תגובה למאמר ׳יש גבול להתענגות והוא הרצון לחיות׳ - ردٌ على مقالة "هنالك حدٌ للتلذذ وهو الرغبة في الحياة"

הסופר יורם קניוק כותב בספרו ׳סבון׳ שהתגלה לאחר מותו ויצא לאור לאחרונה את הדברים הבאים: ״הרוזן ברנדוט השוודי....המליץ על הפיכתה של ירושלים לעיר בינלאומית - המלצה שנתקבלה בהתנגדות זועמת של רוב הישוב״. ומפי אחד מגיבוריי הספר: ״מדינה! כל הכבוד, אבל ירושלים שתעשה בינלאומית, זו ההצלה שלנו. מסחר בין ערבים ליהודים, תיירות עולמית, בתי משחק, עיר הקודש, חנויות ללא מכס, זונות בינלאומיות, שמח. מבתי הקפה, המסחר והקדושה המשותפת יבוא השלום״. ״אך במקום לשמע לעצותיו עמדה י-ם להפך לבירת מדינת ישראל מחולקת ומפוצלת כמו שהיא״. קניוק כתב את ספרו זה בין השנים 1959 ל 1964.

ב 1967 סופחה ירושלים המזרחית אך כפי שניתן להיוכח מן הראיון המופיע בגליון זה של אמיר קלוגמן עם ניר חסון, מחבר ׳אורשלים, ישראלים ופלסטינים בירושלים, 1967-2017׳, נשארה מפולגת ומפוצלת. ממשלות ישראל לדורותיהן מתנהלות ׳אחד בפה ואחד בלב׳ ומותירות את י-ם המזרחית מודרת ומוזנחת ללא כל נסיונות הטמעה. התריע על כך לאחרונה מועמד הימין לרשות העיריה, הח״כ הקיצוני זאב אלקין, בראיון שנערך איתו לאחרונה בעיתון ׳הארץ׳.

כל זאת כדי לומר שירושלים המזרחית, בממשותה, נותרה מעין חור שמעליו מרחפים סימניי שאלה, ומכאן מושא למאוויים שונים. העברת שגרירות ארה״ב לי-ם נועדה ונתפסה כמעשה סמלי לסתימת חור זה, כפגיעה באיווי. הפגנת תושבי עזה, המכונה כמובן במקומותינו התפרעות, הייתה הפגנת מחאה על מעשה זה.

הטענה המרכזית במאמרה של סוסנה, ׳נתקלנו באויב שרוצה להיהרג על ידינו׳ היא לדעתי, מבזה. (לא נתקלנו, ההפגנה הייתה ידועה והתקיימה מאחורי הגדר. יצאנו לפגע בה).

הקישור שעושה המאמר בין עוני ותנאי חיים קשים לבין חוסר הערך של החיים והרצון למות, להיהרג, מנוגד בעיני באופן מוחלט לחשיבה של הפסיכואנליזה. לאקאן הקדיש סמינר שלם, סמינרVII על האתיקה של הפסיכואנליזה, על מנת לומר שהאדם באשר הוא אדם, אינו מונע על ידי הטובין אלא על ידי האיווי. באלפיים שנות גלות סבלו היהודים הסגרים בגיטאות, דלות, עוני ופוגרומים. לא ידוע על התאבדויות המוניות. הם המשיכו להתקיים בין השאר בזכות המאוויים, לאותה ירושלים. כך שמי כמונו אמור היה להכיר לפחות באיוויו של האחר. אבל על ישראל דהיום ניתן לומר את הפסוק: ״וישמן ישורון ויבעט״. המאמר טוען באופן גורף להעדר איווי אצל העזתים ״(ל)מי שחי בעזה קשה קשה ביותר לשמר ולפתח מאוויים״ בעוד שמחאה היא דוקא סימן של איווי. ביחוס זה של היעדר איווי אני רואה ביזוי.

המאמר יוצר חוט מקשר בין ההפגנה של העזתים, המלחמות עם מדינות ערב, ובציטוט ממילנר, ׳אירופה שלאחר השואה... חייבת לראות בהיעלמות ישראל, שמזכירה לה את חרפתה׳. כל אחת מהטענות במהלך ראויה לויכוח, אולם אתייחס רק לעצם יצירת החוט: השואה, מלחמת השחרור עליה קיימת הסכמהעל כך שהיינו בסכנת השמדה, ו... ההפגנה בעזה. לוגית, קשה כמובן לקבל כיצד ׳נצחון התבוסה׳ המיוחס לערבים בכל המלחמות הולך יד ביד עם הרצון להשמדה; אבל עיקר הענין הוא שקשה שלא להחיל מתוך הקריאה את אותו רצון להשמדה על ההפגנה העזתית. ונמצאנו למדים כי התנהלותינו בעזה לא היתה אלא מלחמת הגנה נגד השמדתינו, או כדברי גולדה מאיר ׳ הערבים גורמים לנו להרוג אותם׳. והתוקפן, ישראל, הופך לקרבן.

כאן המקום לציין שאין כמונו, הישראלים, מומחים בקרבנות. אלופיי עולם. רולו מיי (ייתכן שבין רבים אחרים) כתב על כך שעם שהיה פעם קרבן ממשיך לתפוס את עצמו כקרבן גם בהיותו התוקפן, כשתפיסה זו מאפשרת לו להרגיש צודק תמיד בתוקפנותו, מה שמגביר את הסכנה הטמונה בו. לצערי, זהו מצבינו בעת הזו והמאמר הנדון מאשש הנחה זו.

