אל מול הארגומנט של גיליון זה*, מצאתי עצמי עם מועקה. כתבתי ארבע גרסאות שונות, הן לא עברואת שלב הטיוטא הגולמית. ובכן, טיוטא ומועקה... יש לקרוא את זה... במה שונה התארעות [מלשון אירוע] כתיבה זו בכלי-כתיבה ודף, כמו גם בגוף ונפש, ביחיד וחברה, לבין התארעויותהעריכה לאחריה?
הטיוטות אשר כתבתי נכתבו בסדר הבא:
טיוטא #1– נכתבה בהקשר לשנת אזכרת ה-25 למות אבי, כתיבה כניסיון לכתוב דבר מה בלתי-אפשרי.
טיוטא #2- באחת מן האזכרות הקודמות של אבי, בעודי נער, התייחס סבי אל אופני קריאה שונים שהדגמתי בלא-משים, ובין השאר הוא התייחס לניסיון לקרוא את הבלתי-אפשרי.
טיוטא #3- הנעדר מן הנכתב, אביא ציטוט קצר – "כל עוד דבר מה נכתב, דבר מה איננו. הכתיבה הינה סימן להעדרו של דבר מה אחר".
טיוטא #4- טקסט המתייחס אל הניסיון למחיקת הזהות הטריפוליטאית ועיברות שמם של סבי וסבתי עםעלייתם לישראל.
לא יכולתי להביא עצמי להשלמת אף אחת מן ארבעת הטיוטות הללו. בכל אחת נתקלתי בתהום, ריק, נקודה בה לא יכול היה להיכתב עוד. מה סירב להיכתב, או ניסה להיכתב, כמו גם סירבו ניסה להיקרא, אשר לא יכולתי להביא עצמי לפרסמו או אף לסיים כתיבתו? איני יודע בוודאות, אך יש, אני מניח, קשר בין או מן המשותף לארבעת הטיוטות. אומר לאקאן,"הכתוב אינו מיועד להיות מובן". ובכן, למזלנו אפשר לקרוא, מאחר וכפי שמוסיף לאקאן, "התנאי לקריאה הוא כמובן שהיא כופה על עצמה גבולות."[1] זאת אומרת, אפשר לומר כי קריאה היא מן הסדר של אתיקה.
בשל הכשרתי בביבליותרפיה, ובעזרתו של פרויד, אציע כי ניתן לייחס העברה לטקסט. זאת אומרת שניתן להניח כי קיים יחס אהבה כלפי טקסט, או אף כי ישנו איזה שהוא ידע בטקסט (בהיתקלות בטקסט) לגבי עצמי כסובייקט, ומדוע לא בעצם? ואולי לעיתים אף יש בכך הזדהות עם הטקסט, אפשר להרחיק לכת עד שם.
אם נניח כי ישנו ידע מסוים בטקסט, למשל בטקסטים אשר בחרתי לא לפרסמם במלואם או אולי גם בקריאה שלכם את הטקסט הזה, המשמעות היא כי אפשר להשתמש בטקסט(ים) בכדי לזהות משהו אחר או מעבר לכתוב בהם מפורשות. זאת אומרת, אפשר לומר כי יש בטקסט משהו שתמיד מפספס, מן ההחטאה, ואם "זה מחטיא, זה אובייקטיבי" שכן, כפי שלאקאן אומר, "ההחטאה, זה האובייקט". מכיוון אחר, אפשר לומר שאם יש העברה אל הטקסט, אל מה שנכתב, אז למעשה אפשר לקיים [וטוב שכך] פער בין הכתיבה והקריאה, זוהי הנחה כי תמיד ישנו פספוס, מן המוחטא, מן האובייקט אשר לא נתפס כל כולו במה שנכתב. אך מה לכך ולטיוטא, ולטקסטים שהבאתי כטיוטות?
