״אני משתדל לומר דברים הנעוצים בהתנסותי כאנליטיקאי. התנסות זו היא משהו מוגבל.שום התנסות של אנליטיקאי אינה יכולה להתיימר להישען על מספיק אנשים על מנת להכליל.... כשאתה אנליטיקאי אתה מתפתה ללא הרף לגלוש, להחליק...״. לאקאן ב ׳ניצחון הדת׳, 1974.
מהי גלישה? לעניות דעתי, כשאתה מניח כי לעמדותיך הפוליטיות והחברתיות יש ערך מוסף עלפני דעותיו של מאן דהוא בשל היותך אנליטיקאי. אם כך האם עלינו לנהוג כמאמר הנביא עמוס ״והמשכיל בעת הזו יידום, כי עת רעה היא״? עמדה זו בהחלט קיימת. נדהמתי לקרא בראיון עם אחד ממארגני המחאה מול ביתו של היועץ המשפטי את המשפט הבא: ״בני אינו יכול להשתתף במחאה כי הוא פסיכולוג״. המראיין אמר זאת כמובן מאליו, כאילו מופיע בחוק הפסיכולוגים ״ אל תביעו עמדה״. לאקאן כידוע נהג כמאמר עמוס רק במלחמת העולם השניה. אך ב- 1947 הוא כותב את ׳הפסיכיאטרההאנגלית והמלחמה' שם הוא בא חשבון עם התנהלותם של הצרפתים במהלכה, באמצעות דיון בפסיכיאטריה של ביון.
קו מוביל בעיני בין מאמרו זה של לאקאן לבין הקמת זדיג על ידי ז׳אק אלאן מילר אפס בזות, קבוצה דמוקרית בינלאומית. כפי שכבר אמרה קלאודיה, בעד הדמוקרטיה ובעד זכויות האדם. אין מדובר בגלישה, לא במקרה מצהיר מילר על תום מילר 1 וראשיתו של מילר 2. זו קבוצה לא רק לאנליטיקאים אך גם לא עבור כולם: קיים תנאי של אי השתייכות למפלגה או לתנועה פוליטית. מדוע נותר הפוליטי בחוץ? ארשה לעצמי לשער כי השתייכות פוליטית בימינו מובנית בה הבזות. הערה נוספת: כפי שתארה קלאודיה נקיטת העמדה של מילר 2 עוררה מיידית את הבזות בקרב חברי קהילתו (לא על מקלט שכזה מאי הנחת של הציויליזציה חלם לאקאן). ברגע שהוזכרה הבזות נשלפה גם המילה ׳הבזויה׳ בה הידיעה, זה כי אתה יהודי. מפר שלווה, אם להקשיב לז׳אן קלוד מילנר בספרו ׳הנטיות העברייניות של אירופהה דמוקרטית׳.
ונשוב לזדיג. כולי בעד הגנת הדמוקרטיה אך זו מעולם לא היוותה ערובה להעדר בזות. לא רק בימינו כשהשלטון הפך, בעקבות החברה ל׳לא עבור כולם׳ אלא גם כאשר התימר ל׳עבורכולם׳. הדברים הבאים הם בעקבות קריאה במילנר, ששבתי אליו בהשראת עבודתו של מרקו שפורסמה בגליון 11 של פולמוס ׳כל העולם חשוד בגזענות ובסגרגציה בתקופה של ״לא הכל״׳, שעוד אשוב אליה. אז א. כולם זה הרוב, בעבור המיעוט גם דמוקרטיה עלולה להיות שלטון כחני. מילנר מצטט את קרל שמיט, הוגה הדעות של הנאציזם: ״מהו ׳כולם׳? כולם זה העם. מה שמותיר בחוץ את מי ש ״לא עם״. ״תופתעו - אומר מילנר - ממספר ספרי החוקים המתקראים דמוקרטיים הנשענים על הדרות מוצהרות״. להוותינו, הדברים מוכרים מידי. ואם לא החוק אז עקיפתו. שתי דוגמאות מן הדמוקרטיות המובילות בעולם: אובמה כותב בספרו, ׳ארץ מובטחת׳ כי בעת הבחירות לנשיאות טרם כהונתו ניתנה הוראה בקלפיות שמי שעמד בתור x שעות בקלפי יהיה רשאי לבחור גם לאחר מועד הסגירה. זאת כי הממשל הרפובליקאי הציב קלפיות מועטות באזורי בחירה בהם התגוררה בעיקר אוכלוסיה שחורה על מנת שלא יספיקו להצביע. הסוציולוג הצרפתי דידיה אריבון, בספרו ׳השיבה לריימס׳ מלמדנו כי בשנות החמישים והשישים, באזור הכפרי בו גדל ובאזורים כפריים אחרים הייתה מערכת החינוך הממלכתית בנויה כך שלא ניתן היה לסיים אותה עם תעודה שתאפשר לך להמשיך ללימודים גבוהים.
