עברית, ערבית, פוליטיקה לאקאניאנית - عبرية، عربية ، سياسة لاكانية

‍

כותרת ערב זה כוללת את הביטוי של פוליטיקה לאקאניאנית. לפני עשרים שנה, ז'.א.מילר ערך סמינר שגם הוא נשא את השם: פוליטיקה לאקאניאנית. לא אתייחס לאירועי אותה תקופה שהובילו לכך, אך אני כן רוצה לציין שבסמינר זה נוסחה נקודה בסיסית המקשרת בין הפוליטיקה בכלל לבין הפוליטיקה של הפסיכואנליזה ובעיקר זו של הריפוי בפרט. מתוך העקרונות שהודגשו באותו סמינר אני רוצה להעלות שתי נקודות:

הראשונה טוענת שהשדה של הפסיכואנליזה הוא שדה בהשעיה, כלומר שדה בתנועה והתפתחות מתמידות. עקרון זה פועל כנגד הטוטליטריזם, כלומר כנגד הרעיון האדנותי החייב להיות תקף בעבור כולם, ואינו מביא בחשבון עמדות שונות, הבדלים, תוויםייחודיים.

הנקודה השנייה מתייחסת אל האתיקה. מילר מנגיד בין האתיקה שלהכוונות הטובות, לבין האתיקה של ההשלכות. הראשונה כזו שמרוכזת בנרקיסיזם, אתיקה הפועלת בהסתגרות של הסובייקט עם עצמו, מילר מכנה אותה: האתיקה של הרווק, לעומת האחרת,המביאה בחשבון את מורכבות העניין שמדובר בו, כלומר כזו העוברת לממד של הפוליטיקה כי היא כוללת את האחר, מכלילה אותו בכך שההשלכות מובאות בחשבון.

כמובן, נקודות אלה מהוות בסיס לדיון שאנו מנהלים היום סביב השפות,התרבויות של האזור.

אנו חיים במזרח התיכון, לפעמים נראה שחלק מהאוכלוסייה שוכחת נקודה זו ומניחה שמדובר בתרבות אירופית או אמריקאית, גם אם חלקיו אלה של הציבור מתייחסים בשיח שלהם לאוכלוסיות השונות של האזור ומדברים בעד הדמוקרטיה וכמובן בעד שווין זכויות לכל אזרחי המדינה.

הבאה בחשבון את העובדה שאנו נושמים וחווים את המזרח התיכון משמע לדעת מיהו האחר הסמלי של אזור זה בעולם, מהי הרשת הסמלית שפועלת כבסיס, כיוון שפועל כנגד אותו טוטליטריזם סמלי שהזכרתי קודם. למה אני מתכוונת? אתייחס לזה דווקא באמצעות דוגמה קלינית שמציג ז'. לאקאן. הוא מדגים את מקומו והשפעתו של חוק כמרכיב מנוכר דווקא מהמערכת הסמלית של אדם ושבו בזמן פועל כמוקד הסימפטומים שלו. מדובר באדם שהיה כבר באנליזה לפני שהגיע אליו ושהציג סימפטומים בתחום הפעילויות עם הידיים. לאקאן מדגיש שזה איבר משמעותי ביותר לאור יחסיו עם פעילויות מהנות: האוננות. מובן שאנליזה המכוונת על פי קו קלאסי, כפי שקרה תחילה וללא הצלחה, תניח כמשענת מארגנת של כל הסימפטומים את האוננות הילדית ואת האיסורים וההדחקות שהדבר עורר באותו אדם. לאקאן מוסיף כיאיסורים אלה, שקיימים תמיד, לא הצליחו להסביר דבר. סובייקט זה היה מוסלמי ויחד עם זאת אחד המרכיבים הסובייקטיביים בהיסטוריה שלו היה הריחוק ואפילו הסלידה שעורר בו חוק הקוראן. חוק זה, טוען לאקאן, באופן עקרוני אינו מפריד בין הפן המשפטי לבין הפן הדתי. הפציינט הפגין בעצם אי ידיעה על החוק. הדבר הפתיע מאד את לאקאן לאור הרקע של הפציינט ומתוך מחשבה שאין להתעלם מהשייכות הסמלית של סובייקט שהנה נקודה מרכזית. אפרופו ידיים, חוק הקוראן קובע שיש לקטוע את ידו של מי שנאשם בגניבה. הסתבר בעבודה, שבמהלך הילדות היה מעורב גם במצבים ציבוריים שבהם שמע שאביו היה גנב ולכן שגורלו יהיה קטיעת ידו. אביו היה בעל תפקיד ציבורי שאיבד את משרתו. מובן שחוק זה לא היה מיושם כבר זמן רב אך למרות זאת כנראה הפציינט בודד זאת ממכלול החוק שהופיע אחר כך בסימפטומים שלו. אותה נקודת שבר, נקודה טראומטית, זכתה לתפוס מקום ראשון במחשבתו אך באופן שצמצם את החוק להופעה שלא ניתנת לקבלה.