في كتابه "صابون" والذي اكتُشف وصدر مؤخرا، بعد مماته، يكتب الكاتب يورام كانيوك ما يلي: "النبيل السويدي برنوديت... أوصى بتحويل القدس الى عاصمة دوليّة، وقوبلت هذه التوصية بمعارضة وغضب أغلبية الشعب". وعلى لسان أحد أبطال الكتاب: "دولة! كل الاحترام لهذا الأمر، لكن أن تتحوّل القدس لدولية، فهذا ما سيُنقذنا. التجارة ما بين العرب واليهود، سياحة عالمية، مدينة مقدّسة، حوانيت بلا ضرائب، زانيات دوليّات، فرح عارم. من المقاهي، والتجارة، والقداسة المشتركة سيأتي السلام". "وبدل الاستماع لنصيحته كان من شأن القدس أن تتحول لعاصمة إسرائيل مقسمّة وممزقّة كما هي الان". كتب كانيوك كتابه هذا ما بين السنوات 1959 و 1964.

في العام 1967 ضُمّت القدس الشرقيّة، ولكن كما يتجلّى من المقابلة الصادرة في هذا العدد والتي أجراها أمير غلوكمان مع نير حسون حول كتابه "أورشليم، إسرائيليون وفلسطينيون، 1967-2017"، بقيت القدس مقسمة وممزّقة. نهجت حكومات إسرائيل المتعاقبة وفقا لسياسة "القول شيء والنيّة شيء آخر" وأبقت القدس الشرقيّة في حيّز الإقصاء والإهمال دون أي محاولات لدمجها. وقد نوّه لذلك مرشح اليمين المتطرف لرئاسة البلدية عضو الكنيست ياريف ليفين، في مقابلة أجرتها معه مؤخرا صحيفة هآرتس.     

وكل هذا لكي نقول بأن القدس الشرقيّة، كواقع، بقيت كشيء مشابه للثقب الذي تحلّق من فوقه علامات سؤال، ومن هنا كموضوع لرغبات متنوّعة. لقد كان هدف نقل سفارة الولايات المتّحدة للقدس وهكذا فُهم، القيام بفعل رمزي لردم هذا الثقب، وللمّسّ بالرغبة. مظاهرات أهالي غزة، والتي ينعتونها عندنا بطبيعة الحال كأعمال شغب، كانت مظاهرات غضب ضدّ هذا الفعل.

الادعاء المركزي في مقالة سوسانا، " واجهنا عدوًّا يريد أن يُقتَل على أيدينا" هو ادعاء مُهين ومُذل. (لم نتواجه، فأمر المظاهرة كان معروفا مسبقا وهي أقيمت من خلف الجدار. نحن من خرج لقمعها).

والربط الذي يُجريه المقال ما بين الفقر وظروف الحياة القاسية وبين عدم قيمة الحياة والرغبة في الموت أو ان تُقتل، يتعارض من وجهة نظري على نحو مُطلق مع الفكر التحليلي. فقد خصّص لاكان سمينارا كاملا - وهو السابع في أخلاقيّة التحليل، ليقول بأن الانسان فيما هو انسان، لا يُوجّهه المُلك وانما الرغبة. على مدار ألفي عام من الغربة عانى اليهود من الحصار في الجيتوات، ومن القلّة ويُسر الحال، الفقر والمذابح. ولم نسمع عن انتحارات جماعيّة. وقد واصلوا البقاء بين أسباب عدة بفضل تشوقهم للقدس تلك. وعليه فمن كمثلنا كان حريٌّ به أن يعترف على الأقل برغبة الآخر؟. ولكن عن اسرائيل الحالية يصدق قول الآية: "ويسمَن يَشورون فيركُل". يزعم المقال بعدم وجود رغبة لدى الغزيين "فلمن يعيش في غزة من الصعب جدا ان يُطوّر ويغذّي الأماني"  هذا في حين أن الاحتجاج هو حصرا دليل عن رغبة. في نسب عدم الرغبة للغزيين أرى إهانة.         

يقيم المقال رابطة ما بين مظاهرة الغزيين، والحروب مع الدول العربية و"أوروبا ما بعد الكارثة... التي تريد أن تُشاهد اختفاء اسرائيل التي تُذكّرها بِعارها.." باقتباس من ميلنر.  كل ادعاء في هذا المسار جدير بالنقاش، الا أنني سأكتفي بالتطرق الى عملية الربط نفسها فقط: الكارثة، وحرب الاستقلال التي هنالك اجماع حولها وحول أننا كنّا خلالها في حالة خطر ابادة، و...المظاهرة في غزة. منطقيا، من الصعب طبعا أن نقبل كيف أن "انتصار الهزيمة" المنسوب للعرب في جميع الحروب يتماشى مع رغبتهم  في ابادتنا؛ الا أن جوهر القضية هو أنه من الصعب خلال القراءة، عدم نسب الرغبة في الابادة لمظاهرات غزة. وهكذا نفهم أن سلوكنا في غزة لم يَكُن الا حرب دفاع ضد ابادتنا، أو كقول غولدا مئير "العرب هم من يتسبّب في أن نقتلهم". والعنيف، أي اسرائيل، يغدو ضحيّة.

وهنا المكان لكي نقول بأن ليس هنالك من هم مثلنا نحن الاسرائيليون، خبراء في الضحويّة. نحن أبطال العالم في ذلك. رولو ماي (لربما بين آخرين كُثر) كتب عن ذلك الأمر بأن الشعب الذي كان ضحيّة مرة قد يستمر في رؤية نفسه كضحيّة حتى عندما يكون هو المعتدي، وأن هذه النظرة تمكنّه من أن يشعر بانه عادل دائما خلال عدوانيّته، الامر الذي من شأنه أن يؤدي الى تعاظم الخطر الكامن فيه. للأسف، هذا هو حالنا في هذه الآونة والمقال المذكور يعزّز هذا الافتراض.