לפעמים קורבנוּת היא מעצור. כך למדתי לאחרונה מאנליזנטית.[1]
היא מתארת מצב חיים קשה ביותר, קורסת תחת דרישות כמעט בלתי אפשריות של הסביבה, נתונה ביחסים מורכבים עם הוריה, שלאחרונה אפילו הסתבכו עוד יותר. היא מסבירה שיש לה דפוס חוזר: היא מבקשת מאחרים בדיוק את מה שאינה יכולה לקבל מהם, ואז היא מוצאת את עצמה מתוסכלת ומאוכזבת. תמיד אינה מקבלת את מה שהיא צריכה ורוצה. המודעות לדפוס איננה עוצרת אותו.
בהמשך, היא מצביעה על אזור אחר שבו היא דווקא מרגישה פוטנטית למדי: היא יודעת לשים את עצמה במקום של האחר הנמצא בצרה ולהציע לו עצות יעילות ביותר. היא יודעת משהו. הידע הזה, כך מסתבר, ממקם אותה כמעין מומחית, ואחרים פונים אליה כדי לקבל סיוע, חדשות לבקרים. לפעמים היא אומרת להם דברים קשים, ישירים מאוד וכנים, אך אלו עצות שמתגלות כבעלות אפקטים ניכרים בחייהם של הפונים אליה. היא לא כל-כך מבינה את התכונה הזו שלה, אבל מכירה בה ונוהגת להשתמש בה לטובת אחרים.
ברגע מסוים הדיבור שלה משתנה מעט: היא מתחילה משפט, מחייכת קצת במבוכה, מסתייגת מדבריה, חוזרת אחורה. אני מזמין אותה להמשיך לומר את מה שהיה על דל שפתיה: ״אני יודעת... יש לי מין כוחות כאלה, זה לא באמת, אבל זאת ההרגשה״. נימה גרנדיוזית איננה זרה לדיבורה בפגישות, אך ברגע זה יש מעין גירוד של מחשבת-שווא; ומיד בהמשך לכך - עצירה.
ניסיתי להבין איך מסתדרים הקורבנוּת וחוסר האונים הקשה הנלווה אליה עם הנימה הגרנדיוזית, על גבולה של מחשבת-שווא. אפשר היה ללכת לכיוון הפסיכולוגי המוכר: הגרנדיוזיות היא הגנה מפני חוסר-האונים - אומניפוטנטיות המכסה על אימפוטנציה (״הגנות מאניות״ בשפה המקצועית). אולם, מה שיצא במפתיע כהתערבות אנליטית בזמן המפגש היה דווקא הפוך. אמרתי לה: ״הקורבנות אצלך היא מעצור, היא איזושהי מגבלה לכוח״. כלומר, הקורבנות, בשל חוסר האונים שהיא מביאה, מהווה מעצור מפני פריצה חסרת גבול של ה״כוחות״, מפני הופעתה של מחשבת-שווא. היא שם כמו כדי להזכיר, שלא הכל אפשרי.
אם נישען על הוראתו המאוחרת של לאקאן, על הקליניקה הבורומאית, ניתן לומר שהקורבנות היא לולאה תומכת, המחליפה את הלולאה הסדוקה של הסמלי, היא מה שמאפשר להכניס משהו מן הסירוס, שהוא הכרחי על-מנת לא להישמט מהשדה של האחר, כלומר, לשמור על חֶסֶר שיאפשר להתאוות. מנקודת מבט זו, יש להיזהר מ״לפתור״ את הקורבנות, דבר שעלול ליטול מהסובייקט את הפתרון שהמציא לעצמו בעצמו.
זוהרו של המקרה הפרטיקולרי מאיר לנו את ההמצאה המקורית, שמסתתרת מעבר למונחים השחוקים של האוניברסלי.
[1] הפרטים שונו לשם שמירה על חיסיון.
