בסמינר על האתיקה של הפסיכואנליזה (1960-1959) דן לאקאן בשני טיפוסים שמאכלסים את הזירה הפוליטית –הטיפש והנבל. "כידוע, האינטלקטואלים נחלקים לאינטלקטואלים שמאלניים, ולאינטלקטואלים ימניים" אומר לאקאן וממשיך: "אבקש לתת בידכם נוסחאות עבורם, שלמרות שהן נשמעות קטגוריאליות, הן עשויות להאיר את העניין[1].
במקור הצרפתי מופיעים הטיפש והנבל באנגלית: "fool" ו-"knave";מסמנים מועילים ביותר, קורא להם לאקאן ומציין שטיפוסים אלו הופיעו כבר בימי הביניים ועוצבו בתיאטרון האליזבטאני. ואכן, את השוטה והנבל אנו מוצאים במחזה המלך ליר. מכיוון שגם עתה, נדמה, כמו בטרגדיה של שייקספיר, שוררת סערה, סופה, ליל בלהות ושיגעון ואף אימה מפני העומד להתרחש, פנינו לנוסחאות של לאקאן כדי שהן יאירו לנואת דרכנו. אם נדע שמישהו הוא אכן נבל, אולי נוכל אנו, האינטלקטואלים משמאל, לוותר על מעט טיפשות כדי להתמודד איתו; אחרת ניוותר חסרי אונים.
הנבל
ארנסטו סינטרה, אנליטיקאי חבר האסכולה וחבר ב- EOL אומר בפשטות כי "הנבלים יודעים שהאחר הגדול לא קיים, שאין אחר של האחר כמו דמות אוניברסאלית ביחס למה זה ה'טוב'. שכול אחד לבד עם הסיפוק העצמי שלו. הנבל מנסה להעמיד את עצמו במקום של האחר הגדול, זוהי מעשה הנבלהשלו" [2].
הקביעה של גוסטבו דיסאל כי הנבל אינו מזוהה דווקא עם הפרוורטי עשויה לשחרר אותנו ממלכודת הדיון בדבר המבנה הקליני של הנבל: "אנו יכולים למצוא אותו בכול הספקטרום הקליני. הוא מייצב את עצמו בהתענגות שבה הוא מתענג בלי שום אחריות או מגבלה. ולא אכפת לו בכלל מההשלכות שיווצרו מכך לאחרים" [3]. עם זאת ניתן ללמוד על אופן הפעולה של הנבל באמצעות הפרוורטי. אומר גבריאל לומברדי: "הפרוורטי פותר את השיסוע הסובייקטיבי שלו באמצעות השיסוע של האחר. לשסע את האחר הקטן כדי לטפל בשיסוע הסובייקטיבי שלו" [4]. בנוגע לנבל הוא מציין: "הוא משתמש במשאבים של הלא-מודע כדי לבצע מעשה נוכלות באחר הקטן. אנו מוצאים זאת הרבה בקרב פוליטיקאים" [5].
בהגדרה המילונית של הנבל, מצאנו משפט מאלף. בעוד מילים כמו Rascal ו - Rogue מצביעות על אדם חסר עקרונות, רמאי וחסר יושר, ועדיין משתמשים בהן גם בהומור - הרי שאין משמעות כזו ל - [ Knave [6. אבחנה דומה עושה גם לומברדי; לרמאים פשוטים, נוכלים ונבזים אחרים אפשר לייחס מידה מסויימת של תמימות, ובשונה מהם, הנבל "מסתתר מאחורי הקלפים הנסתרים, הקלפים הסודיים, הקלפים שהאחר לא יודע שהנבל קורא אותם - ושהוא מרמה" [7].
הסצנה השנייה במערכה השנייה של המחזה המלך ליר היא מעין מסה על הנבל. הנאצות שמטיח קנט באוסוולד אינן מיועדות רק אליו. קנט אינו נהנה מזכויות היתר של השוטה ולכן מכוון את דבריו לנבל שולי תחילה ורק לאחר מכן מפליג ומשתלח בנבלים גדולים ממנו. קנט מסתכן ואף נענש. מכול התארים שהוא מונה אצל הנבל, החנופה והפחדנות חוזרים מספר פעמים וכן הוא מציין את היותו שלוח רסן שמקלקל את הקשרים ההגונים בין בני אדם (כי עכבר / בחונף יכרסם מוסרות הקודש / לא יתירן אדם[8]). מעל כול הגידופים והעלבונות, הדימוי החריף ביותר הוא החליפה, זאת, למרות שהיא לא מוזכרת כלל:
קנט: נבל מוג-לב, כחש בך הטבע,
חיט עשאך.
