דמוקרטיה בדיעבד - الديمقراطية بأثرٍ رجعيٍ

‍

א.

קפל-לשון מעניין, 'היום שאחרי'.

מאגד התייחסות דיאכרונית כפולה: לפני, אחרי. על ציר חיי אדם, ניתן למקם באופן "טבעי" בשני רגעים - לידה ומוות. היום שאחרי טרם-קיום (לפני לידה), משך זמן המתעכב אחר ביאת האדם לעולם; והיום שאחרי קיום (מוות), משך הנפרס לאחר תום חייו. שני אלו, אין בהם דיבור: האחד טרם, השני לאחר. הם אינם בהישג הניתן לאמירה. מעניין שנבחר כנושא גיליון זה מסמן המאזכר את מה שאינו ניתן לאמירה.

המסמן 'היום שאחרי' הוא בציון פספוס: 'אחרי', אינו עוד. הוא מאזכר את שאינו ניתן לאמירה, עודפות החורגת את המסמן לכשעצמו. שמה מה שחורג את אותו 'יום שאחרי', מתמשך או אינסופי? סטטי או משתנה? אין יודעים מתוך התנסות. זה קשור בחידת הקיום, חידת הספינקס[1].

ב.

דמוקרטיה אינה מתקיימת 'אחרי', היא אינה סטטוס שיבוא. זוהי אשליה מסנוורת, משיחית, להניח 'אחרי' שהוא 'דמוקרטי'. זהו מתק שפתיים דמגוגי להצהיר 'נתקן את הדמוקרטיה', אין דבר-מה אשר יסדיר את הדמוקרטיה אחת ולתמיד.

דמוקרטיה היא בסטטוס מעשה.[2] במשלב אתי, משלב האקט. המעשה הדמוקרטי אינו נוח, כרוכים בו ויתורים ותמורות. מעשה הוא דמוקרטי בהינתן אפקטים של דמוקרטיה, כך דמוקרטיה היא בדיעבד. יש בדמוקרטיה מן הלוגיקה הנוירוטית.

זה מזכיר דיון מלפני מספר שנים, בו נטען כי האקט האנליטי 'אכזרי'. נעשתה השוואה לכירורג, נאמר – 'חיתוך זה אכזרי'. טענה זו גרפה הסכמה רחבה, איני מבין מדוע. תחילה, אין אקט מראש. אקט אינו – מלכתחילה –אכזרי. לאחר מכן, מה בין האקט, המעשה והמשלב האיכותני?

ג.

פרויד ממקם את האיכותניות בחוויות והרגשות המודעות[3], במערכת התפיסה [Pcpt], שם יש ריגושים באמצעות איכויות ללא היכולת לשמר עקבות שינויים.[4]לו האקט אכזרי, הרי הוא מכוון אל התפיסה-מודע, ללא עקבה, ללא שינויים. זהו גם אקט שלמודע, מתוך תפיסה, אחרת כיצד הוא אכזרי? האם סקלפל הוא אכזרי? האקט האנליטי, אינומן השדה הזה.

מכיוון אחר, אכזרי מרמז יחס. למקם את האקט ביחסיות זה להכלילו במעוין (losange) של נוסחת הפנטזמה[5], כמולומר - אקט פנטזמטי. מאחר והאקט קשור באתיקה, וכך גם המעשה הדמוקרטי, נוכל אולי להקביל: אם אקט הוא פנטזמטי, גם המעשה (הדמוקרטי) פנטזמטי; הם צורת יחס. או בסמנטיקה פרוידיאנית - דמוקרטי הוא תג איכותני.

זו שגיאה. זה לחלץ את הדמוקרטיה מהאתיקה אל האסתטיקה, או אולי אל הפנטזמה. למקם כך דמוקרטיה, פוליטית, זה מתווה של להטוטי פירוטכניקה דמגוגיים המכוונים לאיכותניות הדמוקרטיה, כמו הפעלת רגשי העם המכוונת אל פנטזמת-המון.[6]זו אינה אתיקה, ואינה דמוקרטיה.

ד.

