז'אק אלן מילר הכריז עליה ביוני 2017 [3] עבור השדה הפרוידיאני כשעה שבה הפסיכולוגיה האישית והחברתית משתלבים יחד, כפי שפרויד הדגיש ב-1921[4], זאת התחלה של תקופה חדשה מה גם שאנו, כפסיכואנליטיקאים, צרכים לרענן שאין פרקטיקה אנליטית מתוך אדישות. רק ההיווי מכוון את הפרקטיקה. אשר על כן, שנת אפס יכולה להפוך להתחלה של עידן חדש. עלינו לחשוב האם המעשים הקשים המתרחשים בירושלים הם ביטוי של פחד או של ה'אוטיזם של התקופה'.
[1] http://miquelbassols.blogspot.co.il/2012/02
[2] ראו ספרו החדש- Jerusalen- la ciudad Imposible, Madrid, ed Catarata, 2018.
[3] Ampblog Campo Freudiano, Año Cero en la ELP, 15 noviembre 2017
[4] Sigmund Freud, Psicología de las Masas y Análisis del Yo, 1921.
تلقّيت دعوة للمشاركة في لقاء نظّمه الـ GIEP في 26 كانون الأوّل 2017، وذلك لسماع شهادة آفي ريفنيتسكي حول المنتدى الذي عقد في فيينا في 9 أيلول، بمشاركة رئيسة الـ NLS، ليليا محجوب، إضافة إلى جيل كروز وآفي ريفنيتسكي كممثّلَين عن "زاديغ فيينا"؛ عُني المنتدى بمسألة "الخوف من الغريب، حوار أم انعزال ".
صحيح أنّ الخوف الذي تكلّم عنه آفي ريفنيتسكي يختلف عن ذلك الذي نعرفه في القدس، لكنّ الصّمت هو الصّمت عينه. هذا الخوف بارز جدًّا في القدس، إلى درجة باتت عندها المشكلة الأشدّ اليوم، برأيي -أشدّ حتّى من الفاشيّة- هي دمج ما بين التّوحّد الذي نموضع أنفسنا بمساعدته في الحضارة، وبين تحقير الكلمة. في سياق "تحقير الكلمة"، يُشير ميكل باسولس إلى تآكل في اللغة، وخاصّة في الخطاب السّياسي، وهو أمر يؤثّر على ذاتيّة المرحلة.[1] لذا، من المهم بل ومن الضروري، بالمعنى الأخلاقي للاصطلاح، أن نسأل أنفسنا إلى أين تقودنا اللّغة – إلى أيّ قطاعات اجتماعيّة، وسياسيّة، واقتصاديّة تأخذنا، سهوًا وعلى نحو غير واع. وهذه هي النّقطة التي يستطيع فيها التّحليل النّفسيّ أن يساعدنا على اكتشاف بُعد آخر في الخطاب الحاليّ. لذا، فإنّ المنتدى في فيينا، ولقاء الـ GIEP ومبادرة "بولموس" هي جميعها فرص جيّدة لنتساعد بالكلمة كيما تخرجنا من توحّد هذه الفترة.
القدس هي عالم مصغّر للظّلم والتّمييز في البلاد، إذ إنّ جميع علامات الظّلم الظّاهرة في المدينة تظهر أيضًا في مناطق أخرى، إلّا أنّها أشدّ بُروزا في القدس. تعيش في المدينة ثلاث مجموعات مختلفة يسهل تمييزها، إضافة إلى مجموعات جزئيّة كثيرة ومتنوّعة داخل كلّ مجموعة. تعيش هذه المجموعات الثّلاث في توازنِ رعبٍ صامت أحيانًا، وعنيف في غالبيّة الأحيان. اليهود العلمانيّون، واليهود المتديّنون، والعرب الفلسطينيّون يسكنون في الحيّز البلديّ ذاته، لكنّهم يقطنون كواكب مختلفة تتصادم في ما بينها. لا يوجد أيّ عامل يوحّد تلك المجموعات الثّلاث، وهناك عناصر كثيرة تفرّق بينها؛ بناء على ذلك، هناك شكّ في صحّة استخدام كلمة "المدينة" لتعريف القدس، وذلك لغياب حدّ أدنى من القواسم المشتركة، ومن العناصر القادرة على جمع سكّانها. صحيح أنّ هناك عددًا غير بسيط من المدن التي تعيش فيها مجموعات مختلفة تسري في ما بينها غربة، إلّا أنّ دمج كم كهذا من الأضداد الدّينيّة، والطّائفيّة، والحضاريّة، والقوميّة والاقتصاديّة، دون وجود ماضٍ مشترك أو مستقبل مشترك في الأفق – وفي الخلفيّة احتلال وقمع – كلّ ذلك يحوّل القدس إلى حالة دراسة فريدة من نوعها، تسوّغ تعريفها على أنّها "لا-مدينة".