בכדי לענות על כך, אני פונה אל הטקסט בשאלה – מה התארע? ומופתע בבחירה שלי לכתוב"טיוטא" כי, אפרופו החטאה, זו טעות לשונית [האומנם?]. במקור, אוית המונח "טיוטא" עם א', כך זכור לי, אך כיום נהוג עם ה'.[2] משמעות המונח "טיוטה" הינו "נוסח או שרבוט ראשוני, דבר מה שעניינו מחיקה, מהשורש" ט.י.ט.", כמו הטיט שעמו מדביקים את לבני הקיר זו לזו, ולאחר מכן משתמשים בו לטיח והחלקת הקיר טרם הצביעה. תלמוד בבלי גם מביא את המשפט הבא: "וליחוש דלמא גייז ליה לעילא, ומחיק ליה לטיוטא וכתב מאי דבעי ומחתים סהדי", אשר ניתן לתרגמו כך - "ויחשוש שמא חותך לו למעלה, ומוחק לו לטיוטה וכותב מה שביקש ומחתים עדים".[3]ללא ספק ישנו קשר בין הטיוטא והטיוטה, זאת אומרת – הכתיב המקורי והכתיב הערוך,המותאם, המקובל בחברה. אך זה אינו זה, משמע ישנה החטאה. השפה אומנם משתנה, אך טיוטא אינה טיוטה. ובכל זאת, בכדי שיהיה שימוש במושג בשפה ישנו צורך בחתימת הציבור, בעדים, בהסכמה. אך תחילה יש לכתוב את אשר ביקש, יש בחירה בכתיבה של הסובייקט.
בהקשר לכך, אוכל לשאול - מהם שמותיהם של סבי וסבתי, מה שנכתב בלידתם או מה שנכתב עם עלייתם? הטיוטא או הטיוטה, או אולי הטקסט הערוך? לדוגמה, שמה המקורי של סבתי, מבוטא באופן הדומה ל-"רז'אלה", אשר קשה להגות ולכתוב בעברית במובהק, עוברת לשם דומה "איילה", ואני הכרתי אותה בשם "סבתא איילה".משמעות השם "רז'אלה" והשם "איילה" הינה זהה, מה שמכונה בתורה "יעלת-חן", אישה יפה ועדינה כאיילה. אך "רז'אלה" אינו נשמע, אינו נכתב ואינו נהגה באופן דומה לאיילה. כך הוחתם בתעודת זהותה של סבתי שם אחד, אך בסיפור המשפחתי, השם עמו גדלה ונשאה, היה שמה אחר – תהא משמעותו אשר תהא, השם "רז'אלה"אינו שווה-ערך לשם "איילה". ואכן כך, כאשר גדלתי ולתימהוני סופר לי ששמה של סבתי, סבתא איילה, אינו איילה כי אם רז'אלה, הייתי מופתע – כיצד ייתכן שכל השנים הללו אני קורא לסבתי בשם הלא נכון? בעצם, מהו בכלל שמה הנכון? ולא יכולתי להביא עצמי לקרוא לה בשם שנשמע כה מוזר ולא טבעי לי, הן מאחר והוא בשפה עם מנעד ומצלול שאינם טבעיים לי, והן מאחר ועבורי – מאז אי-פעם – זוהי סבתא איילה, שם זה הוטבע עבורי עליה; והנה, אין זה שמה.
מקרה שמה של סבתי, כמו גם דוגמאות הטיוטא האחרות שהבאתי, מעלה שאלות על הסטטוס של הכתוב והסטטוס של המחוק. מה נכתב? מה נקרא? מה נמחק? מה התארע? ומה נרשם בבשר, בגוף? אוכל להוסיף ולומר כי לא לשווא נכתבו רוב הטיוטות סביב או בנוגע לאזכרת אבי, האזכור [הכולל זכר] יש בכך מן הכתוב. זה מונח במרחב הציבורי, ישנו במשפחתי הצורך במניין [בהתעקשות] בכדי לאשר [לחתום] כי התקיימה אזכרה, כי נותר זכר. ויש לזכור כי המניין נקבע על פי נוכחות העדים בגופם. ואל מה עדים הם? אל תפילת האזכרה ועילוי נשמת המת ובעיקר - קריאת הקדיש. יש בכך קריאה [גם אל שמיים, גם אל הציבור]. יש בקריאה, מן הרגע בו הכתוב מונח לקריאה, דבר מה המערב את הציבור עם התביעה לנוכחותו. ובכל אלו, ניתן לזהות דבר מה נוסף, אם בוחרים בכך – דבר מה אשר אינו נכלל בתביעה, דבר מהמפוספס, מוחטא.