אם בבחירה דמוקרטית התוצאה אינה ידועה מראש, כפי שהציע ז'אק-אלן מילר,[7] המעשה הדמוקרטי, בדומה לאקט, הוא במשלב של הימור. בהיעדר ודאות לגבי התוצאה, המעשה הדמוקרטי מוכיח עצמו בדיעבד. השלכות המעשה (למשל בחירות), ואם היה דמוקרטי, למדים בדיעבד.[8] יש 'אחרי' המצביע אל 'בדיעבד'.

מעניין כי בתקנון שלה-WorldAssociation of Psychoanalysis (WAP)[9],מוזכרת המילה דמוקרטיה, בסעיף 2, " [ה-WAP]מעודד במיוחד כל פעילות הכשרה או שמכוונת לעשות דמוקרטיזציה של הפסיכואנליזה". פעילות או מעשה כזה, שעושה דמוקרטיזציה של הפסיכואנליזה, מוכיח עצמו בדיעבד. גם אם יש אוריינטציה לדמוקרטיזציה, המעשה כזה בדיעבד.

ה.

אקט, או המעשה הדמוקרטי, אינו אכזרי, גםאם הוא מחולל מועקה. מה רע במעט מועקה? יש גרוע יותר [ou pire]...וזה נחווה בישראל של ימינו.

לאקט יש מחיר (אפרופו הימור), גם לדמוקרטיה יש מחיר: יש אי-ודאות (בחירה, הימור, הצבעה), יש גם אי-נחת. זה חלק מהמחיר שחברה דמוקרטית משלמת, אי-נחת שנמצאה עדיפה על פני מחיר גרוע יותר [ou pire], ללא בחירה.

           המבנה הדמוקרטי, הוא מבנה של אי-נחת: הפרדת רשויות, מנגנוני בלימה, מנגנוני האטה ועיכוב פעולה (למשל היועמ"שית וחקיקה), וכדו'. בדמוקרטיה נדרשים לעבוד, אפרופו אי-נחת, וזו עבודה עם התנגדות מובנית. עבודה זו היא עם עכבות, מעוררת מועקה, מזמנת סימפטומים. דמוקרטיה אינה 'ביום שאחרי', היא מתוך עבודה עם אי-נחת זו, היא מיושמת בדיעבד.

           עם זאת, האדם שואף להשתחרר.

ו.

על גב אי-הנחת והמועקה, הדמגוגיה והתעמולה מכוננות ומכוונות המון על בסיס הכמיהה לשחרור (עודף איכותני). הקריאה לשחרור האולטימטיבי היא להשתחרר מהמנגנונים (הנוירוטיים) המייצרים עכבות, מועקה, אי-נחת, וכיו"ב. כאן יש להבחין בין שחרור וחירות, המונח על הכף - מתח.

שופנהאואר[10] מגדיר את החופש כנגטיבי, ללא כל עכבה וכדו', כאשר החסם הוא פוזיטיבי. חופש מלא הוא ללא קונפליקט. אך יש קונפליקטים היוצרים מתח פנימי באדם, מניעים מתנגשים, אין תאימות, יש מתח. מתוך המתח, מתאפשר מעשה, מתאפשרת אתיקה.

שחרור חותר אל החופש ממתחים, חירות מכוונת אל המעשה. במקום בו שחרור מבקש לחתור תחת המגבלות, החירות שואפת אל מעשה אשר אינו בהכרח מנותק מן החברתי.[11]באופן פרדוקסלי, שחרור מלא הוא אנטי-חירות, אין בו טעם במעשה (אתי, דמוקרטי).

הפרדת רשויות יוצרת מתח, זהו מתח שלאיזונים ובלמים המאפשרים סדר ומעשה. כשממשלה מתלוננת ש'לא נותנים לה לעשות את תפקידה' בשל אותו מתח – זוהי תביעה להשתחרר מכל אופנות מתח.[12] זוהי תביעה אנטי-דמוקרטית.

ו.

במונחיו של פרויד, חירות קשורה בפריקה (סיפוק) במעשה מסוים, ולאקאן יכווין – עם האיווי. אך מעשה זה אינו נפטר במלואו מהמועקה, האי-נחת, מתחי האנושיות; לאקאן מגדיר 'מתח' כשם נרדף ל-'התענגות'.

