ארגומנט: מחיקה וכתיבה, שאלות של אתיקה - المحي والكتابة، تساؤلات أخلاقية حجّة
בנאומה לרגל קבלת פרס נובל לספרות, ב 1993 אומרת הסופרת טוני מוריסון: ״ תהיה היא מפוארת או דלה, נוברת, מפיחה או מסרבת לקדש; בין אם היא צוחקת בקול או שהיא צעקה ללא אלף בית, המילה הנבחרת, השתיקה הנבחרת, לשון בלתי פגועה חותרת אל עבר הידע, לא אל החרבתו. אך מיהו שאינו יודע על ספרות שהוטל עליה חרם בשל היותה חקרנית; שהושמצה בשל היותה ביקורתית; נמחקה בשל היותה אלטרנטיבית?״
ספרות אינה היחידה להימחק. מוריסון מדברת על שפות שנעלמו וכך היא אומרת: ״החכמה המקובלת רואה בסיפור מגדל בבל את קריסת המגדל כאסון. שהייתה זו ההסחה או משקלן של שפות רבות שהביא לכישלון ארכיטקטורת המגדל. ששפה מונוליטית אחת הייתה מרימה את המגדל והוא היה מגיע אל גן העדן. גן העדן של מי? איזה מין גן עדן? אולי השגת גן העדן הייתה טרם זמנה, קצת חפוזה, אם איש לא היה מוכן להקדיש זמן להבין לשונות אחרות, דעות אחרות, נרטיבים אחרים?״.
שפות נמחקות ונעלמות לרוב בשיתוף פעולה עם דובריהן. מדיניות ׳כור ההיתוך׳ של בן גוריון בעשורים הראשונים למדינה שאפה במוצהר, בשם האידאולוגיה של הציונות, להעלים, למחוק את שפות העולים בארצות מוצאם. ׳יהודי, דבר עברית׳, היה הסלוגן. אם לאקאן מלמדינו שהמסמן ההופך משהו לאדון הוא המכנה המשותף הרחב ביותר, הייתה העברית ללא ספק למסמן אדון שרוב העולים הזדהו אתו. רבים עברתו/ מחקו את שמותיהם בעלי צליל השפה הזר. דן בן אמוץ, אייקון של הישראליות שעלה ארצה בהיותו בן 15, חשף רק בזקנתו כי שמו המקורי היה תהילים זעאגר, אומר תהילים, ביידיש. ואכן האידיש נמחקה כשפה חיה, מדוברת, בשיתוף פעולה של דובריה. עם זאת, נציין כאן כי כל עוד ישנה השפה בכתובים, אין היא חדלה להתקיים. המדינה לא הסתפקה בשיתוף פעולה: פקידיי ההגירה שינו את שמותיהם של העולים, לרוב או רק מארצות ערב, עם הענקת תעודת הזהות; אנשי צבא מדרגה מסוימת ומעלה נדרשו להחליף את שמותיהם לשמות עבריים כתנאי לקבלת הדרגה. השחיקה בהזדהויות עם המסמן האחד, שינויים תודעתיים ותרבותיים, הובילו לסיומם נוהגים אלו.
לאחרונה בטלה הכנסת את הכרתה בשפה הערבית כשפה רשמית של המדינה. ביטול זה נועד, בין השאר להעלים את הערבית מן המרחב הציבורי. מעשה זה של האדון הותיר הפעם את נתיניו חשופים לשאלה האתית באשר לשיתוף הפעולה. חשיפה זו מניבה פירות של אחריות אישית ונקיטת פעולות, פרטיות או קולקטיביות, להנכחת השפה: צעירים בסביבתי, שלא טרחו לזכור דבר מלימודיי הערבית בבתי הספר, החלו לומדים אותה במרץ. גופים שונים, כולל כתב עת זה, מפרסמים בשתי השפות. מחיקה בוטה וישירה עשויה אם כן לעורר ישנים ולהפעיל את המיתר האתי הקיים באדם.
