צריך לחדש, אך לא לגמרי לבד - يجب علينا التجديد، لكن ليس بمفردنا تماماً

‍

אנו עדים לניגוד הקיצוני והעמוק בין העובדה שפרופ׳ אהרון ברק ייצג את מדינת ישראל והגן עליה בבית הדין הבינלאומי הגבוה לצדק בהאג בנוגע לעתירתה של דרום אפריקה המאשימה את ישראל ברצח עם, לבין ״כנס הניצחון״ שגופי ימין קיימו בירושלים בעד יישוב מחדש של רצועת עזה. בפעילות זו השתתפו שרי ממשלה וחברי כנסת, אשר, כפי שאחת הנשים ממשפחות החטופים אמרה, רקדו ושרו על דם החיילים והחטופים ו״תקעו אצבע בעין״ למשפחות.

הטיעונים המרכזיים שהושמעו בכנס בנוגע ל״שיבה מחדש״ לעזה נשענו על ״צדק היסטורי״, ״זה תורה״,״זה מוסרי״, ובתגובה לצעקות מהקהל על טרנספר, תמך הדובר ברעיון ״לעודד הגירה מרצון״ של אוכלוסיית עזה. כל אלה הוצגו כתיקון להתנתקות. היכן מעמיד הדבר את המדינה ואת העם היהודי? אם אפשרות כזו תתממש, כיצד ניתן יהיה להצדיק שאין מדובר ברצח עם? ההסבר יהיה כי מדובר בהגירה ״מרצון״?! האם טיעון כזה יכול לשכנע? ברצונו של מי מדובר בעצם? ביטוי זה משקף רצון התענגותי רדיקלי, חסר גבולות, החותר אל עבר המוות בלבד, לא רק של תושבי עזה אלא גם של מדינת ישראל.

לא המומחיות והמוניטין המשפטיים של ברק וגם לא קולו כניצול שואה יוכלו  לשמש כלי הגנה. כנס זה, בנוכחותם של שרים וחברי כנסת התקיים יום לאחר יום השואה הבינלאומי ויומיים לאחר החלטת בית הדין לצדק בהאג.

הפילוג הקיים בחברה הישראלית הולך ומקצין ובאופן זה אחוות מנוגדות מתחזקות ומתבצרות בעמדות קיצוניות לעתים. הדבר יוצר יותר ויותר תופעות גזעניות.

לצד כל אלה דויד גרוסמן מתגייס לשחרורם של שני הילדים שנותרו בשבי ושר שיר ערש לכפיר הקטן, הילד הצעיר ביותר שנחטף לעזה ולאחיו אריאל.

בתנועה חדה אל הקצה האחר אנו שומעים פתאום ברדיו שבזמנים אלה משפחת נתניהו הגישה בקשה לשיפוץ הבריכה שבביתם בקיסריה ושמשום מה בקשה זו קבלה אישור. שיפוץ בריכה?! בביתם הפרטי?! עד מתי העם הזה ימשיך לשלם על חטאיהם של ראש הממשלה ומשפחתו?

האם השר לביטחון פנים יגן על החברה הישראלית? חלוקת הרישיונות להחזקת נשק כמעט לכל מבקש מאיימת להפוך את רחובות המדינה למערב פרוע, שבו כל הנושא נשק יוכל לקחת את החוק בידיו באופן חופשי ולטעון : ״זו הייתה הגנה עצמית, זה היה מחבל״. כבר היו דוגמאות לכך.

וברקע, המשא ומתן המתמשך, אם ניתן לומר כך, על שחרור החטופים. העולם אינו מבין, אך נראה לי שגם החברה הישראלית אינה מבינה, למעשה אינה משתמשת בזמן כדי להבין ולהסיק את המסקנות הראויות ממה שראתה ועודנה רואה. איש לא יצליח להגן על המדינה כשהיא עצמה אינה מגינה על עצמה מעצמה.

‍

نشهد اليوم على تناقض شديدوعميق، بين تمثيل البروفيسور أهارون باراك لدولة إسرائيل ودفاعه عنها أمام محكمة العدل الدولية العليا في لاهاي (هاج) بشأن دعوى جنوب إفريقيا على إسرائيل التي تتهمها فيها بارتكاب جرائم إبادة جماعية، وبين "مؤتمر النصر" الذي عقدته منظمات يمينية في القدس تأييدا لإعادة الاستيطان في قطاع غزة، شارك فيه وزراء في الحكومة وأعضاء كنيست "رقصواعلى دماء الجنود والمختطفين وعائلاتهم"، كما قالت امرأة من عائلات المختطفين.  