קורנוול: איש-תמהונות,
חיט עושה אדם?
קנט: אכן, חיט, סר; שום סתת או צייר שבעולם לא יעשהו מעשה קלוקל כזה [9].
הנבל משולל תוכן או ערך. כיציר כפיו של החיט הוא מוגדר כדבר ריק. גם חרמן גרסיה מתאר את הנבל על פי מה שאין בו:
לנבל אין זיכרון, אין לו זהות, אין לו אשמה, הוא עושה מה שהוא רוצה, הוא לא משלם עבור שום דבר, הוא לא אחראי על שום דבר, לא אשם בשום דבר; כי זה שמבטיח, יש לו זיכרון, ואשמה [10].
דבריו של גרסיה שולחים אותנו לבנות מעין טופס בירוקרטי שבו לצד השאלות שעליהן עלינו להשיב ב - כן / לא, מוצב ריבוע קטן בו יש לציין V ליד התשובה הנכונה. אחרי הצבנו זו אחר זו את הגדרות הנבל, נבדוק לאורן את פעולותיו של ראש הממשלה הנוכחי. עושה רושם שנרשום V ליד כול סעיף וסעיף: אין לו זיכרון, V; אין לו אשמה, V; הוא עושה מה שהוא רוצה, V, וכך הלאה: הוא לא משלם עבור שום דבר, הוא מתחזה לזה שיודע מה כדאי לי, הוא פחדן, הוא חנף, הוא בוגדני, הוא מרמה, הוא הורס קשרי אמון.
נוכל לצרף גם את הגדרותיה של אלידה פרננדס. לדבריה, מה שמאפיין את הנבל הוא יחס של לעג כלפי החוק וכלפי גבולות (סימנו (V; הרצון להפגין כי הוא פותר את עצמו מפעולות או השלכות שאחרים צריכים לשלם עליהם (סימנו V); וכן – הנבל מעמיד את השני במקום בזוי [11]. באותה שיחה העיר ארנסטו סינטרה, שהנבלים יודעים לעשות שימוש נקודתי בטיפשות. כדי להיווכח בכך, נפנה אל המאפיינים של המסמן "טיפש".
הטיפש
הטיפש,כמו בתיאטרון האליזבטאני, מזוהה לפי לאקאן עם הלץ; "זה שמנפיק אמיתות שהן בלתי נסבלות ובו בזמן נוטים לאמץ אותן. ולדעתי זהו אותו צל עליז, טיפשות יסודית דומה שמעניקה חשיבות לאינטלקטואל מן השמאל"[12]. נראה אם כן שהטיפש מוקסם מהעובדה שיש בכוחו להנפיק אמיתות. ז'אק-אלן מילר לעומת זאת, אינו מוקסם מכך כלל. על הטיפש הוא אומר באופן בוטה שהוא זה שמצא "שלא להתמודד עם ההשלכות (consequences), זו הדרך היחידה להיות עקבי (consequent). הטיפש משחק בלהיות מלאך; הטיפש עוצר ואומר: זה לא פייר. ולאחר מכן הוא מציע קץ לאי-הצדק מבלי לשקול את העקביות של מערכת הבחירות שעומדת מולו" [13].
דוגמא הולמת לאבחנתו של מילר על סִכלות השיח המתקומם בנוסח: "זה לא פייר" מצאנו באחד הדיונים הארוכים שנערכו ב-3 ו-4 במאי השנה בעתירות שהוגשו לבג"ץ נגד ההסכם הקואליציוני בין הליכוד לכחול לבן ונגד הטלת המנדט להרכבת ממשלה על הנאשם במרמה, שוחד והפרת אמונים. על הטיעון של אחד העותרים כי "לא יעלה על הדעת..." השיבה הנשיאה חיות: "אדוני מדבר פוליטיקה, הוא לא מדבר משפטים" והשופט יצחק עמית העיר: "אדוני מבקש צו מוחלט שהעולם יהיה טוב יותר" [14].