في هذه المدينة الجميع يخاف من الجميع: يخاف العلمانيّون من تديّن المدينة، ويخاف المتديّنون من سيطرة العلمانيّين على المدينة، ويخاف اليهود أن يطعنهم العرب بالسكّين، ويخاف العرب أن يهدم الإسرائيليّون منازلهم، أو أن يقوم شرطيّو حرس الحدود بإهانتهم في الشّارع. إنّها مدينة يعيش سكّانها في هلع.. وتستغلّ الحكومة – وأقصد بذلك جميع الحكومات، ليس فقط تلك اليمينيّة – هذه المخاوف وتطوّعها لمشاريعها.
يدّعي الدكتور مئير مرغليت، وهو مؤرّخ وعضو سابق في بلديّة القدس، أنّ الجهاز المقدسيّ لا يميّز عن سبق إصرار وتصميم من دوافع أيديولوجيّة؛ إنّ التمييز المقدسيّ هو تمييز "هجين"، إذ إنّه معزول عن الدوافع الانفصالية، ويعمل من باب الجمود وقوة الاستمرارية ومن منطلق انعدام الاكتراث البنيويّ في الثّقافة الهيكليّة السّارية في البلديّة، وهو ما يؤدّي بشكل طبيعيّ إلى لا مبالاة تجاه كلّ ما هو موجود في الجزء الشّرقيّ من المدينة.[2] لذا، بحسب مرغليت، فإنّ غالبيّة الموظّفين يعملون دون نوايا سياسيّة أو أيديولوجيّة، ويجب ألّا نعزو لهم نوايا سيّئة، لكنّ هناك نوعًا من الاستهتار الفعّال، الفاضح والمستمر والثابت في كلّ هيكل البلديّة، ممّا يجعل من موظّفيها "تكنوقراطيّي احتلال". يعتاد الموظّف على تقلّبات الزّمن، ويغيّر هيئته بما يتلاءم مع ضغوط المنظومة السّياسيّة، إلّا أنّه يعمل دومًا من منطلق اللامبالاة لما يحصل على بعد خطوات قليلة فقط من مكان عمله.
اللامبالاة أمر مشترك لجميعنا، وليست مقتصرة فقط على موظّف البلديّة. من هذه الناحية فإنّ "سنة الصّفر"، تلك الفترة الجديدة التي أعلن عنها جان جاك ميلر في حزيران العام 2017[3] بالنّسبة للحقل الفرويديّ – كلحظة اندماج لعلم النّفس الفردي والاجتماعيّ سوية، كما أشار فرويد في العام 1921[4] – هي بداية فترة جديدة. زد على ذلك أنّه علينا أن نذكر، بصفتنا محلّلين نفسيّين، أنّ لا وجود لممارسة تحليليّة من خلال عدم الاكتراث. الرغبة وحدها هي التي توجه العيادة. بمقدور "سنة الصفر" أن تكون بداية لحقبة جديدة. علينا أن نفكّر إذا كانت الأحداث القاسية التي تجري في القدس هي تعبيرٌ عن خوف أم عن "توحّد الفترة".
[1] http://miquelbassols.blogspot.co.il/2012/02
[2] راجعوا كتابه الجديد: Jerusalen- la ciudad Imposible, Madrid, ed Catarata, 2018
[3] Ampblog Campo Freudiano, Año Cero en la ELP, 15 noviembre 2017
[4] .Sigmund Freud, Psicología de las Masas y Análisis del Yo, 1921
