מפחיד לשכון בתוכי, להיות – כמה
מוזר – האורחת שלי, הנוסעת שבי,
מקום גלותי".(
אלחנדרה פיסארניק, 2 בינואר 1961
ה׳אני׳ הוא מקום גלותי. זה מה שמלמד אותי פרויד עם ה׳אל ביתי׳. אנסה להאיר נקודה מסוימת שהתעוררה אצלי בעקבות התקלות קטנה, כמעט בלתי מורגשת. כשעלתה ההצעה לכתוב על ה'זר', נזכרתי בה. זו נקודה שמאפשרת לי להתחיל לנסח תשובה, אישית, לשאלה אודות התרומה של הפסיכואנליזה לשדה הפוליטי.
.1התקלות. סיימתי אנליזה ומצאתי עצמי מסתובבת עם אמירה שחזרה על עצמה : ״זה מוזר״... אמרתי זה וזה.. מוזר.. חלמתי זה וזה.. מוזר.. הרגשתי וכו'. מוזר. לא ידעתי אז ל-מה לקשור זאת. מספר שבועות לאחר מכן, נתקלתי במקרה באנליטיקאית שלי, זו שממנה נפרדתי. ניגשתי אליה, ואמרתי: ״זה מוזר. זה מוזר״. היא שאלה :״מה מוזר״? אמרתי: ״הסיום. מוזר״. היא הביטה בי, והלכה. נשארתי עם הדהוד: זה ״מו-זר״.
2. אקסטימיות. אקסטימיות משמעה שהחוץ (exterior) נוכח בפנים (interior) להכי פנימי, כך מגדיר המילון ״אינטימיות״, ישנה בהתנסות האנליטית איכות של חוץ. אקסטימיות אינה ההיפך מאינטימיות, אלא היא אומרת שהאינטימיות היא האחר, כמו גוף זר, טפיל. ״בפסיכואנליזה״, אומר מילר ״זה נראה לנו טבעי למקם עצמנו במימד של אינטימיות. הרי אין התנסות יותר אינטימית מזו של אנליזה, התנסות שמתרחשת בפרטיות, מחייבת אמון, היעדר עד כמה שניתן של ריסון, עד כדי שבקליניקות שלנו - מקומות אלה השמורים לווידויים על אינטימיות - האנליזנטים, על אף שהם נמצאים בביתו של מישהו אחר, יתנהגו לעיתים כאילו היו בביתם שלהם. ניתן לאשש זאת במקרה בו אנליזנט בעודו פוסע לעבר הדלת של האנליטיקאי, מושיט ידו כדי להוציא את המפתח מהכיס שלו. ולמרות זאת, בשום אופן לא ניתן יהיה לומר שהאנליטיקאי הוא חבר אינטימי של האנליזנט שלו. להיפך, האנליטיקאי הוא לגמרי אקסטימי לאינטימיות הזו. ייתכן וזה מצביע על כך שאתה לא באמת יכול להיות בעל הבית של ביתך“. [1[ ב״ערכאת האות״ אומר לאקאן : ״מיהו איפוא אותו אחר שאני קשור אליו יותר משאני קשור לעצמי, מאחר שבליבה המוסכם ביותר של זהותי לעצמי, הוא שמושך בחוטיי?״. [2] ניתן אם כן לומר שהאחר אינטימי יותר מהאינטימיות שלי.
3.האחרות של האחר. וכאשר אין יותר ״אחר של האחר״, מה יבסס אז את האחרות של האחר? זו תהיה ההתענגות. זה יהיה בקשר להתענגות שלו, שהאחר הוא באמת אחר. ״מכיוון שהאחרות אינה נתונה לחוק של המסמן שאומר שאפשר להחליף אותו במסמן אחר, בהתאם לעקרון של שיוויון, דמוקרטיה, עקרון של שלום, מכיוון שמה שמבסס את האחרות זו ההתענגות, המסוימת, השונה, במימד הזה של האחרות, נמצא מלחמה״ [3].