ארנסטו סינטרה משתמש ביחס לאחר הגדול כדי להגדיר את הנבל, הטיפש וכן טיפוס נוסף, הציניקן. על פי הניתוח שלו הטיפש הוא זה שמאמין באחר הגדול שמראה לו את הדרך בלי היסוסים ויודע מה צריך לעשות. בניגוד לטיפש, הציניקן אינו מאמין באחר הגדול, ומאמין רק בסיפוק שלו עצמו. הנבל שאינו מאמין באחר הגדול הוא זה שיודע לעשות שימוש נקודתי בטיפשות [15]. מכאן, שזה שאינו מאמין באחר הגדול (הנבל, הציניקן) מביס את זה שמאמין באחר הגדול (הטיפש שמאמין באמת ובצדק).
המיקום הבזוי
השאלה שעומדת על הפרק היא אם כן, כיצד להיחלץ מרשת קורי השיח שטווה הנבל במזיד כדי לדחוק את יריבו למיקום בזוי?
עלינו לשאול את עצמנו האם נוכל להישען על האבחנות הלאקאניאניות בכול הנוגע להבניית השיח ועל ההכרה בכך שאין אחר של האחר כדי להתמודד עם פעולות הנבל. עיקשות ההפגנות היא פעולה מרשימה; לצידה יש צורך בהתערבות מפוכחת וישירה בזירה של השיח. עד עתה נדמה שהטיפש משקיע מאמצים מרובים, מרובים מדי, בשתי פעולות: האחת היא להשתכנע בקביעתו שהנבל הוא אכן נבל ולשכנע אחרים שהוא לא עושה לו דמוניזציה חס וחלילה. פעולה זו מניבה אין ספור דוגמאות שמטרתם להצביע על עוולות הנבל. הפעולה השנייה של הטיפש היא הפגנת ממדי הזעזוע שלו כהוכחה לחוסר הרסן של הנבל. כך אנו מוצאים ביטויים כמו: בושה, חרפה, הלם, או צירופים שכיחים כמו "אנו המומים" ו"לא יעלה על הדעת" וכדומה, בטקסטים שונים בעיתונות וברשתות החברתיות. ובכן - באופן ספציפי יותר נשאל האם יש דרך שהיא אינה הבעת הלם או מציאת דוגמאות שבכוחן לתאר את המצב כרגע ואף אינה פעולת טרור שעשויה לחלץ את האזרחים שמעוניינים בשיוויון, בדמוקרטיה ובקריאת צ'כוב ממיקום הבזות שאליו דוחקים אותנו הנבל ואנשי פמלייתו?
[1]Lacan,J.,The Ethics of Psychoanalysis, p.182
[2]Sinatra,E.,Qué es un canalla , אתר: deinconscientes.com, נקרא ב- ספטמבר 15, 2020.
[3] Dessal,G.,Qué es un canalla, אתר: deinconscientes.com, נקרא ב-ספטמבר 15, 2020.
[4] Lombardi,G.,Qué es la perversión, אתר: deinconscientes.com, נקרא ב-ספטמבר 15, 2020.
[5] Lombardi,G.,Qué es un canalla, אתר: deinconscientes.com, נקרא ב-ספטמבר 15, 2020.
[6] the American College Dictionary , 1949, עמ' 675
[7] Lombardi,G.,Qué es un canalla, אתר: deinconscientes.com, נקרא ב-ספטמבר 15, 2020.
[8] תרגום אברהם שלונסקי, ספרית הפועלים, 1965,עמ'56
[9] שם.
[10] García, G., Qué es un canalla, אתר: deinconscientes.com, נקרא ב-ספטמבר 15, 2020.
[11] Fernandez, E. Qué es un canalla, אתר: deinconscientes.com, נקרא ב-ספטמבר 15, 2020.
[12] Lacan,J., The Ethics of Psychoanalysis, p.182
[13]הציטוט מתוך: Wilson,S.,Lacanian Review Online, Jeremy Corbyn – A Fool among Knaves, Oct. 9th., 2015.
[14]ניתן לצפייה https://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-5724746,00.html דקה 15:34
[15],Sinatra,E., Qué es un canalla, אתר: ,deinconscientes.com, נקרא ב-ספטמבר 15, 2020.
