"מחר, אהרוג אדם". זו הפקודה שניתנה לו ושהוא קבל על עצמו. בתשובה לעינוי שלו, מפקדו גרם לו להעריך את העובדה שהם במלחמה. למרות זאת הוא לא היה יכול לעצור מחשבה זו הפועמת בחוזקה שהכתה בו: "מחר, נהיה קשורים האחד לאחר לנצח, כפי שרק התליין וקורבנו יכולים להיות"[1]. במובן מסוים עובדת היות השניים, לפעמים למרות עצמם, מגויסים על ידי אחרים או על ידי הנסיבות לשני תפקידים אלה, אינה מסיטה במאומה את היותם תפוסים, כל אחד במקומו, במפגש הטרגי של פנים אל פנים. המלחמה, בדומה לכל הנסיבות היוצאות מן הכלל של ההיסטוריה האנושית, היא כמו הלילה, זה מכסה הכול או כמעט. העניין הוא השחר, כאשר היום מבקש לחורר את הלילה. לתת לשחר לנצח את הלילה, משמע לדעת שאותו חלק שחור נוגע לכך שהאקט אינו יכול להצדיק עצמו באמצעות האחרים. לצאת בבוקר ולהותיר את העקבה השחורה מוצמדת לאחרים, למי שהיה יכול לתת את הפקודה, לתקופה המופרעת, משמע לא לרצות לדעת דבר על מה שהתחייב סובייקט בדרכו. הווה אומר לסטות ממה שעל ההיסטוריה של האנושות ועל הפסיכואנליזה ללמד. Facultas resistendi [עמידות- סירוב] במהלך המשפט בנירנברג, ב-4 בדצמבר 1945, התקבלה הדעה שעל פיה הצייתנות הצבאית היא מרכזית לתפקודו של הצבא. למרות זאת, היא אינה מצדיקה שמישהו יבצע פשעים או מעשים שלא ניתן להצדיקם גם אם נעשו בעקבות פקודה שניתנה לו.. " מגיע רגע שבו על אדם לסרב לציית למפקדו, כשעליו לציית למצפונו. אפילו החייל הפשוט המשרת בשורות הצבא של ארצו אינו חייב לציית לפקודות לא חוקיות". הניסוח האחרון היה כדלהלן: "העובדה שפעל תחת הפקודה של ממשלתו או של מישהו גבוה יותר בהיררכיה אינה משחררת [את הסוכן] מאחריות אם הייתה לו היכולת המוסרית לבחור"[2]. כך מוצבת ה-facultas resistendi, כיכולת זו לסרב אשר נראה שהיינו רוצים להסירה מהפקודים כדי להטילה על שיקולם של המחליטים. הרמייה היא כפולה: מצדו של המחליט, לא הוא בצע את הפשע ומצד המבצע, הוא לא היה מודע באופן אמתי למה שכללו מעשיו. Vercors [כינוי ספרותי של הסופר Jean Bruller בתקופת המחתרת הצרפתית], בהזכירו את מקבת, טוען שכל אחד חש את פשעיו הסודיים דבוקים לידיו" אך מבקש גם להתנקות מהם כדי להפילם על האחר. בעניינה העליון של האומה, בפטריוטיזם הנלהב, מתערבב הזלזול של מי שמפקד על המבצעים, במיוחד כי "מי שהוא מפקד עליהם מצייתים לפחד ולא לאהבה. אותו מפקד, זה שאהבתם של אנשיו אינה נתונה לו, "הוא בובה עלובה לגמרי"[3]. הציניות מבעבעת בתוך מי שמפקד על אלה שצייתנותם הפאסיבית, כניעותם הנוקשה, מאפשרות להם ביצוע של דרישות בקנה מידה רחב. לא נותר עוד דבר שיתנגד לאימת ההתענגות הממכרת שמפיק המענה מסבלו ומעינויו הנפשיים והפיזיים של מי שסומן, נזרק אל אלימותו המורבידית של המענה שחש עצמו צודק כשהוא מבצעה. לשם כך לא נדרשת כל הכשרה. אי ציות, אחריות ואתיקה כתיבה על האירועים שהטביעו את חותמם על ההיסטוריה האנושית במה שיכול להיות