סימפטומים של ילדי ונערי הפליטים - أعراض الأطفال والفتيان من أبناء اللّاجئين

המסמן  "פליט" מכיל בחובו את השורש פלט, כלומר הוציא. כאשר משהו או מישהו מוצא החוצה ממקום זה או אחר חייב הוא שיהיה לו מקום שיוכל להיקלט בו .

ההדחקה, שפרויד מגדיר אותה כמנגנון נפשי הנמצא בין הגינוי ובין הבריחה, אינה זהה לתופעה המתוארת כאן. במחשבה נוספת ניתן אולי לאמור כי שילוח של פליט שברח ממקום זה או אחר בחזרה אל מקום זה הוא גינוי שאינו מאפשר בריחה.

אחרי שפרויד גילה את היבשת ששמה פסיכואנליזה, איננו מופתעים שאברי גופינו יכולים להיאחז בשפת הלא מודע, שפה שאין לה קשר לסיבה אורגנית כמקור לתופעה.

ההיסטריות, עם שלל המופעים הגופניים בעלי המשמעות הנסתרת הקשורה לנפשי - שיעול, שיתוק גפיים, התעלפויות - הן דוגמא לכך שהגוף אינו לגמרי שייך להוויה המדברת, לפחות לא עד שמתקרבים להבנת הסימפטומים ולהקשרם אל הלא מודע.

הבנה זו עוזרת לנו לפענח, גם אם לא מקרוב וגם אם באופן גס, את תופעת אלו שכונו- "האפתיים".

באפריל 2017 התפרסמה ב׳ניו-יורק טיימס׳ כתבה של רחל אביב על ילדים ונוער של משפחות פליטים.

 משפחות פליטים אלו שהגיעו בעיקר מרוסיה ומיוגוסלביה, התקבלו בשוודיה. לאחר כשש שנים בהן התמקמה המשפחה, כאשר היא פונה לבקש תושבות קבע, היא מסורבת ומתבקשת לחזור אל המקום ממנו באה.

אלפים מילדי ונערי המשפחות, בשומעם את הודעת  הסירוב, נפלו למשכב, כל שעשו הוא לישון, חסרי יכולת  להזיז את הגפיים, אילמים, אינם מביעים כל רצון לאכול ולשתות ועושים את צרכיהם במיטה. בשנת 2004  היו  מאושפזים בבתי חולים בשוודיה ב-2000 ילדים ונערים כאלו, וב-2006 כ- 4000.

ילדים ונערים שנראה היה, כפי שניסחה זאת אחת הרופאות, ש׳נפלו מהעולם׳.

תופעה זו, שכונתה בשוודיה ׳סינדרום הכניעה׳ התרחשה אצל ילדי פליטים בגילאים 8-15.

במאמרו –"Contribution To Discussion on suicide "(1910), מבליט פרויד את חלקו של בית הספר במעבר מהילדות אל הבגרות כמרחב המאפשר את  הופעת הסימפטומים של הנערים, בנשירתם ההכרחית מחיק המשפחה הגרעינית המקורית אל עבר הבגרות.

 מצאתי במאמר זה עניין בהקשר לנפשי ולצורך שיהיה מקום שיאפשר אותו. כלומר, בהקשר למוסדות בציוויליזציה, ככאלו שמאפשרים לשכן בהם את הנפשי כאשר מקומות אחרים כבר אינם מתאימים למשימה זו.

אם כן, המשפט התנכי-"דע מאין באת ולאן אתה הולך" כורך בחובו את חיוניותם של המקומות  שיסומנו כשונים על מנת שיתאפשר מסלול שיאפשר את הדחף ואת האיווי, את אופק האפשרי אל מול מה שכבר אינו מתאים.

התמקמות שכרוכה באובדן הכרחי של הקודם.

הסילוק  אל מקום עבר, כלומר אל זה שהיה עבורך מקור לסבל ולטראומה איננו ניתפס. בניגוד למחסום, הוא גינוי ללא אפשרות מעבר. זהו הניכור בהתגלמותו.

אתה נהייה זר היכן ששהית, נשלח אל עבר מקום אותו בחרת לעזוב, כפושע  המוצא אל מחוץ לחוק. ואכן נאמר על ידי אחד מילדי הפליטים, לפני שנפל אל חוסר החיות שאחז בו שהם מגורשים כפושעים.