في السمينار الذي تناول أخلاقيات التحليل النفسي (1960-1959) تحدث لاكان عن نوعَين من الشخصيات الحاضرة في المشهد السياسي: الأحمق والرذيل (villain). يقول لاكان: "منالمعروف أن المثقفين ينقسمون ليساريين ويمينيين وأود أن أزودكم بمعادلات تصف كل منهما. قد تبدو هذه المعادلات تعميمية، إلا أنها تلقي الضوء علىالأمر"[1].
تظهر كلمتا الأحمق والرذيل في النص الفرنسي بالإنجليزية: "fool" و "knave". يدعوهما لاكان بـ "دالّين ناحعين جدا" ويشيرإلى أنهما ظهرا في وقت مبكر من العصور الوسطى وأنهما قد صمِّما في المسرح الإليزابيثي. وبالفعل، يمكننا العثور على الأبله والرذيل في مسرحية الملك لير. ولأننا اليوم أيضا، كما في المأساة الشيكسبيرية، في خضم زوبعة، عاصفة، ليلة مليئة بالكوابيس والجنون حتى الرعب مما قد يحدث، لجأنا إلى معادلات لاكان لكي تنير طريقنا: فإن عرفنا أن شخصًا ما رذيل بالفعل، لربما سيكون بمقدورنا، نحن المثقفين اليساريين، التخلي عن القليل من الغباء في التعامل معه؛ وإلا فسنبقى قليلي حيلة.
الرذيل او الساقط (Villain)
يقول المحلل عضو المدرسة التحليلية والـ EOL إرنستو سيناترا: "يعلم الرذلاء بأن الآخر الكبير غير موجود، أن لاآخر للآخر ممثل في شخصية عامة نسبة إلى ما هو"الخير". بأن كلّ فردٍ وحيد مع اكتفائه. يحاول الرذيل تنصيب نفسه في موقع الآخر الكبير، هذا هو فعل الرذالة خاصته"[2].
ما يدعيه جوستافو ديسيل من أن الرذيل ليس منحرفا بالضرورة قد يحررنا من فخ مناقشة المبنى العيادي للرذيل: "يمكننا إيجاده [الرذيل] على طول الطيف العيادي. يثبت [الرذيل] موقعه في تلذّذ يقيمه دونحدود أو مسؤولية، ولا تهمه النتائج المترتبة عنه بالنسبة للغير[3]". مع ذلك، يمكننا التعلم عن سلوك الرذيل من خلال المنحرف. يقول غابرييل لومباردي: "يحل المنحرف [مسألة] انشطاره الذاتي من خلال شطر الآخر، شطر الآخر الصغير لكي يعالج انشطاره الذاتي[4]"، ويقول متطرقا للرذيل أنه "يستخدم موارد اللاوعي للاحتيال على الآخر الصغير. نجد هذا كثيرًا لدى السياسيين[5]".
وجدنا جملة رائعة في تعريف القاموس للرذيل: بالرغم من أن كلمات مثل Rascal و - Rogue تشير إلى شخص بلا مبادئ، محتال وغير مستقيم، وفي الوقت نفسه يتم استخدامها كنوع من الدعابة – لا يوجد لـ Knave معنى كهذا[6].
يقوم لومباردي بمقارنة مشابهة. يمكن أن ننسب درجة معينة من السذاجة والبراءة لمخادعين بسطاء، محتالين وأوغاد اخرين، لكن، وعلى عكسهم، فإنالرذيل "يختبئ وراء البطاقات المخفية والسرية التي لا يعرف الآخرأنه يقرأها - وأنه يغش[7]".
