זר בארצי- זר לעצמי - غريب في بلدي – غريب لنفسي

מילר אומר: האקסטימי הינו הפנימי ביותר בלי לחדול להיות חיצוני, האקסטימי אינו היפוכו של האינטימי, אלא הוא הוא האינטימי, אפילו האינטימי ביותר. מילה זאת מצביעה על כך שהאינטימי ביותר הינו בחוץ, כמו גוף זר... יש קושי למקם, להבנות ואפילו לקבל את האקסטימי" (ע. 30) אני יכול להעיד שקושי זה מוכר לי ממש על גופי מגיל צעיר מאוד. נולדתי וגדלתי בגרמניה, ליתר דיוק בבווריה בעיירה קטנה. הורי היו ניצולי שואה, ילידי פולין ששרדו את אושוויץ. מההתחלה נחשפתי ל4 שפות: מחוץ לביתי דיברו בוורית, ניב ששונה מאוד מהגרמנית הרשמית, לא רק בביטוים, אלא גם במנגינה, בחיתוך הדיבור. הורי ניסו לדבר איתי כעין גרמנית רשמית שבמקרה של אבי שימרה את המנגינה של היידיש. ביניהם דיברו יידיש וכשרצו שלא אבין עברו לפולנית. מזה קלטתי בגיל מאוד צעיר שהאינטימי ביותר הינו כלול בזר ביותר, בשפה שלא הבנתי. איך להתמקם? בגיל זה הרתיעה והפחד גברו על הסקרנות ואני דחיתי את הפולנית עם כל המסמנים שקשורים למילה "פולין" שנראתה לי מצביעה על עולם אפל ואכזר, בלי ממש "לדעת" במה מדובר. אז מה שפת האם שלי? גרמנית, בוורית, יידיש? מה נרשם בגופי? מה נדחה בבחירה הזאת ונרשם בגוף אחר וחוזר מן המאוים? איך מילר אומר? קשה לקבל את האקסטימי, היינו רוצים למחוק אותו, אבל דחיית הזר כמוה כמו דחיית האינטימי ביותר שלנו. הייתי היהודי היחיד בתיכון של 1600 תלמידים. בצד אחד הייתי חלק אינטגרלי, "כמו כולם", בצד שני הייתי בכל זאת מסמן של זכות. כך מורה למתמטיקה, שנפלטה לו אמירה אנטישמית, בעצם לא מכוונת אלי, אלא "פשוט" ביטוי שיש בשפה, נחרד שתפס שהביטוי שבשפה נוגע באופן אישי לתלמיד עם שם פרטי. שנים לאחר מכן פנה אלי בשקט, בלחש, ובמבוכה גדולה וביקש לשאול אותי אם אוכל לעזור לו לבקר בתפילה בבית כנסת, כמו מישהו שחולק איתי סוד כמוס. איזה ידע הניח ב"זר" הזה? אין לי ספק ידע שנוגע בהכי אינטימי שלו.  בגיל 20 עליתי ארצה - מהרבה סיבות - חלקן לא היו ידועות לי אז ואין המקום פה לציין אותן. אספר בקיצור רק על היבט אחד: הייתי עוד בגרמניה פעיל פוליטי באוניברסיטה, בתא בעל אידיאולוגיה שמאלית רדיקלית למדי. אולם לא יכולתי להזדהות "עד הסוף" בגלל עמדת חברי לישראל. הייתי חלק אבל לא השתייכתי. הצעד הראשון שעשיתי אחרי שעליתי ארצה היה להצטרף כחבר למפלגה פוליטית עם התקווה הגדולה סוף סוף "להשתייך" לגמרי. עד מהרה התברר לי שהמסמן "זר" הרבה יותר עמוק בגופי ובנפשי ושום הזדהות והשתייכות לא יפתרו את פעולתו בתוכי. בשלב מסוים של חיי, לפני שנים רבות, הכרעתי בעד הפסיכואנליזה ולא בעד הפוליטיקה בעיסוקי היום יומי שלי. בעצם לא מדובר בשבילי בעיסוק אלא בדרך חיים. מאפשר לי לעשות עם הסימפטום שלי, עם הזר, לא לסבול ממנו יותר מדי, לעתים אפילו להפיק ממנו. בהכרעה למען הפסיכואנליזה, לא הייתה הפניית עורף לפוליטיקה, היפוכו של דבר. לעסוק בפסיכואנליזה הינו לעסוק בזר. להיות המייצג את הדחוי שהינו בתוך כל אחד ואחת מאיתנו ושהינו לא ללא קשר לדחוי שבחברה. פרויד כתב מכתב לארגון בני ברית: "...במהרה הגעתי לתובנה שרק הודות למוצא היהודי שלי יש בי את שתי התכונות שנהיו הכרחיות בדרך החיים המסובך שלי. מכיוון שהייתי יהודי מצאתי את עצמי פטור מדעות קדומות רבות שהגבילו אחרים בשימוש האינטלקט שלהם - כיהודי הייתי מוכן ללכת לאופוזיציה ולוותר על ההסכמה של רוב קומפקטי [מושג מאיבסן מתוך "אויב העם"] אפשר לשאול מהם היהודים בחברה שלנו. מילר אומר: "להיות מהגר הינו המעמד של הסובייקט בעצמו בפסיכואנליזה. הסובייקט ככזה, שמקומו מוגדר על ידי האחר, הינו מהגר. מקומו אינו מוגדר על ידי הזהה, כלומר האחר הינו ביתו. עבור הסובייקט, ארץ זרה זאת הינה ארץ מולדתו [עמוד 31]"

