תגובה למאמרה של סוסנה הולר - ردّ على مقالة سوسانا هولر بعنوان

‍

האופן בו מציעה סוסנה הולר לקרוא את המתרחש בעזה ועל גבולה, אינו מנקה צד אחד או מגנה צד אחר. הקריאה במאמר של סוסנה מלמדת על האופן שבו הקורבנות וההתקרבנות אורבות לאני מעצם המבנה הנרציסטי שלו, ועל אחת כמה וכמה ל"אניים" שתנאי חייהם איומים, והם נתונים להשפעות של גורמים מסיתים המספקים מחשבת-שווא של זהות, אני מוסיפה: מנחמת, אך כזו שמציעה את דרך האלימות כמוצא היחיד. זה ברור שהפלשתינים בעזה איבדו תקווה והם נתונים להשפעות וללחצים של גופים שרוצים להפיק תועלת ממצבם האומלל, גופים קיצוניים שאינם רוצים בטובתם. מרקס דיבר על ״מי שאין לו מה להפסיד״ - כאלה הם תושבי עזה המוכנים למות בעבור רעיונות או הבטחות לתהילה או מוות כשאהידים. סוסנה מראה כיצד מי שמצבו אומלל, זה  ש״אין לו מה להפסיד״, נדחף לעמדת הזהות המושלכת עליו מן האחר, אני=אני, המעודדת את דחף הקורבנות וההתקרבנות, המעודדים את התשוקה להקרבה עצמית, למות גיבורים (ראו מאמרים של אמירה הס ב-הארץ בשלושת העשורים האחרונים). במצב זה הזיקה לעמדת הקורבן מאוד משכנעת, וכי איזה עתיד נכון להם בעזה? במצב הזה קשה לפתח מאוויים לחיים ולדבוק בהם.

באשר לתגובתה של נחמה גסר, אני לא חושבת שיש קשר בין הנסיבות ההיסטוריות אותן סוקרת נחמה בתגובתה לבין הקריאה המוצעת במאמר. המאמר מציע קריאה פסיכואנליטית למצב קיומי מתמשך, שהוא חלק מהווייתה שלמדינת ישראל רבתי, יהודים ופלשתינים, זה למעלה משבעים שנה, וכפי שאנו רואים המצב הולך ומחמיר בשנים, בחודשים ובשבועות האחרונים, בעיקר בגבול עזה. כאשר מבודדים את המשפט״ נתקלנו באוייב שרוצה להיהרג״ ומוציאים אותו מהקשרו, זה נשמע מכליל וגורף, אבל בתוך ההקשר הטענה שסוסנה מציגה אינה טענה ביקורתית כלפי הציבור הזה עצמו, אלא יותר הצעה להסביר מצב כואב וטראגי; טראגי עבור מדינת ישראל לא פחות מאשר עבור ההנהגה הפלשתינית. ואם כבר, יש להפנותה אף יותר אל הצד  הישראלי, כי כאשר אנו מבינים שמי שעומד מולנו הוא ציבור מיואש עד כדי מוכנות להרוג ולהיהרג, יש להתחשב בכך, ולא לדרבן במעשים שלנו את הדחיפה להיהרג של אוכלוסייה מיואשת הנתונה  להשפעת ההסתה והניצול לרעה של ייאוש זה על ידי ההנהגה שלה עצמה.

בתגובה לח'ליל, אומר כי בשום מקום במאמר לא כתוב שישראל היא האור ואילו עזה היא החושך. כן כתוב שהגבול בין עזה לישראל הוא הגבול בין החיים והמוות. האמנם זה לא כך? האם ישראל, בהתנתקות החד צדדית שלה, בהתקפות הלא מידתיות, לא עושה הכל כדי שתושבי ישראל יוכלו לחיות בשקט ויפתחו מאוויים, בעוד שתושבי עזה, לפני ואחרי ההתנתקות, שרויים במצב של אסון הומניטרי מתמשך? הכתוב אינו מתמקד באחריות של ישראל, אך בשום אופן גם אינו מנקה את ישראל מאחריות, הוא מציג בפנינו את הדינמיקה לה נתונה אוכלוסייה גדולה מאוד, ״החיה במקום בו קשה ביותר לפתח מאוויים״. הכתוב במאמר עוסק במצב שבו אוכלוסייה גדולה הנדחפת ללכת אל הגדר מבלי לפחד למות, בדינמיקה של הקורבנות וההתקרבנות האורבת לכל אוכלוסייה, מנוצלת על ידי הנהגות ציניות שלא דואגות לרווחתה ולהבראתה. זה לא סוד שההנהגות בעזה משמרות את מצב הפליטות ובמשך שנים לא מפנות משאבים לשיקומה. המאמר נותן עומק תיאורטי ל״כמיהה לעמדת הקורבן״ בתור נחמה. לכולנו יש הסכמה על כך שזה קורה עם שאהידים יחידים, ומדוע אין זה כך גם בקבוצות גדולות? אנו הרי מכירים זאת מ״פסיכולוגיה של ההמון ואנליזה של האני״.  אם אמנם מובעת טענה כלשהי בדברים של סוסנה, הרי היא כלפי ההנהגות הפלשתיניות, הפוליטיות, הדתיות והצבאיות, שמשמרות את מצב הפליטות ולא מאפשרות לזֵהות שאינה מבוססת על אני=אני לחלחל פנימה. מתוקף כך הן משמרות את המצב, ומעודדות את המגמות ההרסניות וההתאבדותיות של האזרחים החיים תחת הנהגתם.