שחרור מלא ממתח שואף אל המעבר לאנושי, אל המעבר לחיים. זהו גם שחרור מהמעשה, מהאתיקה, אל אותו 'יום שאחרי' משיחי, ככל וביאת המשיח משחררת מההתענגות בחיים אל 'העולם הבא', עולם שכולו טוב (סיפוק מלא).שם (לכאורה) אין קונפליקט, אין מתח. בחיים, באותו טווח בין שני המומנטים של 'היום שאחרי', יש התענגות. על כן, ניתן לכוון אל אתיקה דמוקרטית כאוריינטציה -דמוקרטיזציה.

קפל-הלשון 'היום שאחרי' הוא אשליה מפתה, הוא אינו דבר מלבד אשליה עד אשר מתקיים מעשה שבדיעבד ניתן להעיד עליו כדמוקרטי. רק אז יתאפשר 'רגע שאחרי' להעיד על המעשה כבעל אפקטים של דמוקרטיה, ככל ויתקיים מאמץ כזה לנסח 'אחרי'; גם בכך יש מן המתח, אולי גם מן הסיפוק בחיים.

أ.

تورية مثيرة للاهتمام، "اليوم التالي".

إذ أنها تضم معالجة تعاقبية مزدوجة: قبل، بعد. على محور الحياة البشرية، يمكن للمرء أن يموقع، بشكل "طبيعي"، لحظتين -الولادة والموت. اليوم التالي لما قبل الوجود (قبل الولادة)، الفترة الزمنية التي تمتد بعد مجيء الإنسان إلى العالم. واليوم التالي للوجود (الموت) هوالوقت الممتد بعد نهاية حياة المرء. كلاهما، لا كلام فيهما: أحدهما قبل والآخر بعد. كلاهما غير قابل للقول. من المثير للاهتمام أن الاختيار لهذا العدد قد وقع على دلالة تشير إلى ما لا يمكن قوله.

تعبرالدلالة "اليوم التالي" عما هو فائت: "بعد"، لم يعد موجودًا. إنها تشير إلى ما لا يمكن قوله، فائض يتجاوز الدال في حد ذاته. إذ ربما ما يتعدى ذلك "اليوم التالي"، مستمر أم لانهائي؟ ثابت أم متغير؟ لا نملك الإجابة من خلال التجربة. إن الأمريتعلق بلغز الوجود، لغز أبي الهول[13].

ب.

الديمقراطية لا تتحقق "فيما بعد"، إنها ليست وضعا سيأتي. إنه وهم خداع مسيحاني أن نفترض أن "فيما بعد" هو"ديمقراطي". إنه كلام معسول ديماغوجي أن نعلن، "سنصلح الديمقراطية"، لا يوجد شيء يمكنه أن ينظم الديمقراطية مرة واحدة وإلى الأبد.

الديمقراطية هي حالة عمل.[14]في البُعد الأخلاقي، بُعد الفعل. الفعل الديمقراطي ليس سهلًا، إنه ينطوي على تنازلات وتغييرات. يكون الفعل ديمقراطيًا عندما تكون حوائج الديمقراطية متاحة، لذا فإن الديمقراطية هي بأثرٍ رجعيٍ. في الديمقراطية شيء من المنطق العصابي.

يذكرنا هذا بنقاش جرى قبل بضع سنوات، حيث زعم أن الفعل التحليلي يكون "قاسيا". تمت مقارنته بالعملية الجراحية، قيل- "القطع قاسٍ". حاز هذا الادعاء على إجماع واسع، لا أفهم السبب. أولا، لا يوجد فعل مقدما. الفعل ليس قاسيا في بداية الأمر. بعد ذلك، ماذا بين الفعل، العمل والمستوى النوعي؟

ج.