הזכרתי את הדוגמה הזו, כדי להבליט את מקום ההשתייכויות הסמליות של בני האדם, של ההשתייכויות הסמליות בתרבות אזורינו, אלה של האוכלוסיות האזור השונות ושל אותם חוקים לא מודעים שמנהלים אותנו ומהווים חלק בלתי נפרד מההיסטוריה ומהתרבות שלתוכן נולדנו. זוהי דרך הרואה את הרשת הסמלית שבתוכה אנו מתנהלים כפתוחה, כמצויה בהשעיה לגילוי השפעות אחרות, להופעת חוקיות אחרת שמכוונת את האחרים, לא כסגורה ושלמה הנסוגה מול הממשי.  

כתב העת "פולמוס בישראל- Zadig", שאותו אני מייצגת היום בפנל הזה,  חותר לנהל פולמוס פתוח, הווה אומר דיון פתוח שיאפשר שיח חדש, מסוג אחר ומטעם זה היום מופיע בעברית ובערבית גם יחד. אני יכול הלומר בבירור ששתי הנקודות שציינתי בתחילת דבריי, מהוות בסיס לפעולת כתב העת. הן בפתיחת השדה של ההשעיה והן בפעולה הנשענת על אתיקה של ההשלכות, כזו שעוברת לפוליטיקה, שכן זו כוללת את האחר, את שפתו, מתוך ניסיון להכיר את השתייכויותיו הסמליות של האחר. בזמנו,לפני עשרים שנה, כשכתב עת זה הופיע לראשונה, השם פולמוס נבחר על רקע המושג Polemos בתרבות הפילוסופית היוונית. היידגרב-"הקדמה למטפיזיקה" מציין שמושג זה מתייחס למאבק שבו מתגלה ההוויה,במילים אחרות ניתן לומר מתגלה גרעין ההוויה, האיווי. מאבק זה כרוך בעמדה מבדלת היוצאת מהמוכר אל השדה של הלא מוכר, כשבתרבות היוונית הייתה זו הדרך היחידה לדעת מיהו ומהו האדם. "פולמוס בישראל" מנסה לפעול בכיוון זה, וכעת, עם הופעתו המחודשת כאחת הפעילויות בתנועה Zadig שהקים ז'.א. מילר, הדוגלת באפס בזות, הוא מצטרף למאבק זה החותר לבדוק את נקודות הממשק בין פסיכואנליזה לפוליטיקה במובן הרחב של שמירה על הדמוקרטיה ועל חופש הדיבור.    