במצב הזה המפגש בין העמים הוא טראגי; האוכלוסייה הפלשתינית ודרכי ההתקרבנות שלה, והאוכלוסייה היהודית בישראל שמחוקקת חוקים שמחזקים את ההתקרבנות, הפעם את זו היהודית, אל מול כלל אזרחיה הלא-יהודים שלמדינת ישראל.

הכותבת לא מייצגת חשיבה שלימין או שמאל, ולא נרתעת מביקורת על אי-תקינות פוליטית - בזכות זה אנו זוכים בהסבר פסיכואנליטי מאיר עיניים על המצב המנטלי בו שרויה האוכלוסייה בעזה. היום אנו שומעים שהאמריקאים מפסיקים את התמיכה באונר״א, ושוב פעם, לאן מובילים המדינאים באמריקה, בעזה ובישראל את האוכלוסייה האומללה של עזה? בכמה קורבנות תעלה ההחלטה הזאת? מי ינוצל לרעה במשחק הכוחות הזה, ומי ישלם את המחיר? במצב בו העולם מפנה גב לתושבי עזה, בו קובעי המדיניות בעזה ובישראל שרויים בכיפופי ידיים במקום לדאוג לתושבים, אין מה ומי שיעצור את התשוקה להקרבה ולהתקרבנות שמחליפה, בנסיבות האלה, את התשוקה לחיות.  

إنّ الطّريقة التي تعرضها سوسانا هولر لقراءةما يحصل في غزّة وعلى حدودها، لا يُبرّئ جانبًا واحدًا أو يشجب جانبًا آخر. إنّالقراءة في مقالة سوسانا تفيدنا في فهم الشكل الذي يتربّص من خلاله حسّ الضّحيّةوالتشبث فيه للـ أنا من منطلق المبنى النّرجسيّ لذلك الـ أنا، فكم بالحريبالنّسبة للـ أنايا التي تعيش ظروفًا حياتيّةصعبة وتكون رهينة تأثيرات جهات تحريضيّة توفّر أفكارًا وهميّة حول الهويّة، وسأضيف:بأنّها معزيّة، الا أنها تعرض كذلك طريق العنف على أنّها المخرج الوحيد. من الواضحأنّ الفلسطينيّين في غزّة فقدوا الأمل وأنّهم عرضة للتأثيرات والضّغوط التيتمارسها جهات ترغب في الاستفادة من أوضاعهم التعسة – جهات متطرّفة لا تعنيها مصلحتهم.حدّثنا ماركس عن أولئك الذين "ليس لديهم ما يخسرونه" – هكذا هم سكّانغزّة، المستعدّون للموت في سبيل أفكار أو وعود بالمجد أو الموت كشهداء. تُظهرسوسانا كيف أنّ ذاك الذي أوضاعه تعسة، ذاك الذي "ليس لديه ما يخسره"،يُدفع تجاه موقف الهويّة المُسقط عليه من الآخر، أنا = أنا، والذي يشجّع حافز الحسّبالضّحيّة والتّشبث فيه، وبالتالي الشّغف بالتّضحية الذّاتيّة، وبالموت ميتة الأبطال(راجعوا مقالات عميرا هس في صحيفة هآرتس في العقود الثّلاثة الأخيرة). فيهذه الظّروف، يكون الارتباط بموقف الضّحيّة مُقنعًا جدًّا، إذ أيّ مستقبل يُمكنهمأن يتوقّعوه في غزّة؟ في هذه الظّروف، يصعب تطوير تطلّعات في الحياة والعملبموجبها.

أمّا بخصوص ردّ نحاما غيسر، لا أعتقد أنّهناك علاقة بين الظّروف التّاريخيّة التي تستعرضها نحاما في ردّها وبين القراءةالتي تقدّمها المقالة. تعرض المقالة قراءة تحليليّة للظرّف الوجوديّ المُستمرّ،والذي يُشكّل جزءًا من كيان دولة إسرائيل الكُبرى، من كيان اليهود والفلسطينيّين،منذ ما يزيد عن سبعين عامًا، ومثلما نرى فإنّ الظّروف تزداد سوءًا في السّنوات،وفي الأشهر، وفي الأسابيع الأخيرة، وخاصّة عند حدود غزّة. إذا ما عزلنا جملة"واجهنا عدوًّا يريد أن يُقتَل" وأخرجناها من سياقها، ستبدو لناتعميميّة وشاملة، لكن داخل السياق، فإنّ الادّعاء الذي تعرضه سوسانا ليس ادّعاءًنقديًّا تجاه ذلك الجمهور بحدّ ذاته، بقدر ما هو اقتراح لتفسير حالة مؤلمةوتراجيديّة؛ تراجيديّة بالنّسبة لدولة إسرائيل بشكل لا يقلّ عن تراجيديّتهابالنّسبة للقيادة الفلسطينيّة. بل العكس هو الصّحيح، يجدر توجيه هذا الادّعاءللجانب الإٍسرائيليّ، لأنّنا إذا أدركنا أنّ من يقف قابلتنا هو جمهور يائس إلىالحدّ الذي يجعله مُستعدًّا لأن يَقتُل وأن يُقتَل، يجب أخذ ذلك في عين الاعتبار،وعدم اتّخاذ خطوات تحثّ ذاك الدّافع لدى الجمهور اليائس لأن يُقتَل، ذاك الجمهورالمُعرّض لتأثيرات التّحريض والاستغلال السّيئ لهذا اليأس من قبل قيادته هو.