מובן נוסף למונח "טיוטא" בארמית הינו "מוכתם, מלוכלך בנקודות". הטיוטא אינה מנוסחת באופן "מושלם", להפך – יש בה מן הלכלוך, מן הלא מובן והחסר פשר. טיוטא היא טקסט הכולל כתמים ונקודות, שיירים, שאריות, היא אינה נקייה מן הלכלוך של השפה הפרטיקולרית-סובייקטיבית, לכלוך אשר נושא משהו מן הבלתי-נסבל ותאשר מקפידים לערכו טרם הפרסום. מדוע? מה בעצם איכפת לנו אם הטקסט גולמי, מוכתם, מלוכלך, אינו-מושלם, חסר-פשר? אפשר גם לשאול - מדוע יש צורך בנוסח אחיד [כמו תפילת האזכרה], בשמות מעוברתים, באופן כתיבה וקריאה המקובל על הציבור?
אם כפי שטוענת נחמה גסר "הפרקטיקה האנליטית מדגימה כי שפת האם מוטבעת בגוף כממשות חומרית, והטקסט שנושא עמו כל אדם אינו ניתן למחיקה," זאת אומרת כי יש הכתמה פרטיקולרית לכל סובייקט בכתיבה, אזי מבינים אנו כי בכדי שיהיה אובייקט, בכדי שיהיה אחר, בכדי שתהיה אפשרות לבחירה סובייקטיבית לא מספיקה ההכתמה – מתחייב גם כי תהיה החטאה, מרחב בין לבין, כמו הפער בין כתיבה וקריאה, כמו המרחק בין הכתוב והנקרא, בין הכתוב והנכתב. בכדי שמשהו ייכתב יש צורך בהתנגדות, למשל התנגדות מצע הכתיבה, אחרת כלי הכתיבה לא יותיר כתם על הדף - עיפרון אינו כותב באוויר. אך הסובייקט הוא במחיקה, כפי שמלמד לאקאן, ולא כל אשר נכתב יכול להיוותר ברמת הטיוטא. מנגד, לא תתכן מחיקת כל הכתמה, אחרת אין טיוטא ואין כתוב, לא יהא סובייקט ולא תהא שארית.
יש חשיבות בהכתמה, וגם להחתמה יש תפקיד חשוב, כך מתאפשרות כתיבה וקריאה. אך חייב להישמר ביניהן פער או ריק שיקיים מתח מסוים, מתח המאפשר החטאה ואשר יש בו אפשרות להמשך, לעוד מהסדר המאפשר חיים.
*מדובר בגיליון הקודם: "מחיקה וכתיבה, שאלות של אתיקה"
وجدت نفسي في ضيق ما أمام موضوع هذا العدد. كتبت أربع نسخ مختلفة لم يأخذوا حتى شكل المسودة الخام. مسوَّدة وضيق… يجب قراءة ذلك… بمَ يختلف حدث الكتابة هذا بالقلم والورقة، كما وأيضا في النفس والجسد، في الفرد والمجتمع، عن أحداث التحرير التي تليها؟
كتبت المسودات بالترتيب التالي:
المسودّة رقم 1 – كتِبَت في الذكرى الخامسة والعشرين لوفاة والدي، محاولة لكتابة شيء ما مستحيل.
المسودّة رقم 2 - في ذكرى وفاة والدي في إحدى السنوات، عندما كنت لا أزال فتًى، تطرق جدي، دون قصد، إلى طرق القراءة التي ذكرتها، وكذلك إلى المحاولة لقراءة ما هو مستحيل.
