בבואי להעתיק את הכותרת שנבחרה לגיליון פולמוס הבא, "שפה של אָחֵרים" הופיעה לפתע קריאה אחרת: "שפה שלא אַחְרים".
שפתם של הוריי, שפת ארץ מוצאם כיהודים בגלות, הייתה מעורבבת עם שפות אחרות, שהבחינו את היהודים משכניהם המוסלמים. עם בואם ארצה, הייתה נוכחת עמדת האם, שדחתה את שפת מוצאה ושוועה להיטמע בישראל ובשפה העברית, ועמדת האב, שברוחו ובשפתו נטמע בתרבות המוסלמית.
ערבוב השפות של האחר ההורי, איפשר ידע שפות שחמק מהמבט של האחר הדמיוני. אך הייתה שפה אחת, שבמעין הסכמה שבשתיקה, ההורים הניחו שאינני מבינה, ושאותה סירבתי לדבר. זו הייתה שפת המוצא של הוריי, "שפת מריבה". לא היה זה סירוב לשפה, אלא סירוב להתענגות בדיבור, בשפה שנקשרה בשיח הזוגי, שהיה בו מן ההתענגות על דחף המוות. עמדה זו נקשרת לאחד המובנים של המילה "חרם" - "דבר שהוטל איסור על השימוש בו וההנאה ממנו". במקרה זה - חרם שהסובייקט מטיל על עצמו, בשירות צמצום ההתענגות.
"השפה שלא אחרים" היא השפה של ריבוי השפות שהיה נוכח בבית הוריי, שיח של שפות הכרוכות זו בזו, שונות ומשתלבות, מבלי לייצר הפרעה.
בצאתי מהורהרת מפגישת אנליזה, שמתקיימת בצרפת בשפה האנגלית, הופיעה סביב האובייקט הדחוי, אסוציאציה למילה בצרפתית détaché, ומיד הופיע בלבול, דבר והיפוכו, ערבוב שפות.
détaché נשמע לי כמו לחבר, to attach, de- étaché.
étach.... étaché....נטש, trash , בכיוון של מופרד.
המילה בצרפתית, מנותק détaché הביאה לניתוק המובן מן השפה, מה שאיפשר, בו-זמנית, הפרדה וחיבור.
"השפה שלא אחרים" חוצה את הגבולות הסגרגטיביים של השפה והמקום. היא השפה של הללנג, שבה איננו שותפים ואחידים ביחס למובן, אלא כלולים ובו-בזמן מופרדים, כל אחד עם המצאותיו הייחודיות.
ניתן להבחין בתופעת הבו-זמניות של ההפרדה והחיבור בפרקטיקה האנליטית, למשל, דרך ההפרדה של האובייקט המחולץ מן הגוף, המאפשרת את הסירוס והעיגון של הסובייקט בסמלי, או דרך ההמצאה "אקסטימי" (Extimité) של לאקאן אותה מפתח מילר. ניתן למצוא אותה גם בהקשר פוליטי, בשתי אמירות מן הידועות של ז'.לאקאן: האחת, באותו כיוון, נוגעת לבדידותו ביחס לסיבה הפסיכואנליטית, דווקא ברגע של צירוף אחרים באקט ייסוד האסכולה. השנייה, בכיוון ההפוך, בנוגע לכך שדווקא השווקים המשותפים הם אלה שיובילו להתגברות של תהליכי בידול (הצעת 9 באוקטובר 1967 על הפסיכואנליטיקאי של האסכולה).
האידאל של דיבור בשפה אחת שיוצרת את ה "אנחנו", כופה על הבדידויות את דחף המוות, המוביל אל מובנו השני שלה "חרם", "הרחקת אדם מן הציבור", זה שהקבוצה מטילה על אלה שלכאורה מתענגים אחרת.
לכאורה, משום שלמעשה, ההתענגות אינה יוצרת קבוצה, כי אין יחס מיני בין התענגות של סובייקט אחד, לזו של אחד אחר. אך היכן שהסובייקט לא מוכן להכיר משהו מהתענגותו, ולשרטט את הגבולות שהוא מחיל על עצמו, דחף המוות עלול להופיע במישור החברתי, דרך התקבצות המונית, תחת הזדהות משותפת.
מערכת פולמוס ידעה לבודד אירוע אחד, אותו היא מציינת בארגומנט כזה שהניע את הבחירה בנושא הגיליון הזה - הסירוב של המתרגם לערבית לתרגם את אחד המאמרים שהתקבלו. נדמה לי כי כאן לא מדובר בפעולה של חרם שסובייקט אחד מטיל על ההתענגות של האחר, וגם לא בחרם שהסובייקט מטיל על עצמו בשירות צמצום ההתענגות, אלא באקט של הימנעות מלקחת חלק בדבר, היכן שההתענגות של האחר פוגשת את גבולות האתיקה שלך.
عندما جئت لأنسخ عنوان العدد الأخير من "جدل"، "لغة الآخرين"، برزت فجأة قراءة أخرى للمكتوب: "لغة لن أقاطعها"[1].