يتضمن عنوان هذا المساء مصطلح "السياسة اللاكانية". قبل عشرين عامًا،مرّر  ج. أ. ميلير سمينارا يحمل أيضًا اسم: السياسة اللاكانيّة. لن أتطرق إلى أحداث تلك الفترة التي أدت إلى ذلك، لكنني أود أن أشير إلى أنه في هذه الندوة تمت صياغة نقطة أساسية تربطالسياسة بشكل عام بسياسات التحليل النفسي، وخاصة سياسة العلاج بشكل خاص.
من المبادئ التي تم التأكيد عليها ف  تلك الندوة، أود أن أذكر نقطتين:

النقطة الأولى تدعي أن حقل التحليل النفسي هو حقل تنحية أو حقل معلّق، أي أنه حقل في حركة وتطور مستمرين. هذاالمبدأ يعمل ضد الاستبداد، أي ضد الفكرة السيادية والتي يجب أن تكون صالحة للجميع، ولا تأخذ بعين الاعتبار المواقف المختلفة،والفروقات، والمعالم الخاصة.

أما النقطة الثانية فتتطرق إلى الأخلاقيّات. يُناقض ميلير بين أخلاقيات النوايا الحسنة و أخلاقيات العواقب. الأولى هي تلك المرتكزة في النرجسية،أخلاقية تعمل من خلال عزلة الذات في نفسها ، ويسميها  ميلير:أخلاقية الأعزب، على عكس الأخرى،والتي تأخذ في عين الاعتبار تعقيدات المسألة التي هي قيد البحث، أي تلك التي تنتقل إلى البعد السياسي لأنها تشمل الآخر، وتأخذ العواقب في الحسبان.

بالطبع، هذه النقاط هي أساس النقاش الذي نجريه اليوم حول اللغات وحضارات المنطقة. إننا نعيش في الشرق الأوسط،  وأحيانا يبدو أن أجزاء من الجمهور ينسون هذ هالنقطة ويفترضون أن الحضارة هنا أوروبية أو أمريكية، حتى لو كانت تلك الأجزاء من الجمهور تتطرق في حديثها للمجموعات السكانيّة المختلفة في المنطقة وتتحدث عن مناصرة الديمقراطية وبالطبع من أجل المساواة في الحقوق لجميع مواطني الدولة.
الأخذ بالحسبان حقيقة أننا نتنفس ونحيا تجربة الشرق الأوسط، يعني أن نعرف من هو الآخر الرمزي لهذه المنطقة من العالم،وما هي الشبكة الرمزية التي تعمل كقاعدة، وهو توجه يعمل ضدّ ذلك الاستبداد الرمزي الذي ذكرته سابقًا. ما هو المقصود بقولي؟ سأتطرق للأمر تحديدا من خلال مثال عيادي يعرضه ج. لاكان. وهو يمثّل لنا موقع القانون وتأثيره كعنصر منزوع عن النظام الرمزي للشخص فيما يعمل بالوقت نفسه كنواة لأعراضه. والحديث عن شخص كان قدخضع لتحليلٍ قبل أن يصل إليه واتى اليه مع أعراضٍ تتعلقّ بمجال الأنشطة اليدوية. يؤكد لاكان أن هذا عضو مهم للغاية بفضل علاقته بأنشطة ممتعة: الاستمناء. من الواضح  أن تحليلا موجّها وفقا لنهج تقليدي، كما حصل سابقا مندون نجاح، سوف يفترض كركيزة منظمة لجميع أعراضه، الاستمناء الطفولي والنواهي والكبوتات التي استثارها ذلك الأمر لدى ذلك الشخص.