المسودّة رقم 3 – الغائب في المكتوب، اقتباس قصير -"طالما كتِب شيء ما، يغيب شيء آخر. الكتابة هي دلالة لغياب شيء آخر"
المسودّة رقم 4 - نص يتطرق إلى محو الهوية الطرابلسية وعَبرَنة أسماء جدي وجدتي مع قدومهم إلى إسرائيل.
لم أستطع إجبار نفسي على إكمال أي من المسودات الأربع هذه. التقيت في كل منها بهاوية، عدم، نقطة لم أعدقادرا على الكتابة بعدها. ما هو ذلك الشيء الذي رفض أن يكتَب، أوحاول أن يكتب، ورفض وحاول أن يقرَأ، الذي لم أكن قادرا على نشره أو حتى إتمام كتابته؟ لا أعلم بالضبط، لكن هناك، على ما أعتقد، علاقة أو أمر ما مشترك بين المسودات الأربع. يقول لاكان، "لا مبغى المكتوب أن يكون مفهومًا". وعليه،لحسن حظنا يمكننا أن نقرأ، لأن لاكان يضيف أن "شرط القراءة هو أنها تفرض القيود علىنفسها"[4]. مامفاده بأن القراءة هي ضرب من ضروب الأخلاقيات.
بحكم تدريبي كمعالج بالقراءة، وبمساعدة فرويد، أود أن أقترح أنه بالمكان نسب تحويلٍ الى النص. أي أنه يمكننا افتراض وجود علاقة حب مع النص، أو حتى أن هنالك معرفة ما في النص (من خلال الالتقاء بالنص) متعلقة بي كذات، ولمَ لا يجوز ذلك عمليا؟ ولربما قد يكون هنالك حتى تماهٍ مع النص. من الممكن الذهاب بعيدا إلى هذا الحد.
اذا افترضنا وجود نوع من المعرفة في النص، على سبيل المثال في النصوص التي اخترت عدم نشرها بالكامل، أو ربما في قراءتكم لهذا النص، يعني هذا أن من الممكن استخدام النص (وص) لتحديد شيء آخر، ما وراء ما هو مكتوبفيها صراحة. يعني هذا أن يمكننا القول أن شيئًا ما في النص يتم إغفاله دائمًا، شيء من حيز عدم الاصابة أو الإخطاء، وإن كان ذلك "مغفلا أو غير مصاب فهو موضوعاني" اذ وكما يقول لاكان، "الإخطاء هو الغرض".من ناحية أخرى، يمكننا القول أنه إذا كان هنالك تحويل لنص، إلى ما هو مكتوب، فمن الممكن عمليا (وهذا جيد) بناء فجوة بين الكتابة والقراءة، وهذا افتراض لأن هنالك ما يُغفل دوما، شيء من الإخطاء، من الغرض الذي لا يمكن ادراكه بكامله تماما من خلال المكتوب. ويسأَل السؤال إذن، ما هي العلاقة بين كل هذا وبين المسودة، والنصوص التي عرضتها كمسودات؟
بغية الإجابة على هذا السؤال أتوجه للنص وأسأله- ما الذي حدث؟ وأتعجب من اختياري لأن أكتب الكلمة العبرية من أصول آرامية "טיוטא" (مسودة) لأنها، وعلى سيرة الاخطاء، تحتوي على خطأ إملائي [وهل هذا صحيح بالفعل؟]. كتِبت الكلمة "טיוטא"مع حرف א' أصلا، على ما أتذكر، لكن من الرائج اليوم كتابتها مع ה'.[5]معنى الكلمة "טיוטה"هو"صياغة أو خربشة أولية، شيء ما يتعلق بفعل الحذف مشتق من الجذر "ט-י-ט"، كالجص المستعمل للصق حجارة الطوب، وبعد ذلك لتكليس لحائط ما قبل طلائه. يجيئ لتلمود البابلي بذلك في قوله: "וליחוש דלמא גייז ליה לעילא, ומחיק ליה לטיוטא וכתב מאי דבעי ומחתים סהדי", أي، "يخشى أن يقص له بداية النص، ويحذف له إياه لمسودة ويكتب ما يشاء ويوقع عليه الشهود"[6]. أشك أن كانت هنالك علاقة ما بين الـ "טיוטא" و- الـ "טיוטה"، أي بين أسلوب كتابتها الأصليوالأسلوب الحديث والمقبول في المجتمع. من الواضح انهما متباينتان، ما يعني أن هنالك إخطاء. صحيح أن اللغة تتغير، لكن ليست الـ טיוטא هي نفسها الـ טיוטה. ومع ذلك، ولكي يتم استخدام اصطلاح لغوي ما، لا بد من وجود موافقة لدى الجمهور، من شهود ومن اجماع بالنسبة لذلك. لكن ينبغي أولا كتابة ما علينا كتابته، هنالك خيار وراء كتابة الذات.