ارتكزت الادعاءات التي أسمِعَت في المؤتمر بشأن "العودة" إلى غزة على "العدالة التاريخية"، و"التوراة"، وكونها "عمل أخلاقي". ردًا على صيحات الجمهور المطالبة بالترحيل، أيّد المتحدث فكرة "تشجيع الهجرة الطوعية" لسكان غزة. عُرِضَ كل ماسبق كتصليح لخطة الانسحاب من غزة. في أي موقف يضع كل هذا الدولة والشعب اليهودي؟ وكيف سيكون بالإمكان، إن طبّقَ كل هذا بالفعل، تبرير أنه ليس هناك إبادة جماعية؟ هل سيكون التفسير لذلك الهجرة "طوعًا"؟! هل يمكن لمثل هذه الحجة أن تكون مقنعة؟ طوعًا لمن بالضبط؟ يعكس هذاالتعبير رغبة تلذذية راديكالية، لا حدود لها، تسعى للتوصل إلى الموت أيضًا; ليس لسكان غزة فقط، بل ولدولة إسرائيل أيضًا.

لا خبرة باراك القانونية وسمعته ولا صوته باعتباره أحد الناجين من الهولوكوست قادرَين على الدفاع عن إسرائيل. عُقِد هذا المؤتمر، بحضور وزراء وأعضاء كنيست، بعد يوم واحد من اليوم العالمي للهولوكوست وبعد يومين من قرار محكمة العدل في لاهاي.

الانقسام القائم في المجتمع الإسرائيلي آخذ بالتوسع والتطرف ما يزيد من قوة المجموعات المتناقضة آراؤها ويجعلها تترسخ في مواقف متطرفة أحيانًا، ما يخلق المزيد والمزيد من الظواهرالعنصرية.

إلى جانب كل هذا، يتجند دافيد جروسمان من أجل اطلاق سراح الطفلين اللذين ما زالا مختطفين في غزة، ويسجل تهليلة للصغير كفير، الطفل الأصغر سناً الذي اختطف الى غزة، ولأخيه أريئيل.

وفي منعطف حاد إلى الطرف الآخر، نسمع فجأة عن أن عائلة نتنياهو تقدمت الآن، في هذه الأوقات، بطلب لتجديد مسبح بيتهم في قيسارية، وأن هذا الطلب قد حظِي بالموافقة، لسبب ما. تجديدالمسبح؟! في بيتهم؟! إلى متى ستستمرهذه الأمة بدفع ثمن خطايا رئيس الوزراء وعائلته؟

هل سيحمي وزير الأمن الداخلي المجتمع الإسرائيلي؟ يهدد بتوزيع تراخيص حيازة الأسلحة على كل من يرغب، تقريبًا، بتحويل شوارع البلاد إلى "فلّت حكم"، ويتيح لأي شخص يحمل سلاحًا أن يأخذ القانون بيده وأن يدّعي: "كان ذلك مجرد دفاع عن النفس. أطلقت النارعلى إرهابي". سبق وحصلت أمور كهذه في السابق.

وفي هذه الأثناء، ما زالت المفاوضات، على إطلاق سراح المختطفين، إن جازالتعبير، جارية. العالم لا يفهم، لكن يبدو لي أن المجتمع الإسرائيلي لا يفهم أيضًا، ولا يستغل الوقت لفهم واستخلاص الاستنتاجات الصحيحة مما رآه وما زال يراه.لن يستطيع أحد حماية الدولة التي لا تحمي نفسها من نفسها.

‍

‍

הגיליון האחרון של פולמוס הזמין את הכותבים לומר משהו על דו לשוניות ברקע שתי השפות של כתב העט- עברית וערבית, בארץ המורכבת שלנו. אכן הכותבים התיחסו לעברית ולערבית. דו לשוניות. נושא חשוב ואקטואלי.