يضع فرويد النوعية في التجارب والعواطف الواعية [15]، في نظام الإدراك [Pcpt]، حيث توجد إثارة من خلال الصفات دون القدرة على الحفاظ على نمط التغييرات.[16] إذا كان الفعل قاسيا، فهو موجه إلى الإدراك - الوعي، دون نمط، دون تغييرات. إنه فعل صادر عن الوعي أيضا، من خلال الإدراك، وإلا كيف يمكن أن يكون قاسيا؟ هل المشرط قاسي؟ ليس الفعل التحليلي من هذا المجال.

من جهة أخرى، فإن القسوة ترمز إلى العلاقة. إن وضع الفعل في النسبية يعني تضمينه في معين (lozenge)صيغة الهوام [17]، بمعنى آخر - فعل هوامي. بما أن الفعل مرتبط بالأخلاقيات، وكذلك الأمر بالنسبة للفعل الديمقراطي، يمكننا أن نشرح ذلك من خلال التناظر الآتي: إذا كان الفعل هوامياً، فإن الفعل (الديمقراطي) يكون هوامياً أيضا. إنها شكل من أشكال العلاقة. أو في دلالات فرويد، الديمقراطية هي علامة نوعية.

هذا خطأ. إنه استخلاص الديمقراطية من الأخلاقيات إلى الجماليات، أو ربما إلى الهوام. إن وضع الديمقراطية بهذه الطريقة، سياسيا، هو صيغة من الحيل الديماغوجية التي تستهدف نوعية الديمقراطية، مثل تفعيل المشاعر الشعبية التي تستهدف هوام الجماهير.[18]هذه ليست أخلاقيات وليست ديمقراطية.

د.

إذالم تكن النتيجة معروفة مسبقا في الخيار الديمقراطي،كما اقترح جاك آلان ميلر[19]، فإن العمل الديمقراطي، كما هو الحال بالنسبة للفعل، هو نوع من المقامرة. في غياب اليقين بشأن النتيجة، يثبت الفعل الديمقراطي نفسه بأثرٍ رجعيٍ. يتم معرفة عواقب الفعل (الانتخابات، على سبيل المثال)، وما إذا كان ديمقراطيا، بأثرٍ رجعيٍ.[20] هناك "بَعد" يشير إلى " بأثرٍ رجعيٍ".

ومن المثير للاهتمام أنه في دستور الرابطة النفسي للتحليل العالمية (WAP) [21]تم ذكر كلمة الديمقراطية في البند 2، "تشجع [WAP] وجه التحديد على أي نشاط يضفي الشرعية أو يهدف إلى إضفاء الطابع الديمقراطي على التحليل النفسي". مثل هذا النشاط أو العمل، الذي يضفي الطابع الديمقراطي على التحليل النفسي، يثبت نفسه بأثرٍ رجعيٍ. حتى لو كان هناك توجه نحوالديمقراطية، فإن هذا الفعل هو بأثرٍ رجعيٍ.

ه.

الفعل، أو الفعل الديمقراطي، ليس قاسيا، حتى لو تسبب بضيق. ما الخطأ في القليل من الضيق؟ هناك شيء أسوأ [ou pire]... وهذا ما نشهده في إسرائيل في هذه الأيام.

للفعل ثمن (على ذكر المقامرة)، وللديمقراطية ثمن أيضا: هناك عدم يقين (الاختيار، المقامرة، التصويت)، وهناك أيضا عدم السكينة. هذا جزء من الثمن الذي يدفعه المجتمع الديمقراطي، عدم السكينة الموجود أفضل من الثمن الأسوأ [oupire]،انعدام الخيار.

البنية الديمقراطية هي بنية من عدم السكينة: الفصل بين السلطات، وآليات الكبح،وآليات إبطاء العمل وتأخيره (على سبيل المثال، المستشارة القضائية والتشريعات)، ومثلها. في الديمقراطية، عليك أن تعمل، بما أننا نتحدث عن عدم السكينة، وهو عمل مقرون بمقاومة مدمجة. هذا العمل مثبط ومثير للضيق ويدعو إلى ظهور الأعراض. الديمقراطية ليست"في اليوم التالي"، إنها من خلال العمل مع عدم السكينة هذا، يتم تطبيقها بأثرٍ رجعيٍ.

           ومع ذلك، فإن الإنسان يسعى جاهدا ليكون حرا.

و.