4. גזענות. גזענות היא בדיוק דוגמה לשאלה של הקשר לאחר ככזה. הגזענות מכניסה למשחק שנאה שמכוונת בדיוק למה שמבסס את האחרות של האחר, במילים אחרות, את ההתענגות שלו. גזענות מתבססת על הנקודה של האקסטימיות של האחר. היא מתבססת על מה שמישהו מדמיין לגבי ההתענגות של האחר. זו שנאה של הדרך המסוימת, הדרך הייחודית של האחר לחוות התענגות, זה מה שמעורר את השדים של החוסר סובלנות.
5. חזרה להתקלות. למה דווקא עכשיו, שאלתי את עצמי, דווקא עכשיו, עם סיום האנליזה. כשחצית משהו, שמשהו הצטמצם, שאת חשה סיפוק, עולה ה"מוזר". ואז, חשבתי דבר כזה: כשאת באנליזה, הפגישות האנליטיות, בין אם זו הנחת הידע, ההעברה, האסוציאציות, החזרה, הלא מודע, כמו גם האופן בו הספה, הקול שלך ושל זו שמאחוריך, כל אלה, נושאים אותך. ואז, כשמפסיקים להגיע לפגישות, כשמפסיקים, המחשבות, כמו גם הגוף על ההתענגות האטומה שלו, אלה לא פוסקים. אלא שמעתה, את נושאת אותם לבד. בבדידותך. ואז אולי כשאין מי שאיתך שם באופן מסוים נושא את האחרות שלך היא מהדהדת חזרה אליך, יוצאת מתוכך, וחוזרת אליך. מו-זר. שמעתי פתאום: ח (מו) טל , (זר) . לא מונחת בחוץ.
.6 מסקנה. האם המו-זר, יכול להפוך את הזר לנסבל ? המוזרות יש בה מין התו הייחודי. הזרות היא אנונימית. במוזרות יש מן החיים, זרות היא ניכור, ואפילו מוות. המוזרות מכילה בתוכה את ה-מו (עבורי, משהו משמי), קיבלתי על עצמי משהו משמי. משהו מוזר, שכבר לא צריכה להדיר או לדחות או לשנוא, כזר.
.7מחשבה. ייתכן וזה משהו שהפסיכואנליזה יכולה לתרום לשיח הפוליטי? לאפשר לשאת משהו מן השם הפרטי, מן התו הייחודי, מן המוזרות. ובעזרתו לסדוק משהו מן האטימות שבשנאה ובהדרה. ייתכן שלהגיד על ההתענגות של האחר (או של עצמך) ׳היא מוזרה׳, ולא ׳היא זרה׳, יהפוך אותה ליותר נסבלת.
Miller J.A (1985) Extimacy, in Theory of Discourse: Subject, [1]
Structure and Society: Edited by Mark Bracher, New York University
Press, 1994
לאקאן ז׳ ( 2015 ), כתבים, ערכאת האות, הוצאת רסלינג [2]
Miller J.A (1985), Extimacy [3]
"الرُّعب من أنْ أسكنني، من أنْ أكون – يا للغرابة –
ضيفتي، المُسافرة التي في داخلي، ومكان منفاي".
أليخاندرا بيسارنيك – 5 كانون الثّاني، 1961
الـ "أنا" هو مكان منفاي. هذا ما يعلّمني إيّاه فرويد في "اللّامنزليّ".
سوف أحاول أن ألقي الضوء على نقطة معيّنة أثارتها لديّ حادثة صغيرة، تكاد تكون غير محسوسة. عندما طُرحت إمكانية الكتابة عن "الغريب"، تذكّرت هذه الحادثة. وهي نقطة تتيح لي أن أبدأ بصياغة إجابة شخصيّة عن السّؤال حول مساهمة التّحليل النّفسيّ في الحقل السّياسيّ.