האם נוכל לשאול מחדש- מהי דו לשוניות? ההתיחסות לדו לשוניות לפי החלוקה לעברית וערבית נותנת תוקף לקיום 2 הקבוצות כנבדלות ונפרדות, כאשר כל אחת מקבלת מראית עין של הומוגניות תחת המאפיין המשותף- השפה. בצד ההכרה החשובה בקיומן של שתי הקבוצות, שתי שפות, בארץ הזו, להזכיר שבשדה של הפסיכואנליזה לכל אחד ואחת השפה הפרטית שלו הנשזרת בשפה הכללית של הקבוצה. אפשר להגיד-סוג של שיסוע סובייקטיבי. או סוג של דו לשוניות. אנחנו חושבים, משלים את עצמנו שכולנו דוברים את אותה שפה (העבריים את העברית, הערבים את הערבית), אך כפי שמילר אמר "כולנו משוגעים"[1].למסמן יש את הנתיב הסובייקטיבי שלו, הוא משתרשר עם מסמנים אחרים, סינגולאריים, אחריהם אנו מנסים להתחקות באנליזה. מה ששוכן מתחת לקו השבר, ודאי יהיה נבדל בין איש לרעהו. כן, ישנן משמעויות משותפות שאנו חולקים בדלוזיה הקולקטיבית. אך אם נבחר באלו כמצפן בלבדי, נמצא שנותרנו ביד עם האשליה של ההבנה, זו שכה מאפיינת את הפסיכולוגיה.

היתה לי היתקלות סביב המסמן "ציונות". המסמן הזה מחזיק משהו מהסיפור הלאומי- נגיעתו לכינון האמיץ של החיים אחרי השואה, לעבודה של החלוצים עם השארית הפורייה לשם הקמת הארץ, למפעל הציוני. לאחרונה, כגאות מתגברת, עולה שהמסמן הזה, "ציונות", משמש אחרים כמילת גנאי, שנאה, קללה, ואף עלבון. עבורי המסמן "ציונות" מחזיק לא רק הזדהות לאומית אם כי גם נגיעה להיסטוריה המשפחתית והאישית שלי, והוא מחזיק גם איזה ממשי שלא ידעתי שאני יודעת עליו. הממשי הזה לא יכול להיות קולקטיבי וגם לא הזדהותי. הממשי כממשי אין לו מילים. המוסיקה קשרה בו בכל זאת דבר מה בעודה רומזת בתוים:

"...אני גרה מול המים והאופק רחוק,

וגבוהים השמים והים הוא עמוק

יש ליופי פה טעם של עקבות מלחמה

פה גדלים עשבי זעם בין פרחי נחמה

(...)

אני גרה מול המים ונופים משכבר

מספרים לי בינתיים איך הפכו לעפר

כאן תמצא בכל אבן גם שרידי חלומות

כאן נושאים את הסבל בתוך סל השמחות..."[2]

ברגע מסוים של אסוציאציה, נקשר בי האקט הציוני של הקמת המדינה אל האפשרות לתרום משהו בשדה של הפסיכואנליזה בארץ, עם השפה שלי והממשי הזה. המסמן "ציונות" ברגע הזה לא היה מסמן לאומי אלא מסמן סובייקטיבי שיש להתחקות אחריו, להתעניין בו מעבר להזדהויות. המסמן שלכאורה מייצג זהות, שייכות לקבוצה, דווקא הוא נשא עקבת ממשי יקרה. הדבר יכול להיות רלוונטי עבור כל מסמן אחר, לאומי או לאו, כמו למשל לגבי המסמן "פלסטיני". שהרי אם לא נחקור ונתעניין מה זה אומר או לא אומר עבור סובייקט מסוים- ערבי או יהודי, נישאר רק עם השנאה, הקיטוב, ועם היומרה לדעת ולהבין מראש.

אז, באיזו דו לשוניות מדובר בשדה "שלנו"?

‍

‍

دعا العدد الأخير من جدل الكتّاب ليدلوا بدلوهم عن الثنائية اللغوية على خلفية لغتي المجلة - العبرية والعربية، في بلدنا المعقد. وحقيقة، تطرق الكتّاب إلى العبرية والعربية. الثنائية اللغوية. موضوع مهم وذو صلة وثيقة بما يدور حولنا في وقتنا الحاضر.