على خلفية عدم السكينة والضيق، تؤسس الديماغوجية والدعاية الكثير وتوجه الكثير على أساس التوق إلى التحرر (الفائض النوعي).إن الدعوة إلى التحررالنهائي هي التحرر من الآليات (العصابية) التي تنتج المثبطات والضيق عدم السكينة وماإلى ذلك. وهنا لا بد من التمييز بين التحرير والحرية، فالأمر الذي على المحك هوالتوتر.

يعرف شوبنهاور[22] الحرية بأنها سلبية، دون أي تثبيط، وما إلى ذلك، يكون العائق حينها إيجابيا. الحرية الكاملة خالية من الصراع. ولكن هناك صراعات تخلق لدى الإنسان توترا داخليا، ودوافع متضاربة، وعدم توافق، وتوتر. من خلال هذا التوتر، يكون العمل ممكنا، والأخلاقيات ممكنة.

يسعى التحرر إلى التخلص من التوتر، والحرية توجه إلى العمل. وفي حين يسعى التحررإلى تقويض القيود، تطمح الحرية إلى فعل لا يكون بالضرورة منفصلا عن الاجتماعي.[23]ومن المفارقات أن التحرر الكامل هو ضد الحرية، وليس له أي فائدة في العمل (أخلاقي، ديمقراطي).

إن الفصل بين السلطات يخلق التوتر، إنه توتر الضوابط والتوازنات الذي يتيح النظام والعمل. عندما تشكو حكومة مامن أنهم "لا يسمحون لها القيام بعملها" بسبب هذاالتوتر - فهذا مطلب بالتحررمن جميع أشكال التوتر.[24] هذا مطلب مناهض للديمقراطية.

ز.

بحسب عبارات فرويد، ترتبط الحرية بتفريغ (إكتفاء) من خلال عمل معين، وبتوجيه لاكان - بالرغبة. لكن هذا العمل لا يتخلص تماما من الضيق، وعدم السكينة، والتوترات الإنسانية.  يعرف لاكان "التوتر" بأنه مرادف ل "التلذذ".

يطمح التحرر الكامل من التوترإلى ما عبر الإنساني، إلى ما عبر الحياة. إنه أيضا تحررمن العمل، من الأخلاقيات، إلى ذلك " اليوم التالي" المسيحاني، بقدر ما يحررنا مجيء المسيح من التلذذ في الحياة إلى "العالم الآتي"، عالم كله صالح (الاكتفاء التام). يخلو (كما هو مزعوم) من أي صراع أو توتر. في الحياة، في ذلك المجال بين لحظتي "اليوم التالي"، هناك تلذذ. لذلك، من الممكن أن نهدف إلى الأخلاقيات الديمقراطية كتوجه - الدمقرطة.  

إن التورية "اليوم التالي" هي وهم مغري، إنها ليست سوى وهم لحين يكون هناك فعل يمكن أن يشهد عليه بأثرٍ رجعيٍ (في وقت لاحق)على أنه ديمقراطي. عندها فقط سيكون من الممكن ل "اللحظة التالية" أن تشهد على أن للفعل مؤثرات ديمقراطية، طالما يبذل مثل هذا الجهد لصياغة "بَعد". ينطوي هذا أيضا على بعض التوتر، وربما أيضا على الاكتفاء في الحياة.

[1] פרויד מתייחס אל חידת הספינקס במספר מקומות, אחד מהם הוא "שלוש המסות על מיניות", הוא קושר אותה בשאלה מאין באים ילדים לעולם?', אך תמיד מותיר את חידת הספינקס כחידה עבור הקורא.

[2] כתבתי על כך בעבר לפולמוס בישראל, "קולות אחרים: המעשה הדמוקרטי", גיליון 17 [כאן]

[3] הוא מקיים על כך דיון בפירוש החלום ומוקדם יותר בפרויקט.

[4] ע"ע פרויד, ז. פירוש החלום, הוצאת עם עובד, עמ' 545.

[5] ע"עהערה 17 במאמרו של לאקאן ב"הכוונת הריפוי", עמ' 542 במהדורה האנגלית של Ecrits, "הסימן [מעוין] רושם את מעטפתהיחסים-התפתחות-קוניונקציה-דיסיונקציה".

