׳לקוח יקר, הנך זכאי לסינון תכנים פוגעניים באינטרנט׳. על החתום: חברת גולן טלקום. הודעהזו צצה לה במכשיר הטלפון שלי בעודי מהרהרת בטיעונים להצגת הנושא. כלום באיבחת כפתור נפתרה הבעיה? ואין עוד צורך בטיעון ובדיון? ובכן, גם אם נתעלם מן העובדה שהסוסים כבר מזמן ברחו מן האורווה, מעלה הצעת קסם זו שאלות קשות: האמנם קיימת פוגענות אוניברסאלית, עלבון עבור כולם, או שמא מציעה לנו חברת גולן טלקום לסנן עבור כל אחד מלקוחותיה את המילים הפוצעות אותו? וכלום, ועוד בעולם בו האחר הגדול אינו קיים, ניתן להעלות על הדעת ׳אדון עלבונות׳ מיטיב אשר יגן עלינו מפני מילים פוצעות? כוחן של מילים רב הוא מכל כוח אדנות פוליטי או כלכלי, כפי שקל להיווכח מדבריו הבאים של אמיר קלוגמן:
״תקופתנו,עם הרשתות החברתיות והחיים המילוליים וירטואליים, אולי עושה כבוד מיוחד לשפה, מקום של כבוד מהצד של האלימות והתוקפנות. המילים החליפו את הגיליוטינה, אבל עדיין יש הוצאות להורג בכיכר העיר ועדיין ההמון צופה/קורא בהנאה, ובמקרה הנוכחי גם יכול להשתתף. בלחיצת מקלדת, בפוסט, בטור עיתונאי. פעמים רבות הנאשמים מוקעים על מילים מבזות או פוצעות שהשתמשו בהן, אבל עונשם, בשעה שאינו מוכרע בבית משפט, כולל גם הוא מילים פוצעות לא פחות, חיצים מורעלים של ארס ונקמה. לרוב התהליך כולל חשיפת המילים המבזות של האשם והטחת מילים נגדיות שמהוות מעין תגמול ראוי בעיני המאשים״.
׳כבוד מיוחד לשפה׳. הכבוד לשפה, למילה המדוברת, וקל וחומר למילה הכתובה, עתיק כימיה של הציוויליזציה (לפחות המערבית). יעידו על כך חוקי חמורבי, המגילות הגנוזות, ההירוגליפים וכל תולדות הדיפלומטיה. המילה הכתובה יסדה דתות והשיקה תרבויות. עם זאת, הייתה המילה הכתובה נחלתם של יודעי דבר בלבד, נזירים (אבלר ואלואיז, במכתבי אהבה, המאה ה-11) או שליטים בעת הכרזת מלחמה. הכבוד למילה המדוברת, דווקא מצד העלבון, התבטא, לפחות מתחילת ימי הביניים, בהכרזה על דו-קרב, כאמצעי למחיקת עלבון מילולי ולהשבת הכבוד. כלומר, המעליב או הנעלב היו עלולים בשל כך לאבד את חייהם.
בימינו הפכה המילה הכתובה לחרב ולרובה. וכמו בקרבות רגלים, הניצים הורגים זה את זה ללא שם וללא פנים. עם זאת, מדובר בתופעה חברתית, כשכל איש חופשי לבחור אם להיכנס לשדה הקרב.
״בבסיס, העלבון הוא המאמץ העליון של המסמן בכדי להגיע לומר מהו האחר כאובייקט a, על מנת לתחום אותו בהווייתו; מאחר שהוויהזו חומקת מהמסמן, הזולת מנסה להשיג אותה בחץ אחד.״ (ז׳אק אלאן מילר)[1]
בערב העיון בג׳יאפ בנושא ׳בזות׳ טען אבי ריבניצקי בעקבות פביאן נפרסטק, כי פניה לזולת במשפט אפירמטיבי המתחיל ב-׳אתה׳ הוא בבחינת עלבון. ואכן פניה מעין זו תואמת במדויק את הגדרתו של מילר, ׳להשיג את ההוויה בחץ אחד׳. בשפה האנגלית קיים לשון נוכח רק ברבים, you, ובשפה הצרפתית כמו גם בשפות אירופאיות אחרות הפניה המקובלת לאדם שאינו ממקורביך אף היא בלשון רבים. היוזמה לעבור ללשון יחיד (בצרפתית הפועל tutoyer, מלשון tu, אתה) היא בידי מי שפונים אליו והיא מצביעה על שינוי באופי היחסים. אם לא די בזאת, לאקאן הצביע על ההומופוניה בין tu es (אתה) לבין tuer (להרוג). כך, במרחק רב מן ההוצאות להורג ב׳כיכר העיר׳ שמציין אמיר, עצם תיחום הוויית הזולת במסמן מושווה להריגה.