المشهد الثاني في الجزء الثاني من مسرحية الملكلير هو بمثابة مقالة تحليلية عن الرذيل. ليست الإهانات التي يوجهها كينت لأوزوالد موجهةله فقط. لا يتمتع كينت بامتيازات الأحمق، وهو لذلك يوجه إهاناته لرذيل هامشي أولاً، ومن ثم يستمر بمهاجمة الرذلاء الأكبر منه. يخاطر كينت بل ويعاقب. من بين جميع الألقاب التي ينعت بها الرذيل، يكرر صفات التملق والجبن مرة تلو الأخرى ويشير بذلك إلى أنلا قيود له وأنه يهدم العلاقات المحترمة بين البشر (لأن الفأر / المتملق سوف يقضم الأخلاق المقدسة / ولن يبقيها لأحد). بالإضافة إلى كل الشتائم والذم، فإن الصورة الأكثر حدة هي البدلة، على الرغم من أنها لم تذكَر على الإطلاق:
كنت: شرير وجبان، كاذب
من صنع الخياط
كورونويل: أنت إنسان غريب الأطوار،
وهل يصنع الخياط الإنسان؟
كنت: نعم، خياط، لا روح فيه. لن ينجح أي بانٍ أو رسام أن ينشئ شكلا فاسدا كهذا
الرذيل أجوف، وعديم القيمة. ومعرّف كفارغ كونه صنيعة الخياط. يعرّف حرمان جارسيا أيضا الرذيل وفقا لما يفتقره:
ليس للرذيل ذاكرة، ولا هوية، أو ذنب. هو يفعل ما يشاء، دون أن يدفع الثمن، غير مسؤول عن أي شيء، وغير مذنب بأي شيء، لأن ذلك الذي يَعِد، له ذاكرة، وذنْب أيضا.[8]
يرسلنا ما يقوله جارسيا لبناء نموذج بيروقراطي حيث بجانب أسئلة يجب الإجابة عليها بنعم أو لا مربع صغير لاختيار الإجابة الصحيحة. سنفحص في ضوء تعريفات الرذيل واحدة تلو الأخرى تصرفات رئيس الوزراء الحالي. يبدو أننا سنختار كافة البنود: لا ذاكرة له، لا ذنب له، يفعل ما يريد، لا يدفع ثمن شيء ،ينتحل شخصية العارف بما يناسبني، جبان، متملق، خائن، مخادع، يدمر كل روابط الثقة.
يمكننا أيضًا إرفاق تعريفات أليدا فرناندز والتي تصح هي أيضا بالنسبة لرئيس الوزراء. ما يميز الرذيل بحسبها هو موقفه الساخر من القانون والحدود، الرغبة في إثبات أنه يخلص نفسه من الأفعال أو العواقب التي يضطرالآخرين دفع ثمنها وكذلك - يضع الرذيل الآخرين في مكان مزدرٍ[9]. أشارأرنستو سيناترا في المحادثة إياها أن الساقطين يجيدون استخدام الغباء بشكل عيني. دعونا نلقي نظرة علىمميزات الدال "أحمق" لنتعرف على ذلك.
الأحمق
كما في المسرح الإليزابيثي، يتم الربط بين الأحمقوالمهرج أو الهزلي الذي "يخترع ويصدر حقائق لا تطاق ويميل في الوقت نفسه لاحتضانها. أعتقد أنه الظل المبهج والغباء الأساسي نفسه الذي يمنح المثقفين اليساريين أهميتهم"[10]. يبدوإذن أن الأحمق مفتون بحقيقة أن لديه القدرة على اختراع وإصدار الحقائق. بالمقابل، لا يعجب جاك ألين ميلير ذلك أبدا حيث أنه يقول بصراحة مطلقة أن الأحمق هو من وجد أن "عدم مواجهة العواقب (consequences) هي الطريقة الوحيدة لأن تكون متعاقبا (consequent). يعبث الأحمق بكونه ملاكًا، ويتوقف ليقول: ليس هذا عادلاً. ثم يقترح حداً للظلم دون مراعاة تعاقبية منظومة الخيارات التي تقف أمامه"[11].
يمكننا إيجاد أحد الأمثلة الملائمة لتشخيص ميلرلحماقة خطاب "ليس هذا عادلاً" في إحدى الجلسات المطولة التي عُقدت في 3 - 4 أيار\مايو من هذا العام في التماسات قُدمت إلى المحكمة العليا ضد اتفاق الائتلاف بين حِزبَي الليكود وكاحول لافان وضد فرض تفويض المتهم بالاحتيال، تقديم الرشوات وخيانة الأمانة بتشكيل الحكومة. ردت رئيسة المحكمة إستير حايوت على حجة أحد الملتمسين أن "لا يمكن تصور ما يحدث ..." بقولها: "يتحدث سيدي بالسياسة، وليس بالقانون" وعلق القاضي يتسحاك عميت: "سيدي يطالب بأمر مطلق لجعل العالم أفضل"[12].