وكردّ على خليل، أقول إنّه لم يرد في أيّمكان في المقالة أنّ إسرائيل هي النّور، في حين أنّ غزّة هي الظّلمة. الوارد فيالنّص هو أنّ الحدّ بين غزّة وإسرائيل هو الحدّ بين الحياة والموت. أليس الأمركذلك؟ ألا تفعل إسرائيل كلّ ما بوسعها، من الانفصال الأحاديّ الجانب، وحتّىالهجمات غير المُتناسبة، كي يستطيع سكّان إسرائيل أن يحيوا بهدوء وأن يطوّرواتطلّعات، في حين يبقى سكّان غزّة، قبل الانفصال وبعده، في حالة من الكارثةالإنسانيّة المستمرّة؟ لا يركّز النّص على مسؤوليّة إسرائيل، لكنّه لا يُعفيها منالمسؤوليّة بأيّ شكل من الأشكال، بل يعرض أمامنا الدّيناميكيّة التي يعيشها جمهوركبير جدًّا، "يعيش في مكان تصعب فيه كثيرًا بلورة تطلّعات". يتناول نصّالمقالة حالة الجمهور الكبير الذي يندفع نحو السّياج دون أن يهاب الموت، كما وديناميكيّةحسّ الضّحيّة والتّشبث به اللّذين قد يتربّصان لأي جمهور كان، مُستغل من قبلقيادات مستهترة لا تعنى برفاهيته ولا بصحته. ليس بسرٍّ أنّ القيادات في غزّة تحفظحالة اللّجوء في غزّة ولم تكرّس الموارد لإعادة تأهيلها على مرّ السّنين. تُقدّمالمقالة عمقًا نظريًّا لـ "التّوق إلى مكانة الضّحيّة" على أنّه تعزية. نتّفقجميعًا أنّ ذلك يحصل مع شهداء أفراد، فلِمَ يكون الأمر مغايرًا في مجموعات كبيرة؟إذ إنّنا نألف ذلك من "علم النّفس الجمهور وتحليل الـأنا". إذا تخلّل نصّ سوسانا ادّعاء ما، فإنّه موجّه للقيادات الفلسطينيّةالسّياسيّة، والدّينيّة والعسكريّة، التي تحفظ حالة اللّجوء ولا تسمح بأيّ هوية لاتعتمد على الـ أنا = أنا، أن تتغلغل إلى الدّاخل. من هذا المنطلق، فإنّها تحفظ هذهالحالة، وتُشجّع التّوجّهات الهدّامة والانتحاريّة لدى المواطنين الذين يعيشون تحتقيادتها.

في ظلّ هذه الظّروف، يكون اللّقاء بينالشّعبين تراجيديًّا؛ الجمهور الفلسطينيّ وأساليب تشبّثه بموقف الضحيّة، والجمهورالإسرائيليّ الذي يسنّ قوانين تشجّع مثل هذا التشبّث، اليهوديّ هذه المرّة، تجاهجميع مواطني إسرائيل من غير اليهود.

لا تعرض الكاتبة تفكيرًا يمينيًّا أويساريًّا، ولا تخشى انتقادًا حول كونها "غير صائبة سياسيًّا" (politically incorrect) – ولهذا حظينا بتفسير تحليليّ مُنير للبصيرة للظّروفالذّهنيّة التي يعيشها الجمهور في غزّة. نسمع اليوم عن أنّ الأمريكان سوف يكفّونعن دعم الأونروا، ومرّة أخرى، إلى أين يقود السّياسيّون في أمريكا، وفي غزّة، وفيإسرائيل ذلك الجمهور التّعس في غزّة؟ كم ضحيّة سوف يكلّف ذلك القرار؟ من سوفيُستغلّ للأسوأ في لعبة القوى هذه، ومن سيدفع الثّمن؟ في هذه الظّروف التي يديربها العالم ظهره لسكّان غزّة، والتي ينهمك فيها واضعو السّياسات في غزّة وإسرائيل فيليّ الأذرع بدل الاعتناءبالسّكّان، ليس هناك من يمكنه أن يكبح الرّغبة في التّضحية والتشبّث في كونك ضحية،والتي تستبدل، في هذه الظّروف، الرّغبة في الحياة.