אם אנחנו רוצים לדעת על האמת ועל הממשי בחברה שלנו ובתוכנו, איפה זה מתענג, כדאי להקשיב לנו לאלה שמיקמנו כזרים, כאחרים. 

 מרץ 2018   

‍

 يقول ميلير: إنّ الإكستيميّ هو أكثر الأمور الخارجيّة داخليّةً – وليس الإكستيمي مضادّ الحميميّ، بل هو ذاته الحميميّ، وحتّى أنّه الأكثر حميميّة. تشير هذه الكلمة إلى أنّ الأكثر حميميّة موجود في الخارج، وكأنه جسم غريب... هناك صعوبة في تحديد موقع الإكستيميّ، ناهيك عن بنائه أو تقبّله" (ص 30).

بإمكاني أن أشهد بأنّني أعي هذه الصّعوبة وأنّني اختبرتها شخصيًّا على جسدي منذ سنّ مبكّرة جدًّا. ولدت وترعرعت في ألمانيا، وتحديدًا في بلدة صغيرة في منطقة بفاريا. كان والداي من النّاجين من المحرقة – ولدا في بولندا ونجوا من آوشفيتس. ومنذ البداية كنت محاطًا بأربع لغات: خارج منزل والديّ كانوا يتكلّمون البفاريّة، وهي لهجة تختلف كثيرًا عن الألمانيّة الرّسميّة – ليس في المصطلحات فحسب، بل أيضًا في اللّحن، وتقطيع الكلام. حاول والداي أن يكلّماني نوعًا ما بالألمانيّة الرّسمية التي حافظت، في حالة أبي، على لحن لغة الييديش. فيما بينهما تكلّم والداي الييديش، وعندما أرادوا حجب الفهم عنّي، كانوا يستخدمان البولنديّة. هكذا، أدركت منذ سنّ مبكرة أنّ أكثر الأمور حميميّة كامن بأكثر الأمور غربة، بتلك اللغة التي لم أفهمها.

كيف عليّ أن أتموقع؟ في تلك السن الصغيرة، تغلب الخوف والرهبة على الفضول، فأقصيت البولنديّة ومعها كلّ الدّوال المرتبطة بكلمة "بولندا"، وهي الكلمة التي بدا لي أنّها تشير إلى عالم مظلم وموحش، دون أن "أعرف" حقًّا أيّ شيء عنها.

ما هي لغتي الأمّ، إذًا؟ أهي الألمانيّة؟ أم البفاريّة؟ أم اليديش؟

ما هي اللّغة التي انحفرت في جسدي؟ ما هو ذاك الذي تمّ إقصاؤه جرّاء هذا الخيار، ذاك الذي انحفر في جسد آخر، ذاك العائد من حيث الأمور المُهدَّدة؟

ماذا يقول ميلير؟ يصعب تقبّل الإكستيميّ، كان بودّنا محوه، لكنّ إقصاء الغريب هو تمامًا كإقصاء أكثر الأشياء حميميّة.