يمكنني في هذا السياق أن أسأل: هل اسما جدي وجدتي هما الاسمان اللذين منِحا لهما عند ولادتهما، أم الاسمان اللذين منحا لهما عند قدومهما إلى إسرائيل؟ الـ טיוטא (المسودة) أم الـ הטיוטה أم النص المحرر؟ على سبيل المثال، تم عبرَنَة اسم جدتي الأصلي، "غزالة"- الذي يصعب نطقه وكتابته باللغة العبرية - لاسم مشابه "أيالا"، وطالما ناديتها باسم "جدة أيالا".معنى اسم "غزالة" مشابه لمعنى اسم "أيالا"، ما يطلق عليها بالتوراة اسم "יעלת-חן" (الوعلة الزهية)، امرأة جميلة وناعمة كالغزالة. لكن اسم "غزاله" لايشبه اسم "أيالا" لاسمعا ولا بالكتابة أو بالنطق. وهكذا، كتِب في بطاقة هويتها اسم مختلف عن اسمها في قصة العائلة، الاسم الذي نشأت وولدت معه، مهما كان معناه، اسم "غزالة" ليس هو نفسه اسم "أيالا".هكذا حقا، تفاجأت عندما كبرت وقيل لي على حين غرة أن اسم جدتي، أيالا، هو ليس أيالا، بل غزالة. كيف يمكن أني كنت طوال هذه السنوات أنادي على جدتي باسم هو ليس اسمها؟ ما هو اسمها الحقيقي؟ لم أستطع مناداتها باسم بدا لي غريبًا جدًا وغير طبيعي حتى، لأنه بلغة غريبة لي ولأنها طالما كانت الجدة أيالا، وهذا الاسم الذي طبِع في ذهني، لكن دون أن يكون هذا اسمها الحقيقي.
يثير اسم جدتي، بالإضافة إلى أمثلة المسودات الأخرى التي ذكرتها التساؤلات حول حالة المكتوب وحالة المحذوف. ما الذي يُكتب؟ ما الذي يُقرأ؟ ماذا يُحذف؟ ما الذي حدث؟ وما الذي سيدوّن في اللحم، في الجسد؟ يمكنني الإضافة والقول أن لم يكن ذلك عبثا أن غالبية المسودات كتبَت حول ذكرى وفاة والدي، ففي الذكرى (وهي تشمل التذكر) شيء من الكتابة. الأمر قائم في الحيز العام، ولدى عائلتي الحاجة بوجود المِنيان[7] [الاصرار على ذلك] كي تتم المصادقة [التوقيع] على إقامة التأبين التذكاري، وعلى بقاء الذكرى. يجب أن نتذكر أن المنيان يحَّدد بحسب حضورالشهود جسديا. شهود على ماذا؟ شهود على صلاة الذكرى وصعود روحالميت وخاصة - تلاوة الكاديش. في ذلك نداء [نحو السماء ونحو الجمهور أيضا]. في القراءة، منذ اللحظة التي يطرح فيها المكتوب للقراءة، أمر يشرك الجمهور من خلال المطالبة بوجوده. وفي كل هذه الأمور، يمكن معاينة أمراضافي آخر، إن اخترنا القيام بذلك - شيء ما غير مشمول في الطلب، شيء ما يتم اغفاله، يتم إخطاؤه.