הדיון בדקדוקי הפניה לזולת בימים אלו של בריונות ברשת עלול על פניו להישמע פיוטילי. אולם השינויים הנערכים בשפה, בין הרשמית ובין המדוברת, מצביעים דווקא בתקופתנו על רגישות מוגברת למילים שגורות שנהוג היה לאומרן בהיסח הדעת ונשאו בחובן עלבון. הדוגמא המפורסמת ביותר היא הכינוי ׳כושים׳, שהפך לפני כמה עשרות שנים ל-׳שחורים׳,כשכיום השיום הלגיטימי היחיד הוא ׳אפרו-אמריקנים׳. אפשר היה לטעון כי יש טעם לפגם בעצם ההצבעה על צבע עורם של בני אדם, אולם כאן עלול העלבון להפוך את עורו: ׳אפרו-אמריקני׳ מצביע על השתייכות להיסטוריה ותרבות. אי לכך אין ספק שיהיו שיטענו כי נטישת המושג כמוה כמחיקת ההיסטוריה והתרבות של נושאיה. ובעידן בו הפרט נאבק על מה שנהוג לכנות ׳גדרת זהותו׳, יש פרטים הדורשים שיפנו אליהם ב-׳אתם׳ וב-׳הם׳, לא מתוך נימוס אלא כהכרה בזהות שהם מייחסים לעצמם (גם וגם). האם הסירוב לשנות את השימוש השגור בשפה על פי דרישה אישית אף הוא ייחשב לעלבון?
אין ולא כלום בין הנאמר לעיל לבין הבריונות ברשת, המשמשת נושא למחקרים, כמוה ככל תופעה המונית אחרת. לדידי, הפסיכואנליזה מסתיימת במקום בו מתחילה הבריונות. כמובן שטענהזו עשויה להיות נתונה לדיון ולוויכוח.
הקוראים מוזמנים להאיר את עינינו.
"الزبون الكريم، يحق لك تنقية المضامين المسيئة على شبكة الإنترنت. الموقع أدناه: شركة جولان تيليكوم". لقد ظهرت هذه الرسالة على هاتفي النقال بينما كنت أفكر في الحجج لتقديم الموضوع. أبهذه السهولة وبنقرة زر واحدة من الممكن حل المشكلة؟ ولا يكون بعدها حاجة للجدل والنقاش؟. حتى لو تجاهلنا حقيقة أن الخيول قد هربتب منذ فترة طويلة من الإسطبل، يثير هذا الاقتراح السحري أسئلة صعبة: هل هناك بالفعل إساءات عامّة، إهانة عامّة للجميع، أم أن شركة جولان تيليكوم تعرض علينا تصفية الكلمات الجارحة الخاصة والمتعلقة بكل زبون من زبائنها؟
هل من الممكن للمرء، وعلى وجه الخصوص في عالم يفتقد لوجود الآخر الكبير، أن يتخيل "رب إهاناتٍ" خيّرا، قادر على حمايتنا من الكلمات الجارحة؟ إن قوة الكلمات أعظم من أي قوة سيادة سياسية أو اقتصادية، وهذا ما يمكن رؤيته بسهولة من خلال الكلمات التالية لأمير كلوغمان:
" إن فترتنا الحالية، مع وجود الشبكات الاجتماعية والتواصل الكلامي الافتراضي، ربما تقيم احترامًا خاصًا للّغة، موقعَ احترام لجانب العنف والعدائية. فقد استُبدلت المقصلة بالكلمات، ومع هذا لاتزال هناك عمليات إعدام في ساحة البلدة وما زال الحشد يشاهد/ يقرأ متمتعا، وفي الحالة الحالية يمكنه أيضًا المشاركة. من خلال النقر على لوحة مفاتيح، او منشور، أو مقالة صحفية. في الكثير من الأحيان يتم شجب المتهمين بسبب الكلمات المهينة أو الجارحة التي استخدموها، الا أن عقوبتهم، وفيما لم تُحسم ادانتهم في المحكمة، تشمل هي أيضًا كلمات مؤذية ليست بأقل، وسهاما مسمومة مشبعة بالنقمة والقطران. غالباً ما تتضمن هذه العملية فضح كلمات المتَّهَم المهينة وإلقاء كلمات مضادة تشكل نوعًا من الرد المناسب من وجهة نظر المتَّهِم".
"احترامٌ خاص للّغة". ان الاحترام للّغة، للكلمة المحكيّة، وكم بالحري للكلمة المكتوبة، هو أمرٌ قديمٌ كقدم الحضارة (الغربية على الأقل). تشهد على هذاقوانين حامورابي، والمخطوطات المخفية، والهيروغليفية كما وكل تاريخ الدبلوماسية. فقد أنشأت الكلمة المكتوبة أديانًا وأسست ثقافات. ومع ذلك، فقد كانت الكلمة المكتوبة خاصة أصحاب المعرفة فقط، الرهبان (Abelard و Eloise، في رسائل الحب، القرن الحادي عشر) أو الحكام وقت إعلان الحرب. أما احترام الكلمة المحكية، من جانب الإهانة، بدأ الاعراب عنه على الأقل منذ بداية العصور الوسطى، عند إعلان المبارزة، كوسيلة لمحو الإهانة اللفظية وردّ الكرامة. بما معناه أنه كان من الممكن للمهين أو للمُهان أن يفقد حياته جرّاء ذلك.