هل يمكننا أن نسأل من جديد - ما هي الثنائية اللغوية؟ إن الإشارة إلى الثنائية اللغوية وفقا للتقسيم إلى العبرية والعربية تؤكد وجود المجموعتين على أنهما متمايزتان ومنفصلتان، في حين تحصل كل منهما على مظهر من مظاهر التجانس في ظل السمة المشتركة – اللغة. إلى جانب الاعتراف الهام بوجود المجموعتين، بوجود لغتين، في هذا البلد، تجدر الإشارة إلى أنه في مجال التحليل النفسي، توجد لكل واحد لغته الخاصة، التي تتداخل مع اللغة العامة للمجموعة. يمكن أن نقول عن ذلك– نوع من الشرخ الذاتي. أو نوع من الثنائية اللغوية. نعتقد، نحن، نوهم أنفسنا بأننا جميعا نتحدث نفس اللغة (العبرانيون العبرية، والعرب العربية)، ولكن كما قال ميلر،"نحن جميعا مجانين".[3] للدال مساره الذاتي الخاص، وهو متداخل كالسلسلة في دوال أخرى مفردة، التي نحاول تتبعها في التحليل النفسي. ما يقع تحت خط الكسر (المقام) سيكون بالتأكيد مختلفا من شخص لأخر. نعم، هناك معاني مشتركة نتشاركها في الوهم الجماعي. ولكن إذا اخترناها كبوصلة وحيدة، سيتضح لنا أن ما بين أيدينا هو وهم الفهم، وهذا ما يميز علم النفس بشكل كبير.

كان لي لقاء حول الدال "الصهيونية". يحمل هذا الدال شيئا من القصة القومية - ارتباطه بالتأسيس الشجاع للحياة بعد المحرقة، بعمل الطلائعيين مع البقية الخصبة من أجل إقامة الدولة، بالمشروع الصهيوني. في الآونة الأخيرة، كما المد المتعاظم، يبدو أن الآخرين يستخدمون هذا الدال، "الصهيونية"، ككلمة بذيئة، كلمة كراهية، مسبّة وحتى إهانة. بالنسبة لي،لا يحمل دال "الصهيونية" هوية وطنية فحسب، بل يحمل أيضا لمسة من تاريخي العائلي والشخصي، كما أنه يحمل واقعيا لم أكن أعرف أنني أعرفه. هذا الواقعي لا يمكن أن يكون جماعيا ولا تماهيا. الواقعي كواقعي ليس له كلمات. رغم ذلك، ربطت الموسيقى به شيئا وهي ما زالت تلمح بالنوتات الموسيقية:

"... أعيش مقابل الماء والأفق بعيد،

والسماء عالية والبحر عميق

للجمال هنا طعم آثار الحرب

هنا تنمو أعشاب الغضب بين أزهار العزاء

(...)

أعيش قبالة البحر والأطلال

تخبرني كيف تحولوا إلى تراب

هنا ستجد في كل حجر بقايا أحلام

هنا يحملون المعاناة في سلال الفرح ..."[4]

في لحظة معينة من التداعي، كان الفعل الصهيوني لإقامة دولة إسرائيل مرتبطا بإمكانية المساهمة بشيء ما في مجال التحليل النفسي في إسرائيل، بلغتي وهذا الواقعي. لم يكن دال "الصهيونية" في تلك اللحظة دلالة وطنية، بل دلالة ذاتية يجب تتبعها، والاهتمام بما تعنيه فيما يتعدى التماهي. حصرا الدلالة التي تمثل، ظاهريا، الهوية والانتماء إلى مجموعة، تحمل في الواقع أثرا ثمين لواقعي. يمكن لهذا الأمر أن يكون ذو صلة بأي دلالة أخرى.  وطني أم لا، كما في حالة الدلالة "الفلسطينية". فإذا لم نبحث ونهتم بما يعنيه أو لا يعنيه بالنسبة لذات معينة – عربي أو يهودي، فلن يتبقى لنا سوى الكراهية والاستقطاب وغرور المعرفة والفهم المسبقين.

وعلى ذلك، عن أي ثنائية لغوية نتحدث في "مجالنا"؟

[1] Miller, J. A. (2001). Ironic clinic. Psychoanalytical Notebooks, 26,9-24.‏

[2] השיר "אני גרה מול המים" נכתב על ידי יוסי בנאי, הולחן על ידי ענבל סמדר, מבוצע על ידי ריטה. לשיר קיים ביצוע נוסף.

[3] .  ميلر، ج. أ.(٢٠٠١). العيادة الساخرة. دفاتر التحليل النفسي، ٢٦، ٩-٢٤.

[4] أغنية "أعيش أمام الماء" من تأليف يوسي بناي، ألحان عنبال سمدار، وأدتها ريتا. للأغنية أداء آخر.