השוטטות למשל שהיא פעמים רבות סימפטומטית בהתבגרות - כובשת ברגליה את מסלולי הדחף.

היא ההופכי לתופעת "הנפילה מהעולם" כשאין מקום לכבוש בו את המסלול. כיון שאין מסלול.

הפרוש שאני מציעה  אם כך, לתופעה שעברה דרך גופם של ילדים ונערים אלו הוא השיתוק המוחלט בעולם שבו התנועה הסמלית  אינה אפשרית.

שיתוק מוחלט, סימפטום לסירוב,  דחייה שנוכחת בגוף כתו לזרות, גוף לא קרוא.  גוף שלא נותר לו אלא להיות אובייקט ללא סובייקט. שכן הסובייקט איננו נחשב. גוף בו הפתחים נאטמים אל העולם, אחד אחרי השני, כי אין מקום מקלט באחר הגדול.

לסיום אני בוחרת לצטט ,כפי שפרויד בחר, את הנסה- "האדם חייב להפליג ,לחיות אינו

חייב!"(מחשבות לעת מלחמה ומוות ,פרויד,1915) ואולי אוסיף שיותר מכל בנעורים.

בעקבות מה שעבר על אותם ילדים ונערים אשר סמנו בגופם סבל בל יתואר זה הקלה שוודיה מאוד על תנאי הקבלה של משפחות הפליטים והתופעה פחתה מאוד.

يتضمّن الدّال "لاجئ" في العبريّة الجذر "פלט"، وهو بمعنى "أَخرَج". عندما يُخرَج شيء أو أحد من هذا المكان أو ذاك، يتوجّب أن يكون هناك مكان آخر يستطيع استيعابه.

إنّ الكبت، والذي يعرّفه فرويد على أنّه آليّة نفسيّة تراوح ما بين الشجب والهروب، ليس مطابقًا للظّاهرة التي نصفها هنا. وإذا ما أعدنا التّفكير، قد نستطيع أن نقول إنّ إرسال لاجئ كان قد هرب من مكان ما عودةً إلى ذلك المكان هو شجب لا يترك فسحة للهروب.

بعد أن اكتشف فرويد قارّة التّحليل النّفسيّ، لم يعد يفاجئنا أن تتشبّث أعضاء أجسادنا بلغة اللّاوعي، وهي لغة لا علاقة بينها وبين أيّ مسبّب عضويّ قد يولّد هذه الظّاهرة.

الهستيريّات، مع جملة التجلّيات الجسديّة ذات المعاني الخفيّة والتي ترتبط بالنّفسيّ – السعال، شلل الأطراف، الإغماء – هي مثال على أنّ الجسد لا ينتمي كلّيًّا إلى الكينونة المتكلّمة؛ على الأقلّ، ليس قبل الاقتراب من فهم الأعراض وعلاقتها باللّاوعي.

هذا الفهم يُساعدنا على أن نفكّ لغز ظاهرة من يُطلَق عليهم نعت "اللّامُبالين" (אפתיים)– وإن كان ذلك على نحو فظّ وليس قريب.

في نيسان من العام 2017، نشرتْ صحيفة الـ "نيويورك تايمز" تقريرًا لراحيل أفيف حول الأطفال والفتيان في عائلات اللّاجئين.

وصلت عائلات اللّاجئين هذه في الأساس من روسيا ويوغوسلافيا، وتمّ استيعابها في السّويد. بعد مرور ستّ سنوات استقرّت خلالها العائلة هناك، تقدّمت بطلب للحصول على إقامة دائمة، إلّا أن طلبها قوبل بالرّفض وطُلب منها الرجوع إلى المكان الذي قدمت منه.

عند سماع الآلاف من الأطفال والفتيان في هذه العائلات خبر الرّفض جثموا نِيامًا، ولم يفعلوا أيّ شيء سوى النّوم، ولم يكونوا قادرين حتّى على تحريك أطرافهم، وامتنعوا عن الحديث، كما لم يظهروا أيّ رغبة في تناول الطّعام أو الشّراب، وأصبحوا يقضون حاجاتهم في السّرير. في العام 2004، رقد في مستشفيات السّويد نحو 2000 طفل وفتى في مثل هذه الحالة، وفي العام 2006 وصل عددهم إلى 4000.

بحسب وصف إحدى الطّبيبات للمشهد، كان أولئك أطفالًا وفتيانًا "سقطوا من العالم".