كانت لغة والديّ، لغة بلدهم الأصلية في المهجر، مختلطة بلغات أخرى، ميزت اليهود عن جيرانهم المسلمين. مع قدومهم إلى البلاد، كانا حاضرين: موقف أمي، التي رفضت لغتها الأصلية وفضلت الاندماج في إسرائيل وباللغة العبرية، وموقف أبي، الذي كان منصهرا بمهجته ولغته بالثقافة الإسلامية.
سمح المزيج بين لغات الآخر الوالدي بمعرفة لغات تملصت من نظرة الآخر الخيالي. لكن كانت هناك لغة واحدة، افترض والداي باتفاق صامت بينهما، أني لم أفهمها والتي رفضت التحدث بها. كانت هذه لغة والديّ الأصلية، "لغة الشجار". لم يكن هذا رفضًا للغة، بل رفضًا للاستمتاع بالكلام، باللغة المتعلقة بالخطاب الزوجي والذي كان به نوع من التلذّذ على دافع الموت. يرتبط هذا الموقف بواحد من مفاهيم كلمة "مقاطعة" - "شيء يحظر استخدامه والاستمتاع به." في هذه الحالة - مقاطعة تفرضها الذات على نفسها في خدمة الحد من التلذّذ.
"اللغة التي لن أقاطعها" هيلغة تعدد اللغات التي كانت حاضرة في بيت والدي، خطاب لغات مرتبطة إحداها بالأخرى،مختلفة وممتزجة، دون إحداث أي خلل.
عند خروجي من جلسة تحليل يتم باللغة الإنجليزية في فرنسا، فكرت فجأة بكلمة Détachéالفرنسية وعلاقتها بالمرفوض، وشعرت على الفور بالارتباك، والتضاد، والمزيج بين اللغات.
تبدو لي كلمة détaché أنها تعني الوصل، de- étaché، to attach.
étaché.... étach....هجر، trash،باتجاه المنفصل.
كلمة منفصل بالفرنسة، détaché، أدت لانقطاع المفهوم عن اللغة، ما أتاح الفصل والوصل في الوقت نفسه.
"اللغة التي لن أقاطعها" عابرة لحدود اللغة والمكان العازلة والانفصالية. هي لغة اللغلغة لتي لا نتشارك ونتشابه فيها نسبة للمعنى، بل مشمولين وفي الوقت نفسه منفصلين، كلُّ وابتكاراته الفريدة.
يمكننا رؤية ظاهرة الفصل والاتصال المتزامنة في الممارسة التحليلية على سبيل المثال، من خلال فصل الغرض المستخرج من الجسد، ما يتيح إخصاء الذات وتثبيتها في الرمزي، أو من خلال مصطلح الاكستيمي (Extimité) الذي ابتكره لاكان ويطوره ميلر. يمكننا إيجادها في السياق السياسي أيضًا، في اثنين من أقوال لاكان المشهورة: الأولى، بنفسالاتجاه، تتناول وحدته فيما يتعلق بالسبب التحليلي وحصرا عند ضمّه لآخرين في "فعل تأسيس" المدرسة. والثانية، في الاتجاه المعاكس، التي تتطرق الى أن الأسواق المشتركة هي حصرا ما سيؤدي لزيادة الانفصال (اقتراح 9 تشرين الأول 1967 عن المحلل النفسي للمدرسة).
إن القيمة المثلى للتحدث بلغة واحدة والتي تخلق الـ "نحن"، تفرض دافع الموت على الذوات الوحيدة، ما يوصلنا إلى المعنى الثاني لـ "المقاطعة"، "إقصاء شخص عن الجمهور"، والذي تفرضه المجموعة على من يبدو وكأنهم يتلذذون بشكل مختلف.
ذلك أن التلذّذ لا يخلق مجموعة عمليا، اذ ليس هناك علاقة جنسية بين تلذّذ ذات ما وذات أخرى. لكن عندما لا تكون الذات على استعداد للتعرف على شيء من تلذّذها، ورسم الحدود التي تفرضهاعلى نفسها، فقد يتجلى دافع الموت على المستوى الاجتماعي، من خلال التكتل الجامع للجمهور، تحت تماه مشترك.
علمت هيئة "جدل" كيف تعزل حدثًا واحدًا، تذكره بالحجة على أنه ما حفز اختيار موضوع هذا العدد: رفض المترجم للعربية ترجمة أحد المقالات التي وصلت الهيئة. لا أرى بهذا فعل مقاطعة تفرضه ذات معينة على تلذّذ الآخر، ولا مقاطعة تفرضها الذات على نفسها من أجل تقليل التلذّذ، بل فعل امتناع عن المشاركة في الشيء، حيث يلتقي تلذّذ الآخر بحدود أخلاقياتك.
[1] هناك تشابه لفظي وعلى صعيد المكتوب في العبرية بين التعبيرين: لغة الآخرين (שפה של אחרים) ولغة لن أقاطعها (שפה שלא אחרים). التشكيل هو ما يخلق الفرق بينهما.(المترجم للعربية)