ומן הפוליטי אל החברתי: אני מצטטת מעבודתו של מרקו.״הטשטוש בשיחים המתלווה להופעה שלשם האב כבדיה מביא עמו תופעות חדשות״ מרקו מתאר את תרבות הביטול, את השיימינג ואת ה׳חתירה לטוהר׳ בהעדר מסמן אדון. הוא מביא מפיה של Frances E. Lee את הדברים הבאים: (קיימת) ״ מקבילה בין הדוגמות הסמכותיות של הדת האורתודוקסית לאקטיביזם של צדק חברתי״. מילנר (כביכול לעומת זאת) מצטט את לאקאן בהקשר לגזענות.(ציטוט שיתכן לדבריו שהוא פרי דמיונו): ״לגזענות יש עתיד״. יש לחבר את האמירה, הוא אומר ל ״עתידה של אשליה״ שעניינו הדת. לאקאן רומז (על פי מילנר) שהדת של העתיד היא הגזענות. שתי דתות אם כן, הגזענות והאקטיביזם החברתי.
בעקבות קריאת כל המצוטט לעיל עלה בדעתי כי הבזות פועלת במבנה של פנופטיקון, כאשר כל אחד מאיתנו בה בעת גם צופה על האחרים מן המגדל העגול וגם נצפה על ידם, שם למטה על הקרקע. ואמנם מצאתי בספרו של פוקו ׳לפקח ולהעניש׳, בפרק ׳הפנופטיסיזם׳ פסקאות שאין אלא להחליף בהן את המילה ׳שלטון׳ במילה ׳בזות׳ לחיזוק טענתי: ״הפנופטיק הזה זה רכב באופן סובטילי על מנת שמפקח יוכל לצפות, בהרף עין, על כך וכך אינדיבידומים נפרדים מאפשר גם לכולם לבוא לצפות בכל מפקח שהוא. הוא הופך למבנה שקוף בו הפעלת הבזות(כתוב ׳שלטון׳) נשלטת על ידי החברה כולה. כל אחד משחק את שני התפקידים. לכן לא משנה מי המבזה. אינדיבידום כלשהו, אקראי, יכול להפעיל את המכונה, בהעדר מנהל (אושם אב, כפי שכתב מרקו). כפי שאין משנה המניע: סקרנותו של נעדר הדיסקרטיות, זדוניות של ילד, התיאבון לידע של הפילוסוף השואף להקיף את המוזיאון של הטבע האנושי או רשעותם של אלו המפיקים הנאה מן הבזות. הפנופטיק הוא מכונה נפלאה שהחל מן האיוויים השונים ביותר, מייצרת אפקטים הומוגניים של בזות״.
הניתן לצאת מן הפנומטיק, ולו חלקית? מרקו מציע את הטופולוגיה של הקשירה, של שמות האב, הדמיוני, הסמלי והממשי, המתאימה לדבריו לריבוי שמות האב בתקופתינו. להלן גרסת הקשירה הצנועה שלי: המילה ׳בזות׳ נחבאת בשפה, באין שימוש. יש השפלה, ביטול, החרמה, בידול, גזענות ועוד. המתורגמן הרהוט ביום העיון עם סטיבנס אמר, כשהתבקש לתרגמה, כי אינו מכיר את המילה. אין הדבר שונה בשפות אחרות. כתבו abjection בגוגל ותקבלו הגדרה מילונית ואת ז׳וליה קריסטבה. הסיבה נעוצה לדעתי, כפי שפירטה קלאודיה, בעובדה ש ׳בזות׳, בניגוד למילים המצביעות על מושאן, מעידה על התענגות המבישת את נושאה. התענגות שמקורה באפקטים הממשיים של הדמיוני. לכן, בעקבות מילר הנכחת המסמן ׳בזות׳ היא בבחינת קשירה של של שלושת המשלבים. ובאשר ל- 0, אולי תמצאנה אי פעם הנוסחאות לפעילותה של הבזות, כפי שנתן לנו לאקאן את נוסחאות הסקסואציה עלמנת שנבין שאין יחס מיני.