[6] למשל, אפשר לומר כי בשיח השגור ישראל הראשונה וישראל השנייה מכוון לפנטזמת-המון, או השימוש הרווח ב"הם" ו-"אנחנו", וכדו'.

[7] בפאנל Political Follies שהתקיים במהלך כנס WAP XIV, שנת 2024, בהנחיית גיל כרוז, בהשתתפות פסקלאורי.

[8] ע"ע מה שהתרחש בבחירות ברומניה השנה.

[9] מהתאריך 29 באפריל 2008.

[10] "שתי בעיות היסוד של האתיקה", בתוך כתביו כרך ג', תרגום: יוסף האובן (נבו), הוצאת י' גולן, 2005.

[11] גם ביציאת מצרים, עם ישראל יצא מעבדות לחרות כעם, זאת אומרת לא במנותק מכל מבנה חברתי.

[12] שאיפת שחרור זוהיא שאיפה פשיסטית בהגדרתה, כפי שכותב בבהירות רבה דרידה (ע"ע Derrida, J. “Fichus: Frankfurt Address” Paper Machine. StanfordUniversity Press. 2002), אך ניתן לקרוא בקלות בכתביהם של רבים אחרים – "הפאשיזם הנצחי" מאת אומברטו אקו, "אי נחת בגלובליזציה" מאת שטיגליץ, השימושים הפשיסטיים בדארווין(למשל תאוריות פסודו-מדעיות של 'דארוויניזם חברתי'), ועוד.

[13] يشير فرويد إلى لغز أبو الهول في عدة مرات، أحداها "المقالات الثلاث عن الجنسانية"، يربطه بالسؤال" من أين يأتي الأطفال إلى العالم؟"، لكنه دائما ما يترك لغز أبو الهول كلغز للقارئ.

[14] لقد كتبت عن هذا في الماضي لجدل في إسرائيل، "أصوات أخرى: العمل الديمقراطي"، العدد17 [هنا]

[15] أجرى مناقشة حول هذا في تفسير الحلم وفي وقت سابق في المشروع.

[16] انظر فرويد،ز. تفسير الأحلام،عام عوفيد للنشر، ص. 545.

[17] انظر الملاحظة 17 فيمقال لاكان "التوجيه للشفاء"، ص. 542 في الطبعة الإنجليزية من Ecrits، "العلامة [المعين] تسجل مغلف العلاقات -التطور - التكييف - التفكك".

[18] على سبيل المثال، يمكن القول إنه في الخطاب اليومي، تستهدف إسرائيل الأولى وإسرائيل الثانية الهوامات الجماعية، أو الاستخدام الشائع ل "هم" و "نحن"، إلخ.

[19] في لجنة PoliticalFollies  التي عقدت خلال مؤتمر WAP XIV، 2024 ، بإدارة جيل كروز ، بمشاركة باسكال أوري.

[20] لمعرفو المزيد ما حدث في الانتخابات في رومانيا هذا العام.

[21] بتاريخ 29 أبريل 2008.

[22] "المشكلتان الأساسيتان في الأخلاقيات"، في كتاباته، المجلد 3، ترجمة يوسف هوبان (نيفو)، ي. الجولان للنشر،2005.

[23] في الخروج من مصر أيضًا، خرج شعب إسرائيل من العبودية إلى الحرية كشعب، أي ليس منفصلا عن أي هيكل اجتماعي.

[24] هذا التطلع إلى التحرر هو طموح فاشي بحكم التعريف، كما يكتب دريدا بوضوح شديد (للمزيد: Derrida, J. “Fichus: Frankfurt Address” Paper Machine. StanfordUniversity Press. 2002)، ولكن يمكن القراءة بسهولة في كتابات كثيرين آخرين -"الفاشية الأبدية" لأمبرتو إيكو ، و "الاستياء من العولمة" لستيجليتز ، والاستخدامات الفاشية لداروين (على سبيل المثال ، النظريات العلمية الزائفة ل "الداروينية الاجتماعية")، وغيرها.

‍