"אף אדם אינו אי" תגובה למאמרו של ירון גילת במדור מבטים -"ما من إنسان هو جزيرة" الرد على مقال يارون جيلات في نشرة رؤى
פרויקט חייו, במובן מסוים, של אחד בשם ריצ'רד קליין הוא להציג את כתבי פרויד וכתבי לאקאן שפה לצד שפה, גרמנית או צרפתית לצד האנגלית, פסקה לצד פסקה, עם הערות והארות. אם אין דו-לשוניות, ייטב לקורא את לאקאן לקרוא רק באנגלית, או אולי בשפת המקור, הרי מה זה משנה... אין צורך ב'דו-לשוניות' מן המשלב הזה. אין צורך בתרגום. הווי אומר: "קרא ודבר רק כך, לא מכיר באחרות שפתך בחברתי". כל אחד במעטפת השפתית שלו בלבדו. ייטב כי כל אחד יישאר עם דו-לשוניותו הבלבדית, ולא יקשה על חיי אחרים כפי אותו ריצ'רד קליין. האומנם?
הפרויקט של ריצ'רד קליין, אחד החשובים לטעמי, מאפשר לגשת לשפתו של פרויד עבור מי שאינו יכול אלא להיעזר בשפת תרגום. לפתע הגרמנית אשר אולי זרה מוצגת כאפשרות. עם הקריאה, הסימנים הזרים אינם כל כך זרים, אפשר פתאום גם להתווכח עם התרגום: האם זה תרגום מוצלח? האם פרויד כותב "הירוגליפים", או אולי זה סטראצ'י? אולי מתרגם אחר? לפתע מתברר שפרויד באנגלית אינו פרויד בגרמנית. תרגום, גם אם אינו מוצלח, כשמונח ליד שפת המקור, אינו מבאר אותה – אלא מציע אפשרות לגשת אליה, גם עבור מי שאינו דובר אותה. אפשר ללמוד כך משהו אודות שפתו של אחר, וזה מוביל לתהייה על 'מהי שפה ללא אחרות' – שאלה שאפשר לקרוא כאן כקפל-לשון, והעסיקה על שלל היבטיה לא רק את לאקאן, כי אם גם דורות של בלשנים ופילוסופים.
למשל, לקרוא שירה מתורגמת, מה קוראים? האם בודלייר באנגלית או עברית הוא בודלייר? נדרשת הצבה של הצרפתית לצד התרגום, זאת אומרת – נדרשת דו-לשוניות בהנגשת בודלייר לקורא בשפה זרה, על מנת שיתאפשר לו לקרוא בודלייר באופנים שונים. כך, כנקודת מוצא, עושה ריצ'רד קליין – לקרוא פרויד ולאקאן בשפה זרה לשפתם, אין זה זהה לקריאת פרויד ולאקאן בשפת המקור, אך בכל זאת 'אנחנו', אם ירצה כותב המאמר, קוראים פרויד ולאקאן לא בשפתם המקורית. מדוע? מאיזה צורך? מה 'אנחנו' קוראים?
כתב העט פולמוס בישראל בוחר לעבוד ביותר משפה אחת, מגדיר עצמו דו-לשוני, מתוך בחירה – קרי, יש מן האתיקה –הקשורה במרקם החברתי של הארץ, של המדינה, של החברה בה הוא פועל. גם אם כל אחד (האומנם?) דו-לשוני, אולי רב-לשוני, הרי איננו חיים במנותק לחלוטין זה מזה. אם יש כזה דבר המכונה חברה, אם יש מן החברתי, אזי כל אחד אינו מנותק לחלוטין מהחברה המקומית, התרבות, הארץ, וכדו'. אגב, זוהי גם הנחת עבודה מסוימת. וכבר כתב המשורר ג'ון דאן בבהירות יוצאת דופן, מאות שנים לפני הפסיכואנליזה - "No man is an island, / entire of itself". והיה כל אדם אי – לא היה צורך באתיקה. לא היה צורך במפעלם של שפינוזה, פרויד, לאקאן, לוינס, דרידה, והרשימה ארוכה.
אין אתיקה במישור של בדידות בלבדית. ארץ, מדינה, חברה, פרקטיקה בה נפטרים מהדו- או מהרב-לשוניות– שם בוחרים להכחיד את האחרות. ללא אחרות - אין אתיקה. מיותר לציין שגם אין פסיכואנליזה.