"أحاول جاهدًا أن أقول أشياء مرتبطة بتجربتي كمحلل. ان هذه التجربة محدودة. لا يمكن لتجربة أي محلل أن تدعي بالاعتماد على عدد كافٍ من الأشخاص لكي تعمّم. [...] عندما تكون محللًا، فأنت تميل باستمرار إلى الإنزلاق…". لاكان في "انتصار الدين" 1974.
الانزلاق، برأيي المتواضع، هو أن تفترض أن لمواقفك السياسية والاجتماعية قيمة إضافية تجعلها تفوق آراء الآخرين كونك محللاً. هل يعني هذا أن علينا أن نتصرف حسب ما قاله النبي عاموس: "يصمت العاقل في هذا الزمان لأن الزمان رديء"؟ هذا الموقف شائع بالتأكيد. دهشت من قراءة ما قاله أحد منظمي الاحتجاجات أمام بيت المستشار القضائي في مقابلة أجرِيَت معه: "لا يستطيع ابني المشاركة في الاحتجاجات لأنه اختصاصي نفسي". لقد قال المحاور ذلك، كما لو أن عدم تعبير الإختصاصيين النفسيين عن آرائهم أمر مفروغ منه أو مدون في قانون المهنة. من المعروف أن لاكان تصرف وفقًا للاقتباس من النبي عاموس فقط خلال الحرب العالمية الثانية. لكنه انتقد في مقاله "الطب النفسي والحرب" من العام 1947، سلوك الفرنسيين أثناء الحرب من خلال مناقشة عيادة بيون الطبية.
أرى علاقة واضحة بين مقال لاكان هذا وبين تأسيس جاك ألان ميلر لجماعة زاديج "صفر إذلال، مجموعة ديمقراطية عالمية" تدعم الديمقراطية وحقوق الإنسان كما قالت كلاوديا سابقًا. ليس هذا انزلاقا، وليس من المصادفة أن يعلن ميلر عن نهاية ميلر 1. وبداية ميلر 2. ليست هذه مجموعة للمحللين فقط، بل للجميع، وهي مشروطة بعدم الانتماء لحزب أو حركة سياسية. لماذا بقي السياسي في الخارج؟ إسمحوا لي أن أفترض أن في الانتماء السياسي في عصرنا شيء من الإذلال. أمر آخر: كما قالت كلاوديا، أثار موقف ميلر 2 ازدراء أفراد مجتمعه على الفور (لم يحلم لاكان على هذا النوع من الملاذ من عدم السكينة الحضارية). في اللحظة التي ذُكر فيها مصطلح الاذلال (من قبل ميلير- المترجم للعربية) تم طرح التعبير المخزي بأل التعريف، "هذا لأنك يهودي".
ان الأمر يقضّ السكينة، حسبما يقول جان كلود ميلنر في كتابه "الميول الإجرامية لأوروبا الديمقراطية".
لنعود لزاديج. أنا مناصرة للديمقراطية بكل جوارحي، لكن هذا لم يكن يومًا ضمانًا لانعدام الإذلال. ليس هذا صحيحًا في أيامنا فقط (بعد أن انقادت الحكومة وراء المجتمع ولم تعد "من أجل الجميع") بل حتى عندما حاولت أن تكون من أجل الجميع. جاء هذا في أعقاب قراءة كتابات ميلنر التي قرأتها مجددًا استيحاءًا من مقال ماركو الذي نشِر في العدد 11 من بولموس "العالم كله متهم بالعنصرية والانعزال في فترة تتميز بشعار "ليس الكل"" والذي سأعود إليه. أولًا، الكل هو الأغلبية، وبعين الأقلية، تستطيع الديمقراطية أن تكون حكمًا تعسفيًا. يقتبس ميلنر من كارل شميدت مفكر وفيلسوف النازية: "ما هو" الجميع"؟ الجميع هو الشعب، ما يُبقي خارجا من هم ليسوا من الشعب." يقول ميلنر: "سيدهشكم عدد القوانين الموصوفة بكونها ديمقراطية والتي تعتمد على إقصاء واضح". هذا مألوف للغاية لنا في الحاضر الذي نعيش فيه. وإن لم يكن القانون نفسه، إذا التحايل على طريقة تطبيقه. لذلك مثالَين من الأنظمة الديمقراطية الرائدة في العالم: يكتب أوباما في كتابه "الأرض الموعودة" أن في الانتخابات قبل ولايته، كانت هناك تعليمات بأن يسمَح لمن انتظر عدة ساعات للتصويت أن يصوت حتى بعد موعد إغلاق صناديق الاقتراع، وذلك لأن حكومة الجمهوريين وضعت عددًا قليلاً من صناديق الاقتراع في المناطق التي غالبية سكانها من السود حتى لا يكون لديهم الوقت للتصويت. يقول عالم الاجتماع الفرنسي ديدير اريبون في كتابه Returning to Reims أن في الخمسينيات والستينيات من القرن الماضي، كان نظام التعليم الرسمي في المناطق الريفية حيث نشأ وفي مناطق ريفية أخرى، مبنيّا على نحو لا يمكنك انهاءه بالحصول على شهادة تمنحك إمكانية الاستمرار في الدراسة العليا.