أحيانًا، يكون شعور الضّحيّة كابحًا. هذا ما تعلّمته مؤخّرًا من مُتحلَّلة نفسيّة.[1]
تصف المُتحلَّلة لي حياة عسيرة جدًّا: تنهار تحت مطالب تكاد تكون مستحيلة في مُحيطها، وتجمعها بوالديها علاقة مركّبة، ازدادت تعقيدًا في الآونة الأخيرة. تشرح لي أنّ لديها نمطًا يتكرّر: تطلب من الآخرين أن يقدّموا لها تلك الأمور عينها التي لا يمكنها الحصول عليها منهم، فتجد نفسها مُحبطة وخائبة الأمل. لا تحصل أبدًا على ما تريده وما تحتاج إليه. لكنّ علمها بوجود هذا النّمط لا يضع له حدًّا. لاحقا، تُشير إلى منطقة أخرى تشعر فيها بأنّها قادرة تماما: فبمقدورها أن تضع نفسها مكان الآخر الموجود في ورطة، وأن تقدّم له نصائح مفيدة جدًّا. إنّها تعلم شيئًا ما. هذا العلم، هكذا يتّضح، يموضعها في منزلة الخبيرة، ويتيح للآخرين التّوجّه إليها للحصول على المساعدة، مرارًا وتكرارًا. أحيانًا تقول لهم أشياء صعبة، مباشرة، صريحة جدًّا. لكن يتّضح أنّ لأقوالها تأثيرات بالغة على حياة من يتوجّهون إليها. لا تنجح هي في إدراك هذه الخاصّة لديها، لكنّها تعترف بها وتستخدمها كثيرًا لصالح الآخرين.
في لحظة معيّنة، يتغيّر أسلوب كلامها بعض الشّيء: تبدأ بالتّفوه بجملة ما، تتبسّم قليلًا بارتباك، تتحفّظ ممّا تقول وتتراجع إلى الوراء. أدعوها إلى متابعة ما بدأت بقوله: "لا أدري... لديّ نوع من القوّة الخارقة – ليس بالفعل، لكن هذا هو الشّعور". نبرة العظمة ليست غريبة في كلامها خلال اللّقاءات، لكن في تلك اللّحظة، يبدو كأنها تبدأ بملامسة فكرة هذيانيّة؛ لكنّها سرعان ما تكبح نفسها.
حاولت أن أفهم كيف يُعقل أن يتماشى الشعور بأنها ضّحيّة ومشاعر العجز الحادّة مع نبرة العظمة تلك، التي تقودها إلى حدّ الفكرة الهذيانيّة. قد نذهب في اتّجاه التأويل النّفسيّ الشائع: إن الشعور بالعظمة هو جهاز دفاعي مقابل مشاعر انعدام الحيلة – الشعور بكليّة المقدرة كغطاء لمشاعر العجز ("دفاع هوسي" وفقا للمصطلحات المهنيّة). لكنّ ما صدر على نحو مفاجئ كتداخل تحليليّ خلال اللّقاء، كان معاكسًا لذلك تمامًا. قلت لها: "الضحويّة لديك هي كابح؛ فإنّها تشكّل حدًّا معيّنًا للقوّة". أي إنّ شعور الضّحيّة، مع ما يقترن به من انعدام للحيلة، يشكّل كابحًا أمام انطلاقة عديمة الحدود "للقوى"، وأمام ظهور الفكرة الهذيانيّة. أي يحضر هذا الشّعور لكي يذكّرها بأنّ ليس كلّ شيء ممكنًا.
إذا استندنا إلى تدريس لاكان الأخير، حول العيادة البوروميّة، يمكننا أن نقول إنّ شعور الضّحيّة هو حلقة داعمة، تستبدل الحلقة المشروخة للرّمزيّ، وهو ما يمكّن من إدخال شيء من الإخصاء المتوجّب حتى لا تهوي من حقل الآخر، أي، حتى يحافظ على نقصان معيّن يُتيح الرغبة. وفقًا لهذا المنظور، يتوجّب الحذر من "حلّ" أو إلغاء شعور الضحويّة، إذ قد يؤدّي ذلك إلى سلب الذات من الحلّ الذي أوجدته هي نفسها لنفسها.
إن إشعاع الحالة الفريدة يُلقي لنا الضوء على الابتكار الأصيل الذي يكمُن ما عبر المفاهيم المترهّلة لما هو عامّ أو للعموميّ.
[1] تمّ تغيير التّفاصيل للحفاظ على السّريّة.