מחיקה אינה תמיד מעשה ישיר ובוטה. למשל כשכחה בה פועלים מסמני אדון את פעולתם ללא יד מכוונת. דוגמא לכך מצאתי בספרה של ד״ר רבקה ברוט ׳השטח האפור, 'הקאפו היהודי במשפט׳. מסמן האדון של ניצולי השואה, ׳קרבנות׳ (אליו נוסף במהלך השנים ׳גיבורים׳) לא הותיר מקום פנוי בשיח החברתי לדיון בקפואים שהיו גם קרבנות וגם משתפי פעולה וכל הקשור בהם השתכח. ספרה של ברוט שהוא בין השאר תוצר של חקירות בארכיונים ברחבי העולם מוכיח שוב שגם ללא הוויה, הכתוב הוא הקיום. ידועים מקרים רבים בהם יצירות ספרותיות שנשתכחו כי תכנם לא תאם את מסמני האדון של תקופתם שבו והוצאו לאור בשנים האחרונות. ועם בספרות עסקינן, ניתן להיתקל בדרגות שונות של מחיקה: האחת, שאני מניחה שלרוב אינה זוכה להצלחה היא הדרה מהשתייכות למסמן ׳ספרות׳ כאשר המוחק מנכס אותו לעצמו: ב- 2010 יצא לאור ספרו של סמי ברדוגו ׳זה הדברים׳. לסירוגין, בן מתעקש ללמד את אימו הזקנה לכתוב עברית, והיא מספרת לו את סיפור חייה בעיברית הלא תקנית שבפיה. אחד המבקרים, שלא אנקוט בשמו מפאת בוד כתב שהפרקים בהם מלמד הבן הם ספרות, הפרקים בהם מדברת האם, אינם ספרות. זהו מקרה בו ההערה נמחקה (באתר של הספר מופיעים רק שבחים מפי אותו מבקר).על פי הקוד שלו לא היו, למשל, וויליאם פוקנר וטוני מוריסון זוכים בפרס נובל לספרות.
בקצה האחר יש מחיקה, של יצירות ספרות בין השאר, שאינה מספקת במחיקת ההוויה אלא נדרשת לחיסול הקיום, למען לא יישאר זכר. שתי מיתות, כפי שכותב לאקאן על המרקיז דה סאד. כזו היא שריפה וגריסה של ספרים. כך גריסת ספר ההיסטוריה ׳בונים מדינה במזרח התיכון׳ ע״י משרד החינוך לפני כעשור, בשל הביטוי שנתן לנרטיב הפלסטיני של הנכבה. הספר נגרס לאחר שכבר זכה לכל האישורים. אחד מכותביו, ד״ר צפריר גולדברג, ערך מחקר על השפעת דרכי הוראה שונות - המסורתית לעומת שתי גישות אלטרנטיביות על ההזדהות הלאומית של תלמידים יהודים וערבים על מידת הסובלנות שלהם ועל יכולתם להגיע להסכמות. משרד החינוך לא אישר את קיום המחקר בבתי הספר: ״ חומר הלימוד המדגים את הגישה האמפטית לא קיבל את אישור המשרד״ ו ״השימוש במונח ׳הנרטיב הישראלי׳ לא מקובל על משרד החינוך״. מדוע? כנראה כי אין אחר, הוא הרי חוסל בגריסה.
הפרקטיקה האנליטית מדגימה כי שפת האם מוטבעת בגוף כממשות חומרית. הטקסט שנושא עמו כל אדם אינו ניתן למחיקה. האתיקה של הפסיכואנליזה מבוססת על ההנחה הזו.
מערכת ׳פולמוס׳ מזמינה את הקוראים לתרום ממחשבותיהם בנושא ׳מחיקה וכתיבה, שאלות של אתיקה׳.