‍

‍

פרויקט חייו, במובן מסוים, של אחד בשם ריצ'רד קליין הוא להציג את כתבי פרויד וכתבי לאקאן שפה לצד שפה, גרמנית או צרפתית לצד האנגלית, פסקה לצד פסקה, עם הערות והארות. אם אין דו-לשוניות, ייטב לקורא את לאקאן לקרוא רק באנגלית, או אולי בשפת המקור, הרי מה זה משנה... אין צורך ב'דו-לשוניות' מן המשלב הזה. אין צורך בתרגום. הווי אומר: "קרא ודבר רק כך, לא מכיר באחרות שפתך בחברתי". כל אחד במעטפת השפתית שלו בלבדו. ייטב כי כל אחד יישאר עם דו-לשוניותו הבלבדית, ולא יקשה על חיי אחרים כפי אותו ריצ'רד קליין. האומנם?

הפרויקט של ריצ'רד קליין, אחד החשובים לטעמי, מאפשר לגשת לשפתו של פרויד עבור מי שאינו יכול אלא להיעזר בשפת תרגום. לפתע הגרמנית אשר אולי זרה מוצגת כאפשרות. עם הקריאה, הסימנים הזרים אינם כל כך זרים, אפשר פתאום גם להתווכח עם התרגום: האם זה תרגום מוצלח? האם פרויד כותב "הירוגליפים", או אולי זה סטראצ'י? אולי מתרגם אחר? לפתע מתברר שפרויד באנגלית אינו פרויד בגרמנית. תרגום, גם אם אינו מוצלח, כשמונח ליד שפת המקור, אינו מבאר אותה – אלא מציע אפשרות לגשת אליה, גם עבור מי שאינו דובר אותה. אפשר ללמוד כך משהו אודות שפתו של אחר, וזה מוביל לתהייה על 'מהי שפה ללא אחרות' – שאלה שאפשר לקרוא כאן כקפל-לשון, והעסיקה על שלל היבטיה לא רק את לאקאן, כי אם גם דורות של בלשנים ופילוסופים.

למשל, לקרוא שירה מתורגמת, מה קוראים? האם בודלייר באנגלית או עברית הוא בודלייר? נדרשת הצבה של הצרפתית לצד התרגום, זאת אומרת – נדרשת דו-לשוניות בהנגשת בודלייר לקורא בשפה זרה, על מנת שיתאפשר לו לקרוא בודלייר באופנים שונים. כך, כנקודת מוצא, עושה ריצ'רד קליין – לקרוא פרויד ולאקאן בשפה זרה לשפתם, אין זה זהה לקריאת פרויד ולאקאן בשפת המקור, אך בכל זאת 'אנחנו', אם ירצה כותב המאמר, קוראים פרויד ולאקאן לא בשפתם המקורית. מדוע? מאיזה צורך? מה 'אנחנו' קוראים?

כתב העט פולמוס בישראל בוחר לעבוד ביותר משפה אחת, מגדיר עצמו דו-לשוני, מתוך בחירה – קרי, יש מן האתיקה –הקשורה במרקם החברתי של הארץ, של המדינה, של החברה בה הוא פועל. גם אם כל אחד (האומנם?) דו-לשוני, אולי רב-לשוני, הרי איננו חיים במנותק לחלוטין זה מזה. אם יש כזה דבר המכונה חברה, אם יש מן החברתי, אזי כל אחד אינו מנותק לחלוטין מהחברה המקומית, התרבות, הארץ, וכדו'. אגב, זוהי גם הנחת עבודה מסוימת. וכבר כתב המשורר ג'ון דאן בבהירות יוצאת דופן, מאות שנים לפני הפסיכואנליזה - "No man is an island, / entire of itself". והיה כל אדם אי – לא היה צורך באתיקה. לא היה צורך במפעלם של שפינוזה, פרויד, לאקאן, לוינס, דרידה, והרשימה ארוכה.

אין אתיקה במישור של בדידות בלבדית. ארץ, מדינה, חברה, פרקטיקה בה נפטרים מהדו- או מהרב-לשוניות– שם בוחרים להכחיד את האחרות. ללא אחרות - אין אתיקה. מיותר לציין שגם אין פסיכואנליזה.