ومن السياسي إلى الاجتماعي: أقتبس من مقال ماركو: "ضبابية الخطاب المرافقة لظهور اسم الأب كخرافة تجلب معها ظواهر جديدة". يصف ماركو ثقافة الإلغاء (cancel culture)، التعييب (shaming)، و"السعي للطهارة" في غياب دال السيد. يقتبس ماركو من Frances E. Lee: (هنالك) "أوجه شبه بين دوغماتية الدين الأرثوذكسي والأكتيفيزم من أجل العدالة الاجتماعية". (في ما يبدو على عكس ذلك)، يقتبس ميلنر من لاكان في سياق العنصرية. (اقتباس يدعي أنه متخيَّل): "للعنصرية مستقبل"، ويقول أن علينا أن نربط هذا القول بـ "مستقبل الوهم" الذي يتعلق بالدين. يلمح لاكان (وفقًا لميلنر) إلى أن العنصرية هي دين المستقبل. هنالك ديانتَين إذن: العنصرية والأكتيفيزم الاجتماعي.
بعد قراءة كل ما سبق، خطر لي أن الإذلال يعمل على شكل مبنى بانوبتيكون، يراقب فيه كل منا الآخرين من البرج، فيما يراقبونه هم في الوقت نفسه، هناك من الأرض. وبالفعل، وجدت في كتاب فوكو "المراقبة والمعاقبة"، في فصل "بانوبتيكون"، فقرات يمكن استبدال كلمة "حكم" فيها بـ "إذلال" لتقوية ادعائي: "هذا البانوبتيكون مبني بشكل يتيح للمراقب مشاهدة الكيانات المنفردة بومضة عين، ويتيح للجميع أيضًا بالحضور ومشاهدة أي مراقب كان. يصبح المبنى هيكلًا شفافًا يتحكم المجتمع بأسره فيه بممارسة الإذلال ("الحكم" مكتوب في النص). يلعب كل من فيه كلا الدورين. وعليه فليس من المهم من هو المزدري. يستطيع أي كيان كان، وبمحض الصدفة، تشغيل الجهاز، في غياب المدير (أو اسم الأب، كما كتب ماركو). كما أن الدافع لا يهم: فضول من لا سرية له، لؤم طفل، توق الفيلسوف المعرفي والذي يسعى إلى إحاطة متحف الطبيعة البشرية أو خبث من يستمتع بالإذلال. البانوبتيكون هو آلة رائعة، تنتج تأثيرات متجانسة للإذلال، انطلاقا من الرغبات الأكثر اختلافا.
هل من الممكن الخروج من البانوبتيكون، ولو جزئياً؟ يقترح ماركو طوبولوجيا الربط، أسماء الأب، الخيالي، الرمزي، والحقيقي، الذي يلائم بحسبه تعدد أسماء الأب في فترتنا. ها هي نسخة الربط المتواضعة التي أقترحها: تختبئ كلمة "إذلال" في اللغة لعدم استخدامها. نجد الإهانة، الإلغاء، المقاطعة، التفريق، العنصرية، والمزيد. قال المترجم الفصيح في الندوة مع ستيفنز، عندما طلب منه أن يترجم الكلمة، بأنه يجهلها. ليس هذا مختلفا في لغات أخرى. أكتبوا abjection على جوجل وستجدون تعريفا لغويا كما وجوليا كريستيفا. يرتبط السبب برأيي، وكما أوضحت كلاوديا، في حقيقة أن كلمة "ازدراء"، وعلى عكس الكلمات التي تشير إلى موضوعها، تشير إلى متعة الفاعل أو متعة صاحبها. المتعة التي يأتي مصدرها من التأثيرات الواقعية للمتخيّل. لذلك، وفي أعقاب ميلر، فإن حضور الدال "الازدراء" هو بمثابة ربط الأبعاد الثلاثة. أما بالنسبة للـ 0، فقد توجَد يومًا صيغًا لعمل الإذلال كما قدم لنا لاكان صيغَ الجنسية حتى نفهم انعدام العلاقة الجنسية.