قالت توني موريسون في الكلمة التي ألقتها عند تلقيها جائزة نوبل للآداب في العام 1993: "سواء كانت الكلمة مزدانة أم فقيرة، باحثة، مفعِمة أو رافضة للتقديس؛ سواء كانت مقهقهة أو صارخة من دون أحرف هجاء، فهي، كما الصمت واللسان الناقص، يسعون وراء تحصيل المعرفة وليس تدميرها. ولكن من منا لم يسمع عن أدب تمت مقاطعته لكونه باحثا؛ أدب تم الافتراء عليه لكونه ناقدا، أدب تم محيه لكونه أدب بديل؟"
ليس الأدب هو وحده الذي يُمحى. تتحدث موريسون أيضا عن لغات قد اختفت فتقول: "الحكمة التقليدية السائدة ترى انهيار البرج في قصة برج بابل كارثة. تنسب للتشتت أو لثقل تعدد اللغات السبب في انهيار البرج وتدعي أن لغة متجانسة واحدة كانت سترتفع بالبرج وتصل به إلى الجنة. جنة من؟ أي جنة ؟ لربما كان الوصول إلى الجنة سابقًا لأوانه، متسرعًا إلى حد ما، إذ لم يكن أحد مستعدًا لتخصيص بعض من الوقت لفهم لغات أخرى، آراء أخرى، وروايات أخرى؟"
غالبا ما تختفي وتُمحى اللغات بتعاون من المتحدثين بها. لقد سعت سياسة "بوتقة الصهر" التي قادها بن غوريون في العقود الأولى بعد قيام دولة إسرائيل - باسم العقيدة الصهيونية - علانية، للقضاء على لغات الأم التي جلبها المهاجرون من بلدانهم الأصلية، حيث كان شعار هذه السياسة "أنت يهودي، تحدث بالعبرية". وإن كان لاكان يعلمنا بأن الدال الذي يجعل من شيء ما "سيدا" هو القاسم المشترك الأوسع، فقد باتت العبرية دون أدنى شك دالّا سيّدا تماهى معه معظم المهاجرين. قام العديد من المهاجرين بمحي أو تغيير أساميهم الأجنبية إلى أسماء عبرية. دان بن أموتس مثلا - رمز الإسرائيلية الذي هاجر إلى إسرائيل عندما كان يبلغ من العمر 15 عامًا – كشف فقط في شيخوخته، أن اسمه الأصلي كان تهيليم زعاجر، أي منشد المزامير بلغة الييدش. وبالفعل، تم محو لغة الييدش كلغة حية، محكية، بالتعاون مع متحدثيها. ومع ذلك أنوه هنا أنه لا يمكن للغة أن تُمحى طالما تكون مكتوبة. لم تكتفِ الدولة بتعاون المتحدثين: قام مسؤولو الهجرة بتغيير أسماء المهاجرين - عادةً أو حصرا للقادمين من الدول العربية - عند منحهم بطاقات الهوية؛ طُلب من العسكريين من درجة معينة فما فوق تغييرَ أسمائهم إلى أسماء عبرية كشرط للحصول على الرّتب. أدى تهلهل التماهي مع الدال الواحد، وتغييرات في الوعي وفي الثقافة، إلى وضع حد لهذه الممارسات.
أعلنت الكنيست مؤخرا إلغاء اعترافها باللغة العربية كلغة رسمية في الدولة. يهدف هذا الإلغاء فيما يهدف الى تغييب اللغة العربية عن الحيّز العام. عرّضت خطوة السيد هذه رعاياه لمعضلة أخلاقية فيما يتعلق بالتعاون معها وأنتجت ثمار المسؤولية الشخصية والشروع بالعمل، الخاص أو الجماعي، من أجل حضور اللغة العربية: شباب أعرفهم، لم يتذكروا شيئا من دروس اللغة العربية التي تلقوها في المدرسة، شرعوا بتعلمها بكل ما أوتوا من قوة. هيئات مختلفة، بمن فيها هذه الدورية، تنشر محتوياتها باللغتين. وبالتالي قد يوقظ الحذف الفظ والمباشر النيام و- "يلعب" على الوتر الأخلاقي لدى الإنسان.