وفي أيامنا تحولت الكلمة المكتوبة الى سيف وبندقية. وكما هو الحال في معارك المشاة، يقتل المتخاصمون بعضهم بعضا، بلا أسماء ولا وجوه. ومع ذلك، نحن نتحدث عن ظاهرة اجتماعية، ولدى كل فرد حرية الاختيار في الدخول أو عدم الدخول الى ساحة المعركة.
"الإهانة في جوهرها هي الجهد الأسمى للدال لكي يصل الى أن يقول ما هوالآخر كغرض a، وذلك من أجل حصره في كينونته؛ اذ أن هذه الكينونة تفلت من الدال، ويسعى الغير الى الإمساك بها بواسطة سهم واحد". (جاك ألين ميلير)[2]
في الامسية التي أقيمت في الـ GIEP حول موضوع "الازدراء"، ادعى آفي ريفنيتسكي في أعقاب فابيان نفرستاك، أن مخاطبة الآخر بواسطة جملة تعريفية تبدأ بـ"أنت"[3]هي بمثابة إهانة. وبالفعل، يتطابق هذا التوجه تمامًا مع تعريف ميلير حول "الامساك بالكينونة بواسطة سهم واحد". في اللغة الإنجليزية، ضمائر المخاطبة موجودة فقط بصيغة الجمع، You ، وباللغة الفرنسية كما في اللغات الأوروبية الأخرى ، يتم التوجه إلى الشخص الذي ليس من أقرباءك أو زملائك، بصيغة الجمع أيضًا. ان صلاحية المبادرة للانتقال إلى مخاطبة الشخص بصيغة الفرد (بالفرنسية الفعل: tutoyer، من tu: أنت) موجودة في يد من نتوجه إليه، وهي تشير إلى تغيير في طبيعة العلاقة. وإن لم يكن ذلك كافيًا، فقد أشار لاكان إلى التناغم بين tu es (you) و tuer (قتل). وهكذا، وعلى مسافة بعيدة من عمليات الإعدام في "ساحة المدينة" التي ذكرها أمير، فإن حصر كيان الآخر في الدال معادلٌ لعملية القتل.
قد تبدو مناقشة قواعد اللغة عند التوجه إلى الآخر في أيام التنمر عبرالإنترنت شاعرية. الا أن التغييرات الحاصلة في اللغة، الرسمية منها والمحكية، تشير وبالذات في عصرنا إلى زيادةالحساسية للكلمات الشائعة التي كانت تُقال من غير قصد وكانت تحمل في ثناياها الإهانة. ان أشهر مثال على ذلك هو لقب "الزنوج"، الذي تحوّل قبل بضعة عقود الى "السود"، والاسم الشرعي الوحيد اليوم هو"الأمريكيون الأفارقة". أمكننا الزعم أن هنالك شيء من الخلل في صلب الإشارة إلى لون جلد الإنسان، ولكن هنا قد تقلب الإهانة جلدها: تشير كلمة "أمريكي من أصل أفريقي" إلى الانتماء إلى التاريخ والثقافة. لذلك لا شك في أن البعض قد يجادل في أن التخلي عن المصطلح مثلها مثل محو تاريخ وثقافة حامليها. وفي عصر يكافح فيه الفرد من أجل ما يُعرف عمومًا بـ "تحديد هويته"، هناك أفراد يطالبون بالتوجه إليهم بصيغة "أنتم" و "هم"، ليس من باب آداب التعامل ولكن اعترافًا بالهوية التي ينسبونها إلى أنفسهم. (على حد سواء). وهل يُعتبر رفض تغيير الاستخدام المعتاد للغة بناءً على طلب شخصي، إهانة أيضا؟
لا توجد أي علاقة بين ما سبق وبين البلطجية الالكترونية، التي تشكل موضوعا لأبحاث مختلفة، مثلها مثل أي ظاهرة جماعية أخرى. بالنسبة لي، ينتهي التحليل النفسي في المكان الذي تبدأ معه البلطجية. بالطبع قد يكون هذا الادعاء موضع نقاش ومناقشة.
القراء مدعوون لإنارة أعيننا.
[1] באדיבות קלאודיה אידן.
[2] باذن كلاوديا ايدان.
[3] المقصود جمل على منوال "أنت كذاوكذا"، والتي تنسب صفة محددة للشخص الذي نتحدث معه. (المترجم للعربية).