عُرِفت هذه الظّاهرة في السّويد باسم "متلازمة الاستسلام"، وشوهدت لدى أطفال اللّاجئين الذين يبلغون من العمر 8-15 عامًا.

في مقاله "Contribution To Discussion on suicide" (1910)، يشدّد فرويد على أهمّيّة المدرسة في الانتقال من الطّفولة إلى البلوغ، كحيّز يُتيح ظهور أعراض الفتية، في تسرّبهم الاضطراري ل من حضن العائلة النّوويّة الأصليّة نحو سنّ البلوغ.

وجدتُ في هذا المقال أمورًا ذات صلة في سياق النّفسي وفي الحاجة إلى وجود حيّز يُتيح هذا النّفسيّ. أي، في سياق المؤسّسات الحضاريّة، كتلك التي تُتيح إسكان النّفسي داخلها عندما لا تعود أماكن أخرى صالحة لهذا الغرض.

إذًا، إنّ الآية التوراتيّة "اعْرِفْ مِنْ أَيْنَ جِئْت وَإِلَى أَيْنَ تَذْهَبُ" تخبّئ في داخلها أهمّيّة هذه الأماكن المُشار إليها على أنّها مختلفة، وذلك لكي يتسنّى رسم مسار يُتيح للحافز وللرغبة، الأفق الممكن، مقابل ذاك الذي لم يعدْ ملائمًا.

إنّه تموضع ينطوي على فقدان قسريّ للمكان السَّابق.

إنّ الطّرد هو عودة إلى مكان من الماضي، أي إلى ذلك المكان الذي مثّلَ بالنّسبة إليك مصدرًا للمعاناة والصّدمة من غير اليسير فهمُه. وعلى عكس الحاجز، فإنّه يشكّل شجبًا من دون أي إمكانيّة للعبور. إنّه تجسيد لمعنى الاغتراب.

فأنت تصبح غريبًا أنّى حَللتَ، يتمّ إرسالك رجوعًا إلى المكان الذي اخترت مغادرته كمجرمٍ خارجٍ عن القانون. وهذا فعلًا ما قاله أحد أطفال اللّاجئين قبل أن يسقط نحو انعدام الحياة الذي ألمّ به – إنّهم يُطردون وكأنّهم مجرمون.

إنّ التّرحال على سبيل المثال هو في كثير من الأحيان عرَضٌ من أعراض المراهقة – وهو يحتلّ بقدميه مسارات الحافز. وهو الوجه المضادّ لظاهرة "السّقوط من العالم" حيث لا يوجد مكان لاحتلال المسار فيه. لأنّ المسار معدوم.

إذًا، إنّ التّفسير الذي اقترحه أنا للظّاهرة التي ألمّت بأجساد أولئك الأطفال والفتيان هو الشّلل التّامّ في عالم تستحيل فيه الحركة الرّمزيّة.

إنّ الشّلل التّامّ هو عرَض من أعراض الرّفض، رفض حاضر في الجسد ككيان غريب، ذلك الجسد غير المقروء. الجسد الذي لم يتبقّ له إلّا أن يكون موضوعًا دون ذات. إذ لا قيمة للذات. جسد تنسدّ فيه الفتحات نحو العالم، الواحدة تلو الأخرى، لأنّه ليس ثمّة ملجأ في الآخر الكبير.

سأختارُ أن أنهي باقتباس من هنسه، كما فعل فرويد: "الإنسان مُجبرٌ على الإبحار، لكنّه غير مجبرٍ على الحياة!" (أفكار لأزمنة الحرب والموت، فرويد، 1915) وقد أضيف أنّ ذلك صحيح بشكل خاصّ في سنّ الصّبا.

في أعقاب ما مرّ على أولئك الأطفال والفتيان الذين دلّلوا بأجسادهم على آثار المعاناة التي تفوق الوصف، خفّفتِ السّويد إلى حدّ كبير شروط قبول عائلات اللّاجئين، وخفّتِ الظّاهرة إلى حدّ كبير.

أوَدّ أن أشكر أفيغايل تسمرينسكي، شريكتي في القراءة والكتابة منذ فترة طويلة، إذ لولا يقظتها وفضولها تجاه ما يحصل في العالم فيما يخصّ عملنا الإكلينيكيّ، لما علمتُ بهذه الظّاهرة.