معنى آخر لمصطلح "مسودة" في الآرامية هو "ملطخ، متسخ بالبقع".ليست المسودة مصاغة بشكل "مثالي"، بل على العكس - فهي متسخة بغير المفهوم وعديم المعنى. المسودة عبارة عن نص يتضمن البقع، النقاط، والفضلات، وهي ليست خالية من قذارة اللغة الذاتية الخاصة، وهي أوساخ تحمل نوعا مما هو لا يطاق ويحذف قبل النشر. لماذا؟ لمَ يهمنا ما إذا كان النص خامًا، ملطخًا، قذرًا وغير مثالي وعديم المعنى؟ يمكننا السؤال أيضا - لماذا هناك حاجة إلى صيغة موحدة [مثل صلاة ذكرى الميت]، في الأسماء المعبرَنة، بطريقة الكتابة والقراءة المقبولة على الجمهور؟
إذا كانت الممارسة التحليلية، كما تدعي نِحاما جيسِر "توضح أن اللغة الأم منقوشة في الجسد كحقيقة مادية، وأن النص الذي يحمله معه كل شخص من غير الممكن محوه"، أي أن هناك تلطيخ خاص لكل ذات فيالكتابة، يمكننا أن نفهم أنه لكي يكون هنالك موضوع (object)، لكي يكون آخر، لكي تتوفر امكانية الاختيار الذاتي، لن تكون عملية التلطيخ كافية – يتوجب أيضًا وجود الإخطاء، حيز بيني، مشابه للفجوة القائمة ما بين الكتابة والقراءة، بين ما هو مكتوب وما هو مقروء، بين المكتوب والذي يُكتب. لكي يُكتب شيء ما هنالك حاجة لمقاومة، مثل مقاومة الورقة، وإلا فلن يترك القلم بقعة على الصفحة - لا يكتب قلم الرصاص في الهواء. لكن الذات كامنة في المحو، كما يقول لاكان ليس كل ما يُكتب يستطيع البقاء على مستوى المسودة. بالمقابل، لا يمكن محو أي بقعة، وإلا فلن يكون هناك مسودة ولا كتابة، لن يكون هناك ذات ولا بقايا.
للتلطيخ أهمية، وكذلك للتوقيع، هما ما يتيحان الامكانية للكتابة وللقراءة. لكن يجب أن تكون هناك فجوة بينهما من شأنها أن تحافظ على توتر معين، توتر يُجيز الإخطاء، وفيه إمكانية للاستمرار، لمزيدمن النظام الذي يتيح الحياة.
[1] המובאות של ז'אק לאקאן מתוך סמינר 20, אשר ראה אור בהוצאת רסלינג.
[2] האקדמיה ללשון העברית שינתה את אופני האיות של מילים ארמיות המסתיימות ב-א', והכריזה כי יש לסיימן עם האות ה'. כך הפכה "טיוטא" לכדי "טיוטה".
[3] תודה לויקימילון על תרומה זו - https://he.wiktionary.org/wiki/%D7%98%D7%99%D7%98
[4] من مقدمات لاكان، السمينارالعشرين، من إصدار رسلينج للنشر
[5] غيرت الأكاديمية للغة العبرية قواعد الإملاء للكلمات الآرامية التي تنتهي بحرف الـ א'، وأعلنت أن يجب استبدالها بحرف الـ ה'. وهكذا تغيرت "טיוטא" إلى "טיוטה".
[6] شكرا لويكيميلون - https://he.wiktionary.org/wiki/%D7%98%D7%99%D7%98
[7] وهو العدد عشرة اللازم فياليهودية لاقامة طقوس الصلاة.