يضيف لاكان أن هذه النواهي أو الموانع،الموجودة دومًا، لم تكن قادرة على تفسير أي شيء. كان هذا الشخص مسلماً, ومع ذلك كان أحد العناصر الذاتية في تاريخه، البُعد بل وحتى النفور الذي أثاره لديه قانون القرآن (الشريعةالقرآنية). هذا القانون، كما يقول لاكان، لا يفصل مبدئيا بين البعد القانوني والبعد الديني. وقد أبدى المتعالج عدم معرفة بهذا القانون. فاجأ هذاالأمر لاكان جدًا على ضوء خلفية المتعالج ومن خلالالاعتقاد بأن لا ينبغي تجاهل الانتماء الرمزي للذات، كونه نقطة مركزية. وعلى ذكر اليدين، ينص القرآن على أنه يجب بتريد الشخص المتهم بالسرقة. وقد اتضح خلال مسار العمل، أنه في طفولته كان شريكا لأوضاع اجتماعية عامة سمع خلالها أن والده كان سارقًا ولذلك سيكون مصيرُه بترَ يده. كان والده يشغل وظيفة عامة وقد فقد تلكالوظيفة. بالطبع، لم يكن هذا القانون مستخدما منذ فترة طويلة، وعلى الرغم من ذلك فقد عزل المتعالج على ما يبدو هذا الأمر من مجمل القانون ليظهر لاحقًا في أعراضه. نقطة الانكسار تلك، نقطة صادمة، حظيت بأن تتبوأ مكانا أوليا في تفكيره ولكن على نحو تقلّص معه القانون لتجلٍّ أو ظهور لايمكن قبوله.

لقد ذكرت هذا المثال، من أجل التأكيد على مكانة الانتماءات الرمزية لدى الناس، الانتماءات الرمزية  في حضارة منطقتنا، تلك التابعة للمجموعات السكانية المختلفة في المنطقة وللقوانين اللاواعيةالتي تحكمنا والتي هي جزء لا يتجزأ من التاريخ والحضارة التي ولدنا في داخلها.إنها طريقة ترى الشبكة الرمزية، تلك التي نحيا في داخلها، على أنها مفتوحة، وموجودة في  حالة تنحية مؤقتة لاكتشاف تأثيرات أخرى، ولظهور منظومات وقواعد اخرى توجّهالآخرين، لا مغلقًة وكاملًة تتراجع أمام الواقعي.

تسعى مجلة"بولموس في اسرائيل- Zadig "، والتي أمثلها اليوم في هذه الطاولة، إلى إجراء جدل مفتوح، أي نقاش مفتوح يمكّن من وجود خطاب جديد، ومننوع مختلف، ولهذا السبب يظهر اليوم باللغتين العبرية والعربية أيضا. أستطيع أن أقول بوضوح أن النقطتين اللتين ذكرتهما  في بداية حديثي تشكلان أساس عمل المجلة. سواء في فتح حقل التنحية أو في الفعل المرتكز على أخلاقيات العواقب، والتي تنتقل الى السياسة، اذ أنها تشمل الآخر، ولغته، في محاولة للتعرف على انتماءاته الرمزية. في حينه ، قبل عشرين سنة حين ظهرت هذه المجلة لأول مرة ، تم اختيار الاسم بولموس نسبةً الى مصطلح  Polemos  من الحضارة الفلسفية اليونانية. هيدجر في الـ-"مدخل للميتافيزياء"،يشير الى أن هذا المصطلح  يتطرق للصراع الذي تتجلى من خلاله الكينونة، وبمعنى آخر يمكننا القول يتجلى جوهر الكينونة،الرغبة. ينطوي هذا الصراع على موقف متفرد ينطلق من المألوف إلى ميدان المجهول، وفي الحضارة اليونانية  كانت هذه هي الطريقة الوحيدة لمعرفة من هو وماهوالإنسان.  "بولمو س في اسرائيل" تحاول العمل في هذا الاتجاه، والآن، في حلتّها المتجددة كواحدة من الأنشطة في حركة  Zadig  التي أسسها ج. أ. ميلير، والتي تدعو إلى صفر اذلال، فإنها تنضم إلى هذاالكفاح الذي يسعى لدراسة نقاط التماس بين التحليل النفسي والسياسة بالمعنى الواسع للحفاظ على الديمقراطية وعلى حرية الكلمة.

‍