يستخدم إرنستو سيناترا العلاقة بالآخر الكبير لتعريف الساقط والأحمق، بالإضافة إلى نوع آخر من البشر - الساخر. بحسب تحليله، فإن الأحمقهو من يؤمن بالآخر الكبير الذي يرشده إلى الطريق دون تردد ويعرف ما عليه فعله. على عكس الأحمق، لا يؤمن الساخر بالآخر الكبير، بل باكتفائه الذاتي فقط. الرذيل الذي لا يؤمنبالآخر الكبير هو الذي يعرف كيف يستغل الغباء في أوقات ومواقع محددة[13]. من هنا، فإن من لا يؤمن بالآخر الكبير (الرذيل، الساخر) يهزِم من يؤمن بالآخر الكبير(الأحمق الذي يؤمن بالعدل وبالحقيقة).
مكانة الازدراء
يسأل السؤال إذن: كيف نخرج من شبكة الخطاب التي ينسجها الرذيل عمدًا لدفع خصمه إلى مكانة مزدرية؟
علينا أن نسأل أنفسنا ما إذا كان بإمكاننا الاعتماد على تشخيصات لاكان فيما يتعلق ببناء الخطاب والاعتراف بأن ليس هناك آخرللآخر من أجل مواجهة أفعال الرذيل. عناد المظاهرات مثير للإعجاب، لكن هنالك حاجة لتدخل مباشر واعٍ في المشهد الخطابي. يبدو أن الأحمق يستثمر أكثر من اللازم في عمليتين اثنتين حتى الآن: الأولى هي الاقتناع بأن الرذيل هو حقًا رذيل وإقناع الآخرينبأنه لا يقوم بشيطنته. ينتج عن هذا أمثلة لا حصر لها تهدف إلى توضيح خطايا الرذيل. أما الثانية، فهي إظهارأبعاد صدمته كدليل على عدم ضبط الرذيل لنفسه مستخدما تعابير مثل: عار، عيب، صدمة، أوعبارات شبيهة أخرى مثل "نحن مصدومون" و- "هذاأمر لا يمكن تصوره" وما شابه في نصوص مختلفة في الصحافة وعلى شبكات التواصل الاجتماعي. وللتحديد - نسأل عما إذا كانت هناك طريقة أخرى غير التعبيرعن الصدمة أو إيجاد أمثلة يمكنها أن تصف الوضع الحالي، وليست عملًا إرهابيًا منشأنه أن ينقذ المواطنين الذين يريدون المساواة والديمقراطية وقراءة تشيخوف، من موقع الازدراء الذي يدفعنا اليه الرذيل وحاشيته؟
[1] Lacan,J., The Ethics of Psychoanalysis, p.182
[2] Sinatra,E., Qué es un canalla, , אתר: deinconscientes.com, قرئ في 15 سبتمبر 2020.
[3] Dessal,G., Qué es un canalla,, אתר: deinconscientes.com, قرئ في 15 سبتمبر 2020.
[4] Lombardi,G., Qué es la perversión, אתר: deinconscientes.com, قرئ في 15 سبتمبر 2020.
[5] Lombardi,G., Qué es un canalla,, אתר: deinconscientes.com, قرئ في 15 سبتمبر 2020.
[6] theAmerican College Dictionary , 1949, ص 675
[7] Lombardi,G., Qué es un canalla, אתר: deinconscientes.com, قرئ في 15 سبتمبر 2020.
[8] García, G., Qué es un canalla, אתר: deinconscientes.com, قرئ في 15 سبتمبر 2020.
[9] Fernandez, E. Qué es un canalla,אתר: deinconscientes.com, قرئ في 15 سبتمبر, 2020.
[10] Lacan,J., The Ethics of Psychoanalysis, p.182
[11] الاقتباس مأخوذ من: Wilson,S., Lacanian Review Online, Jeremy Corbyn – A Fool among Knaves,Oct. 9th., 2015.
[12] يمكنكمشاهدته هنا: https://www.ynet.co.il/articles/0,7340,L-5724746,00.html بدءًا من الدقيقة 15:34
[13] ,Sinatra,E., Qué es un canallaאתר: ,deinconscientes.com قرئ في 15 سبتمبر 2020.