لا يكون الحذف فظا ومباشرا دائمًا. على سبيل المثال كنسيانٍ تفعل به دوال السيّد فعلها من دون يد موجهة. وجدت مثالاً على ذلك في كتاب د. ريفكا بروت "الحيز الضبابي والكابو اليهودي في القانون" ( الكابو: أسرى يهود في معسكرات الإبادة في فترة الحكم النازي كانت وظيفتهم مراقبة الأسرى الآخرين - المترجمة). لم يترك دال السيد للناجين من الهولوكوست، "الضحايا" (الذي أضيف عليه على مر السنوات اسم "الأبطال") مجالا في الخطاب الاجتماعي لمناقشة اليهود الذين كانوا يعملون ككابو - والذين كانوا ضحايا ومتعاونين على حد سواء - حيث تم نسيانهم ونسيان كل ما يتعلق بهم تماما. يثبت كتاب بروت - والذي تمركز حول عدة أمور ومن بينها أبحاث في أرشيفات في جميع أنحاء العالم - مجددا أنه حتى عند غياب الكينونة، المكتوب هو الموجود. أعمال أدبية كثيرة كانت قد نُسِيَت جراء تعارضها مع دوالّ السّيد في فترتها، عادت لتُنشر من جديد في السنوات الأخيرة. وعلى سيرة الأدب، من السهل إيجاد درجات حذف ومحي متفاوتة: إحدى تلك النماذج غير الموفّقة من وجهة نظري، هي إقصاء المكتوب وعدم نسبه لدالّ "الأدب" في حال استحواذ الماحي عليه ونسبه لنفسه: نشر الكاتب سامي بردوجو في العام 2010 رواية "هي الأشياء" والذي يصرّ فيه الابن على تعليم والدته العجوز كتابة العبرية، بينما تقص هي عليه قصة حياتها بلغة عبرية مكسرة. كتب أحد الناقدين (الذي لن أذكر اسمه احتراما له)، أن الفصول التي يعلم فيها الإبن والدته هي أدب، بينما ليست الفصول التي تروي فيها الأم قصها كذلك. في هذه الواقعة حُذفت ملاحظة الناقد (ففي موقع الكتاب يظهر فقط مديح من قبل الناقد للكتاب). وفقا لهذا الناقد ومعاييره، لم يكن وليام فوكنر وتوني موريسون مثلا، جديرين بالحصول على جائزة نوبل للآداب.
في الطرف الآخر، هناك حذف للأعمال الأدبية (بالإضافة إلى أمور أخرى) التي لا تكتفي بمحي الكينونة بل تطالب بحذف الوجود نهائيا. حالَتَي وفاة، كما كتب لاكان عن الماركيز دي ساد. هذا هو الحال حين يتم حرق الكتب وتمزيقها. هذا ما فعلته وزارة التربية والتعليم مع كتاب التاريخ "نبني دولة في الشرق الأوسط" قبل حوالي عشر سنوات، لاحتوائه على السردية الفلسطينية للنكبة. فقد تم حظر الكتاب بعد حصوله على جميع الموافقات. أجرى أحد مؤلفي الكتاب، د. تسافرير غولدبرغ، دراسة حول تأثير أساليب التدريس المختلفة - التقليدية مقابل أسلوبين بديلين - على التماهي القومي للطلاب اليهود والعرب وعلى درجة تسامحهم وعلى قدرتهم للتوصل إلى اتفاقات. لم توافق وزارة التعليم على إجراء البحث داخل المدارس: "لم تحصل المواد التعليمية التي تمثّل النموذج التعليمي المتفهّم والمتقبّل على موافقة الوزارة" و"استخدام مصطلح سردية إسرائيلية غير مقبول على وزارة التعليم". لماذا؟ ربما لأنه لا يوجد "آخر"، فقد تم القضاء عليه عند تمزيقه أو حظره.
تدل الممارسة التحليلية على أن لغة الأم مُدوّنة في الجسد كحقيقة مادية. النص الذي يحمله كل شخص معه غير قابل للمحي. تستند أخلاقيات التحليل النفسي إلى هذا الافتراض.
تدعو بولموس قراءها للمساهمة من أفكارهم في موضوع "الحذف والكتابة، تساؤلات أخلاقية".