1. الحادثة. أنهيتُ التّحليل ووجدتُ نفسي أحوم مع مقولة تكرّر نفسها: "هذا غريب"... كنت أقول هذا وذاك... غريب... وأحلم بهذا وذاك... غريب... أشعر بهذا وذاك، وما إلى ذلك. غريب. لم أعلم في حينه إلامَ يجدر عزو ذلك. بعد ذلك بأسابيع التقيتُ صدفةً بمحلّلتي النّفسيّة، تلك التي انفصلتُ عنها. توجّهتُ إليها وقلتُ: "هذا غريب. هذا غريب". سألتني: "ما الغريبُ؟" فقلتُ: "الإنهاء. غريب". حدّقتْ بي، ثمّ ذهبتْ. وبقي الصّدى في داخلي: هذا "غ-ريب".
2. إكستيميّة. الإكستيميّة هي حضور الخارجيّ (exterior) في الدّاخليّ (interior). فالأكثر باطنيّة، بحسب تعريف القاموس لمصطلح "الحميميّة"، لديه بحسب التّجربة التّحليليّة خواصّ خارجيّة. ليست الإكستيميّة نقيض الحميميّة، بل هي تُشير إلى أنّ الحميميّة هي الآخر، وكأنّها جسم غريب، طُفيليّ. "في التّحليل النّفسيّ،" هكذا يقول ميلير "يبدو لنا من الطّبيعيّ أن نموضع أنفسنا في بُعد الحميميّة، إذ ليست هناك تجربة أكثر حميميّة من التّحليل، كونها تجربة تحصل في ظروف تكتنفها الخصوصيّة، وتتطلّب الثّقة، وغياب الكبت إلى أبعد الحدود، إلى الدّرجة التي تكون عندها عياداتنا - تلك الأماكن المُخصّصة للاعترافات الحميميّة - أماكن يتصرّف فيها المتحلّلون وكأنّهم في منزلهم هم، رغم وجودهم في منزل شخص آخر. يُمكن التّحقّق من ذلك في الحالات التي يمدّ فيها المتحلّل يده لإخراج مفتاحه من جيبه وهو لا يزال يخطو نحو باب غرفة المُحلِّل. ورغم ذلك، لا يمكن بأيّ شكل أن نقول إنّ المُحلِّل هو صديق حميميّ للمتحلّل لديه. بل على العكس من ذلك، فالمُحلِّل إكستيميّ كُلّيًّا لهذه الحميميّة. قد يُشير ذلك إلى حقيقة أنّك لا تستطيع أن تكون صاحب المنزل في منزلك أنت." [1]
في "مقام الحرف"، يقول لاكان: "من هو، إذًا، ذاك الآخر الذي أتعلّق به أكثر من تعلّقي بنفسي، إذ حتّى في الصميم الأكثر اتفاقا لهويّتي الذّاتيّة، هو ذاته من يحرّك خيوطي؟" [2]. يُمكننا، إذًا، أن نقول إنّ الآخر حميميّ أكثر من حميميّتي أنا.
3. آخريّة الآخر. وعندما لا يعود هُناك "آخر للآخر"، ما هو الشّيء الذي يرسّخ آخريّة الآخر؟ إنّه التّلذّذ. بما يتعلّق بتلذّذه يكون الآخر بالفعل آخرا. "لأنّ الآخريّة لا تخضع لقانون الدّال الذي يقضي بإمكانيّة تبديله بدّال آخر، وفقا لمبدأ المساواة، الدّيمقراطيّة، ومبدأ السّلام، ولأن ما يرسّخ هذه الآخريّة هو التّلذّذ، المعيّن، المُختلف؛ في هذا البُعد للآخريّة سوف نجد حربًا" [3].