إن مشروع حياة شخص يدعى ريتشارد كلاين هو تقديم كتابات فرويد وكتابات لاكان بلغة واحدة إلى جانب أخرى، الألمانية أو الفرنسية إلى جانب اللغة الإنجليزية، فقرة بفقرة، مرفقة بملاحظات وتوضيحات. إذا لم تكن هناك ثنائية اللغة، فمن الأفضل للقارئ أن يقرأ لاكان باللغة الإنجليزية فقط، أو ربما باللغة الأصلية، ففي نهاية الأمر، أي فرق هناك ... ليست هناك حاجة إلى "الثنائية اللغوية" من هذا المستوى. لا حاجة للترجمة. وكأنك تقول: "اقرأ وتحدث بهذه الطريقة فقط، فأنا لا أعترف باختلاف لغتك في المجتمعيّ". كلٌ وحده في إطاره اللغوي. سيكون من الأفضل للجميع أن يظل كل منهم مع ثنائيته اللغوية المتفردة ولا يصعب الحياة على الآخرين، كما فعل ريتشارد كلاين. أحقاً؟
مشروع ريتشارد كلاين، أحد أهم المشاريع في رأيي، يجعل من الممكن الوصول إلى لغة فرويد لأولئك الذين لا يسعهم إلا استخدام لغة الترجمة. فجأة يتم تقديم الألمانية التي قد تكون لغة أجنبية كاحتمال. عند القراءة، لا تعود العلامات الأجنبية شديدة الغرابة، وفجأة يصبح بإمكانك أيضا أن تجادل بخصوص الترجمة: هل هذه ترجمة جيدة؟ هل هو فرويد الذي يكتب ب "الهيروغليفية"، أو ربما ستراتشي؟ ربما مترجم آخر؟ فجأة يتضح أن فرويد باللغة الإنجليزية ليس ذاته فرويد بالألمانية. الترجمة، حتى لو لم تكن ناجحة، عندما توضع بجوار اللغة الأصلية، فإنها لا تفسرها، بل توفر إمكانية للتوجه إليها، حتى لأولئك الذين لا يتحدثونها. بهذه الطريقة، يمكن للمرء أن يتعلم شيئا عن لغة الآخر، ما يقودنا إلى التفكّر "ما هي اللغة بدون الاخر" - وهو سؤال يمكن قراءته هنا كمزدوج المعنى، والذي لم يشغل، على جوانبه المتعددة، لاكان فحسب، بل شغل أيضا أجيالا من اللغويين والفلاسفة.
على سبيل المثال، قراءة الشعر المترجم، ماذا نقرأ؟ هل بودلير باللغة الإنجليزية أو العبرية هو بودلير؟ يجب وضع اللغة الفرنسية بجوار الترجمة، أي أن ثنائية اللغة مطلوبة لجعل بودلير في متناول القارئ بلغة أجنبية، من أجل السماح له بقراءة بودلير بطرق مختلفة. وهكذا، كنقطة انطلاق، يفعل ريتشارد كلاين - قراءة فرويد ولاكان بلغة غريبة عن لغتهما، والتي تختلف عن قراءة فرويد ولاكان باللغة الأصلية. ومع ذلك، "نحن"، إذا رغب مؤلف المقال في ذلك، نقرأ فرويد ولاكان ليس بلغتهما الأصلية. لماذا؟ ما هي الضرورة لذلك؟ ماذا نقرأ "نحن"؟
تختار جدل في إسرائيل العمل بأكثر من لغة، ويعرف نفسه بأنه ثنائي اللغة، باختياره – ما يعني من خلال الأخلاقيات – المرتبطة بالنسيج الاجتماعي في البلد والدولة والمجتمع الذي تعمل فيه. حتى لو كان الجميع (أحقاً؟) ثنائي اللغة، وربما متعدد اللغات، فإننا في الواقع لا نعيش في عزلة تامة بعضنا عن بعض. إذا كان هناك ما يسمى بالمجتمع، اذا كان هناك شيء من المجتمعيّ، فكل فرد منا ليس منفصل بشكل تام عن المجتمع المحلي، عن الثقافة والبلد وما إلى ذلك. بالمناسبة، هذه أيضا فرضية عمل معينة. وقد سبق أن كتب الشاعر جون دن بوضوح استثنائي، قرون عدة قبل التحليل النفسي،"No man is an island, / entire of itself ". ولوكان كل إنسان جزيرة – لما كانت هناك حاجة للأخلاقيات - ولما كانت هناك حاجة لأعمال سبينوزا، وفرويد، ولاكان، وليفيناس، ودريدا، والقائمة تطول.
لا توجد أخلاقيات على مستوى الوحدة وحدها. بلد، دولة، مجتمع، ممارسة يتخلص فيها المرء من ثنائية اللغة أو تعددية اللغات - حيث يختار المرء إبادة الآخر-الاختلاف. بدون الآخرين، لا توجد أخلاقيات. وغني عن القول إنه حينها لا تعود هناك حاجة للتحليل النفسي أيضا.