‍

إن مشروع حياة شخص يدعى ريتشارد كلاين هو تقديم كتابات فرويد وكتابات لاكان بلغة واحدة إلى جانب أخرى، الألمانية أو الفرنسية إلى جانب اللغة الإنجليزية، فقرة بفقرة، مرفقة بملاحظات وتوضيحات. إذا لم تكن هناك ثنائية اللغة، فمن الأفضل للقارئ أن يقرأ لاكان باللغة الإنجليزية فقط، أو ربما باللغة الأصلية، ففي نهاية الأمر، أي فرق هناك ... ليست هناك حاجة إلى "الثنائية اللغوية" من هذا المستوى. لا حاجة للترجمة. وكأنك تقول: "اقرأ وتحدث بهذه الطريقة فقط، فأنا لا أعترف باختلاف لغتك في المجتمعيّ". كلٌ وحده في إطاره اللغوي. سيكون من الأفضل للجميع أن يظل كل منهم مع ثنائيته اللغوية المتفردة ولا يصعب الحياة على الآخرين، كما فعل ريتشارد كلاين. أحقاً؟

مشروع ريتشارد كلاين، أحد أهم المشاريع في رأيي، يجعل من الممكن الوصول إلى لغة فرويد لأولئك الذين لا يسعهم إلا استخدام لغة الترجمة. فجأة يتم تقديم الألمانية التي قد تكون لغة أجنبية كاحتمال. عند القراءة، لا تعود العلامات الأجنبية شديدة الغرابة، وفجأة يصبح بإمكانك أيضا أن تجادل بخصوص الترجمة: هل هذه ترجمة جيدة؟ هل هو فرويد الذي يكتب ب "الهيروغليفية"، أو ربما ستراتشي؟ ربما مترجم آخر؟ فجأة يتضح أن فرويد باللغة الإنجليزية ليس ذاته فرويد بالألمانية. الترجمة، حتى لو لم تكن ناجحة، عندما توضع بجوار اللغة الأصلية، فإنها لا تفسرها، بل توفر إمكانية للتوجه إليها، حتى لأولئك الذين لا يتحدثونها. بهذه الطريقة، يمكن للمرء أن يتعلم شيئا عن لغة الآخر، ما يقودنا إلى التفكّر "ما هي اللغة بدون الاخر" - وهو سؤال يمكن قراءته هنا كمزدوج المعنى، والذي لم يشغل، على جوانبه المتعددة، لاكان فحسب، بل شغل أيضا أجيالا من اللغويين والفلاسفة.

على سبيل المثال، قراءة الشعر المترجم، ماذا نقرأ؟ هل بودلير باللغة الإنجليزية أو العبرية هو بودلير؟ يجب وضع اللغة الفرنسية بجوار الترجمة، أي أن ثنائية اللغة مطلوبة لجعل بودلير في متناول القارئ بلغة أجنبية، من أجل السماح له بقراءة بودلير بطرق مختلفة. وهكذا، كنقطة انطلاق، يفعل ريتشارد كلاين - قراءة فرويد ولاكان بلغة غريبة عن لغتهما، والتي تختلف عن قراءة فرويد ولاكان باللغة الأصلية.  ومع ذلك، "نحن"، إذا رغب مؤلف المقال في ذلك، نقرأ فرويد ولاكان ليس بلغتهما الأصلية. لماذا؟ ما هي الضرورة لذلك؟ ماذا نقرأ "نحن"؟

تختار جدل في إسرائيل العمل بأكثر من لغة، ويعرف نفسه بأنه ثنائي اللغة، باختياره – ما يعني من خلال الأخلاقيات – المرتبطة بالنسيج الاجتماعي في البلد والدولة والمجتمع الذي تعمل فيه. حتى لو كان الجميع (أحقاً؟) ثنائي اللغة، وربما متعدد اللغات، فإننا في الواقع لا نعيش في عزلة تامة بعضنا عن بعض. إذا كان هناك ما يسمى بالمجتمع، اذا كان هناك شيء من المجتمعيّ، فكل فرد منا ليس منفصل بشكل تام عن المجتمع المحلي، عن الثقافة والبلد وما إلى ذلك. بالمناسبة، هذه أيضا فرضية عمل معينة. وقد سبق أن كتب الشاعر جون دن بوضوح استثنائي، قرون عدة قبل التحليل النفسي،"No man is an island, / entire of itself ". ولوكان كل إنسان جزيرة – لما كانت هناك حاجة للأخلاقيات - ولما كانت هناك حاجة لأعمال سبينوزا، وفرويد، ولاكان، وليفيناس، ودريدا، والقائمة تطول.

لا توجد أخلاقيات على مستوى الوحدة وحدها. بلد، دولة، مجتمع، ممارسة يتخلص فيها المرء من ثنائية اللغة أو تعددية اللغات - حيث يختار المرء إبادة الآخر-الاختلاف. بدون الآخرين، لا توجد أخلاقيات. وغني عن القول إنه حينها لا تعود هناك حاجة للتحليل النفسي أيضا.

‍

‍