4. العنصريّة. العنصريّة هي، بالضّبط، مثالٌ لمسألة العلاقة بالآخر كآخر. فالعنصريّة تُضيف إلى اللّعبة كراهيَة مُوجّهة بالضّبط نحو ما يُرسّخ آخريّة الآخر، وبكلمات أخرى، تلذّذه. ترتكز العنصريّة على نقطة إكستيميّة الآخر. ترتكز على ما يتخيّله أحدُهم عن تلذّذ الآخر. إنّها كراهية للطّريقة المُعيّنة، الطّريقة الفريدة التي يختبر الآخر فيها التّلذّذ – وهذا هو عينه ما يُثير أشباح انعدام التّسامح.
5. العودة إلى الحادثة. لماذا الآن تحديدًا، سألتُ نفسي، لماذا الآن تحديدًا، مع انتهاء التّحليل النّفسيّ. عند اجتيازكِ شيئًا ما، عند تقلّص شيء ما، عندما تشعرين بالاكتفاء، يظهر "الغريب". وعندها، فكّرتُ كما يلي:
عندما تكونين في التّحليل النّفسيّ، فإنّ جلسات التّحليل، سواء أكان ذلك افتراض المعرفة، أو التحويل، أو التداعيات، أو العودة، اللّاوعي، وكذلك هيئة الأريكة، وصوتك، وصوت تلك الأخرى خلفك - كلّ تلك الأمور تحملك. تتوقّف هذه الاشياء عندما نكفّ عن الذّهاب إلى الجلسات، أما الأفكار، وكذلك الجسد بتلذّذه المُحكم، فلا يتوقّفان. منذ الآن، عليك حمل تلك الأمور وحدك. بوحدتك. وعندها، حين لا يكون هناك شخص معك يحمل بطريقة معيّنة آخريّتك، فإنّها تعود إليك كالصّدى، تخرج من داخلك، وتعود إليك. غرا-بة (مو-زار).
فجأةً سمعتُ: ح (مو) طال، (غريب – "زار"). الـ (مو) غير موضوعة في الخارج.[1]
6. خُلاصة. هل باستطاعة الغرا-بة (مو-زار) أن تحوّل الغريب ("الزار") إلى شيء يمكن تحمّله؟ تنطوي الغرابة على نوع من الميزة الفريدة. أمّا الغربة فهي من غير هويّة (بدون اسم). في الغرابة ضربٌ من الحياة، والغربة هي اغتراب، أو موت حتّى. تحوي الغرابة في داخلها الـ مو (بالنّسبة لي، جزء من اسمي) – تقبّلتُ شيئًا من اسمي. شيئًا من الغرابة، لم أعد بحاجة إلى إقصائه أو رفضه، أو كرهه، بصفته غريبًا.
7. فكرة. هل قد يكون ذلك شيئًا ممّا يُمكن للتّحليل النّفسي أن يساهم به في الحوار السّياسيّ؟ السّماح بحمل شيء من الاسم الشّخصيّ، من الميزة الفريدة، من الغرابة، ومن خلاله إحداث شرخ في الانغلاق الكامن في الكراهية والإقصاء. لربما يُعقل أن يكون وصف تلذّذ الآخر (أو تلذّذك أنت) كشيء "فيه غرابة"، وليس بأنه "غريب"، قد يكون ذلك ما يحوّله إلى شيء من الأسهل تحمّله.
__________________________________________
Miller J.A (1985) Extimacy, in Theory of Discourse: Subject, [1]
Structure and Society: Edited by Mark Bracher, New York University
Press, 1994
[2] לאקאן ז׳ (2015), כתבים, ערכאת האות, הוצאת רסלינג.
Miller J.A (1985), Extimacy [3]
[1] كلمة "موزار" بالعبرية تعني غريب ومنها "موزاروت – غرابة" و"زار-זר" وحدها تعني غريب أيضا. وتشير الكاتبة في هذه الملاحظة الى التفاتها لتقاطع المقطع "مو" من اسمها مع مقاطع كلمة الغريب – غرابة (موزار) بالعبرية.