كنت اليهوديّ الوحيد في ثانويّة فيها 1600 طالب. من جهة، كنت جزءًا لا يتجزّأ من المدرسة، "مثل البقيّة"، ومن جهة أخرى كنت رغم ذلك دالٌّ لأحقية. وهكذا، في أحد الايّام، أصيب معلّم الرياضيّات بذعر إذ زلّ لسانه بمقولة لللاساميّة – لم تكن موجّهة نحوي، بل هي "ببساطة" مجرّد تعبير قائم في اللّغة - وذلك عندما أدرك أنّ هذا التّعبير اللّغوي أصاب بشكل شخصيّ تلميذًا ذا اسم شخصيّ. بعد ذلك بسنوات، توجّه إليّ بهدوء، بهمس، وطلب مني بخجل عارم أن أساعده في زيارة كنيس يهوديّ، كأنّه يشاركني سرًّا دفينًا. أيّ معرفة وضعها ذلك المعلّم في هذا "الغريب"؟ لا شكّ لديّ بأنّها معرفة مرتبطة بأقصى الأمور حميميّة لديه.

في سنّ الـ 20، قدمت إلى البلاد، لأسباب متعدّدة. بعضها لم يكن معروفًا لي في حينه، وليس هذا هو المكان لشرحها، لكنّني سوف أحكي باختصار عن جانب واحد فقط: في ألمانيا كنت ناشطًا سياسيًّا في الجامعة، في خليّة ذات أيديولوجيا يساريّة متطرّفة. لكنّني لم أنجح في التّماهي "كلّيًّا" بسبب مواقف زملائي من إسرائيل. كنت جزءًا منهم، لكنّني لم أنتمِ إليهم. عندما صعدت إلى البلاد، كانت الخطوة الأولى التي اتّخذتها هي أنّني أصبحت عضوًا في حزب سياسيّ، وكلّي آمال بأن أنجح لأوّل مرّة في "الانتماء" كلّيًّا. لكن سرعان ما اتّضح لي أنّ الدّال "غريب" هو أكثر تجذرًا في جسدي ونفسي من أن ينجح أيّ تماهٍ وأيّ انتماء في حلّ نشاطه في داخلي.

في مرحلة معيّنة من حياتي، قبل سنوات عديدة، رجّحت كفّة التّحليل النّفسي على كفّة السياسة بانشغالي في الحياة اليوميّة. في الحقيقة، لا أعتبر التّحليل النّفسي عملًا، بل طريقة حياة. فهو يساعدني على أن أعمل مع أعراضي، مع الغريب، أن لا أعاني منه كثيرًا، وأن أستخرج منه الفوائد أحيانًا.

لكنّني عندما رجحت كفّة التحليل النفسي، لم أدرْ ظهري للسّياسة، بل العكس هو الصّحيح. فالعمل في التّحليل النّفسي معناه أن تعنى بالغريب، وأن تكون مُمثّلًا عن كلّ ما تمّ إقصاؤه داخل كلّ واحد وواحدة منّا، وهو أمر ليس دون صلة بالمقصى اجتماعيًّا.

في رسالته لمنظّمة "بني بريت" كتب فرويد: "... سرعان ما أدركت أنّني، وفقط بفضل أصلي اليهودي الذي أحمله، أملك تانك الخاصّتين اللّتين أصبحتا إلزاميّتين في طريقة حياتي المعقّدة. ولأنّي كنت يهوديًّا، وجدت نفسي معفيًّا من تلك الأفكار المسبقة الكثيرة التي قيّدت عقول الآخرين لدى استخدامها – وكيهوديّ كنت على استعداد للذهاب للمعارضة وللتّخلّي عن موافقة الأغلبيّة المتراصّة [اصطلاح يعود للمسرحيّ إبسن في "عدوّ الشّعب"]

يمكننا أن نسأل: ما هم اليهود في مجتمعنا نحن؟

يقول ميلير: "أن تكون مهاجرًا يوازي مكانة الذات عينها في التّحليل النّفسيّ. فالذات فيما هي ذات، تُعرّف مكانتها من قبل الآخر، هي بمثابة مهاجر. لا يعرّف موقعها من قبل الشبيه، ما يعني أن الآخر هو منزلها. بالنّسبة للذات، هذه البلاد الغريبة هي موطنه [ص 31]"

إذا كنّا نرغب في أن نعرف عن الحقيقة وعن الواقعيّ في مجتمعنا وفي ذواتنا نحن، وأن نعرف أين تلذّذ ذلك، من الحريّ بنا أن نستمع لأولئك الذين أطّرناهم في خانة الآخرين، الغرباء.

 آذار 2018