בה לא אנושי ביותר, לא ניתן לעשותה בקולות רבים. האנליטיקאי חותר בכיוון של להיטיב לומר ואינו יכול אלא להתרחק משיפוטיות, כמו מהאשמות ומסליחות. עמדותיו של פרויד, כמו של לאקאן, מנסות לתפוס את מה שיכול לשכון בליבו של הסובייקט ולפעמים לפרוץ מעבר לכל סיבתיות. לפנות את אותו ממשי. לא מדובר בהסבר. מדובר בלכתוב בלי לרעוד, מחוץ לכל הטבה, הנחה. הפסיכואנליזה אינה יוצרת מבוי סתום בקשר לאחריות[4]. היא מגלה שהאדם נושא בתוכו תמונות שחורות בקשר לזולת ושהוצאתן לפועל מעלה את שאלת הבחירה, זו של הסירוב או זו של הכניעה . מכאן, נוצר קשר מסוים בין הבחירה לבין אתיקה של אי ציות. תרגום: קלאודיה אידן
[1] Wiesel E, L'aube, Paris, Seuil, collection Points, 1960, p. 10
[2]T.M.I. Nuremberg, Procès des grands criminels de guerre devant le tribunal militaire international, 1949, t. 1, p. 235
[3] Vercors, Le silence de la mer, Paris, Magnard, Classiques et contemporains, p.51
[4] Lacan J. " La science et la vérité", Ecrits, Paris, Seuil, 1966, p.858
"غدًا، سأقتل شخصًا". هذا هو الأمر الذي أُعطيَ له، والذي أخذه على عاتقه. ردًّا على تعذيبه، جعله قائده يُقدّر حقيقة كونهما في حالة حرب. رغم ذلك، لم يكنْ قادرًا على كبح تلك الفكرة التي تنبض في رأسه بقوّة: "غدًا، سوف نرتبط الواحد بالآخر إلى الأبد، كما يُمكن فقط للجلّاد وضحيّته أن يكونا مرتبطين".[1] بمفهوم معيّن، إنّ حقيقة كون كليهما - أحيانًا رغمًا عن أنفهما - مُجنَّدَين من قبل آخرين أو من قبل الظّروف لهذين الدّورَين، لا تُغيّر شيئًا من كونهما مُحتجزَين، كُلًّا في مكانه، في هذا اللّقاء التّراجيديّ بينهما وجهًا لوجهٍ. فالحرب، شأنها شأن جميع الظّروف الاستثنائيّة على مرّ تاريخ البشريّة، هي أشبه باللّيل، إذ إنّها تُغطّي كلّ شيء، أو تقريبًا كلّ شيء. الأهمّ هو الفجر، أي عندما يحاول النّهار أن يشقّ اللّيل. أنْ ندع الفجر ينتصر على اللّيل معناه أن نعرف أنّ ذلك الجزء الأسود مُرتبط بكون الفعل غير قادر على تسويغ نفسه بوساطة الآخرين. أنْ نخرج في الصّباح تاركينَ البصمة السّوداء مُلصقة بالآخرين، بمَن كان من الممكن أن يُعطي الأمر، أو بالأوقات العصيبة، معناه ألّا نرغب في أن نعرف شيئًا عمّا التزمت به الذات في طريقها. بكلمات أخرى، معناه أن ننحرف عمّا يجدر بالتّاريخ البشريّ وبالتّحليل النّفسي أن يُدرّساه. Facultas resistendi [الثبات - الرّفض] خلال محكمة نيرنبرغ، في الرّابع من كانون الأوّل من العام 1945، تمّ قبول الادّعاء القائل إنّ الطاعة العسكريّة هي أمر جوهريّ لعمل الجيش. ومع ذلك، هي لا تُبرّر أن يرتكب أحدهم جرائم أو أفعالاً لا يمكن تبريرها، حتّى إذا جرى ذلك في أعقاب أوامر أُعطيتْ له.. "تأتي لحظة يكون فيها على الإنسان أن يرفض الانصياع لقائده، وأن ينصاع لضميره. حتّى الجنديّ البسيط الذي يخدم في صفوف جيش بلاده غير مجبر على الانصياع لأوامر غير قانونيّة." أمّا الصّياغة الأخيرة فكانت كالتّالي: "حقيقة كونه كان يعمل تحت أوامر حكومته أو شخص أعلى منه رتبة في التراتبيّة الهرميّة لا تعفيه [أي الوكيل] من المسؤوليّة إذا كانت لديه القدرة الأخلاقيّة على الاختيار."[2] هذا هو تعريف الـ facultas resistendi، تلك القدرة على الرفض التي يبدو أنّنا نرغب في نزعها عن المأمورين وإلقائها على عاتق متّخذي القرارات. الخدعة هنا مزدوجة: من جهةِ متّخذ القرار، فهو لم يرتكب الجريمة بنفسه، ومن جهةِ المُرتكب، فهو لم يكن واعيًا فعلًا لما تنطوي عليه أفعاله. Vercors [وهو الاسم الأدبيّ للكاتب Jean Bruller في فترة الحركات السّرّيّة في فرنسا]، في ذكره لماكبث، يدّعي أنّ كلّ شخص يشعر "بجرائمه السّرّيّة تلتصق بيديه"، لكنّه يحاول أن ينفضها عنه ليُلقيها على الآخرين. وفي ما يتعلّق بأسمى شؤون الأمّة، بالوطنيّة المتّقدة، فيختلط بها استهزاء من يرأس الحملات، بخاصّة لأنّ "أولئك الذين يرأسهم ينصاعون للخوف، لا للحبّ". هذا القائد ذاته، والذي لا يحظى بحبّ الناس له، "هو بمثابة دمية بائسة للغاية".[3]هناك حسّ سخرية يغلي داخل من يرأس أولئك الذين انصياعهم السّالب، وإذعانهم الجامد، يُتيح لهم تنفيذ أوامر على نطاق واسع. لم يبق بعدُ شيءٌ ليتصدّى لفظاعة التّلذّذ المُسكِّر التي يستخلصها المُعذِّب من العذاب ومن التعذيب النّفسي والجسديّ لكلّ الموصومين، لكلّ من قُذِف في طريق العنف الدّمويّ للمُعذِّب - الذي يشعر بأنّه محقّ أثناء ممارسته هذا العنف. لا يتطلّب ذلك الأمر أيّ تدريب. العصيان، المسؤوليّة والأخلاقيّات ليس من السهل الكتابة عن الأحداث التي تركت بصمتها على تاريخ الإنسان بما تحمل من أمور يمكنها أن تكون غير إنسانيّة بتاتًا. يسعى المُحلِّل نحو إحسان القول، ولا يسعه إلّا أن يبتعد عن إطلاق الأحكام، لكن أيضًا عن إلقاء اللّوم وإعطاء المغفرة. تحاول مواقف فرويد، ولاكان مثله، أن تصل إلى ما يكمن في أعماق الذات، وأن تخترق أحيانًا جميع حواجز السّببيّة. تحاول أن تُخلي ذلك الواقعيّ. وليس الحديث عن تقديم تفسيرات. الحديث يدور عن الكتابة دون ارتعاش، بعيدًا عن كلّ مجاملة أو مراعاة. لا يخلق التّحليل النّفسيّ طريقًا مسدودة في ما يتعلّق بالمسؤوليّة،[4] بل يكشف عن أنّ الإنسان يحمل في داخله صورًا سوداء في ما يتعلّق بالغير أو بالآخرين، وإخراجها إلى حيّز التّنفيذ يطرح سؤال الخيار - خيار الرّفض أو خيار الإذعان. من هذا المنطلق، يتشكّل رابط معيّن بين الخيار وبين أخلاقيّات العصيان. الترجمة للعبرية: كلاوديا ايدان
[1] Wiesel E, L'aube, Paris, Seuil, collection Points, 1960, p. 10
[2] T.M.I. Nuremberg, Procès des grands criminels de guerre devant le tribunal militaire international, 1949, t. 1, p. 235
[3] Vercors, Le silence de la mer, Paris, Magnard, Classiques et contemporains, p.51
[4] Lacan J. " La science et la vérité", Ecrits, Paris, Seuil, 1966, p.858
