"האקט של השתיקה אינו משחרר את הסובייקט מהשפה"
לאקאן, הלוגיקה של הפנטזמה, 1966-1967
באיטלקית, שפה זרה אנטימית, אני מוקסם ומְתֻשְׁאָל ע"י הביטוי הבא: In Parole povere.
תרגום מיטונימי: במלים עניות, חסרות. תרגום מטפורי: במלים פשוטות, בהירות, צנועות, לא מצועצעות, לא מניירסטיות. מלים מתנזרות, מודעות לכוחן המסמני והפוליטי אבל גם למגבלותיו ולמחדליו. בהשלמה עם הַחֶסֶר והאכזבה שהן מגלמות ומייצרות. אבל בו בזמן גדושות חתרנות סמנטית והתענגות סמלית בלתי נלאית, נוטפות תשוקה מרוסנת.
המפגש שלי עם הכתיבה הוא מפגש עם הדרמה השקטה של המלים העניות. מפגש טעון זכרונות מלחמה על שלל ההתענגויות והמועקות, הפרטיות והקולקטיביות, שהוא מאכלס בתוכו. שאלת הכתיבה בזמן מלחמה מהדהדת שני ארועים מכוננים: ההיתקלות עם הדו-לשוניות המובנית בשפה הערבית, שפת אם חצויה עד כדי כאב למדוברת וספרותית, אבל גם פצועה ומובסת פוליטית. וההיתקלות עם העברית, שפה כובשת ומדירה, שיכורת ניצחון ומכוסת אבק מלחמה.
אבק מלחמה שדבק גם בספרי הלימודים שבהם למדתי בבית ספר יסודי שקראו לו "אַל- מַכְּתַּבּ": שזה בערבית גם "המשרד" וגם המקום שכותבים בו ועליו. המקום של הכתיבה. רכשתי את אבני היסוד בערבית ובעברית במקום שנבנה ע"י הטורקים לפני מלחמת העולם הראשונה ושימש כבית ספר גם בימי המנדט הבריטי בפלשתינה, ואילו חלק ממנו שימש כמשרד המושל הצבאי (מַכְּתַּבּ אַל-חאקֶם אֶל-עַסְקַרי) מ 1948 ועד 1966 שנת סיום הממשל הצבאי שהוחל על החברה הערבית הלומת הַנַכְּבַּה. היחס שלי למילים התעצב במקום שסימל כוחנות ועליונות, אבל גם גילם בו זמנית תעצומות נפש ואיווי. אתר של למידה וגילוי, אך גם של בקרה והסתרה. תיאטרון של מלים מדושנות עונג ורודפניות שבו המלה הערבית הַיְּלִידִית סובלת ממחסור כרוני באמצעי קיום סובייקטיבי ונאבקת על חייה. הסובייקטיביות הקוראת-כותבת שלי רקמה עור ומילים בצלם המיסתורי והמאיים של מסמנים קולוניאליים טרנס-היסטוריים, ובהתמודדות מתישה איתם: סמכות, מחיקה, השתקה, התענגות ומועקה קולוניאלית.
"חֲדַר הַכְּתִיבָה" הראשון היה מוגף תריסים היסטורייםומוקף בחומה בלתי נראית וּמְעַרְפֶּלֶת חושים והוויה. עולם בְּרֵאשִׁיתִי, עם ניחוח של לא-מקום על גבול הַמָּקַבְּרִי, שנברא בצלם אלוהי המלחמה והשתיקה.
המלחמה האחרונה(?) החזירה ביתר שְׂאֵת את רוחות הרפאים שֶׁשָּׁרְצוּ בחדר הכתיבה דהוי הצבע ואפוף התהילה המלחמתית המפוקפקת. אֲפֵלָה מקרטיסתית עוינת במיוחד ירדה על הבית המשותף והאורות הליברליים השבריריים עומעמו בחדרים הסגורים של הנפש הישראלית הקולקטיבית. הרדיפה הפוליטית נסקה לשיאים מבהילים. משטרת המחשבות והרגשות הסלימה את פעילותה הדכאנית. "האח הגדול" עבר ל"סובלנות אפס", ואכף "ביד רמה" את רצועת חופש הביטוי והמחאה עד כדי מחיקתה הוירטאולית. תשוקת ההשתקה עלתה על גדותיהה ושטפה את המילון, גופות של מלים אסורות נראו צפות מעל המים הרדודים של הרטוריקה הפופוליסטית. המלה הערבית הכתובה עודנה נאנקת תחת המצור של השיח ההגמוני המקצין על שלל ביטוייו הפוליטיים , החברתיים והתקשורתיים.
למה לכתוב בכל זאת? ומה אפשר לכתוב כשהשפה, אל מול התפרצות הממשי של המלחמה, גם קורסת וגם נאזקת? גם מלקקת את פצעיה הסמליים אל מול הזוועה חסרת התקדים וגם נסה על נפשה מאלה שרוצים לקחת אותה לשבי ולכרות את לשונה בחסות המלחמה והאפרטהייד הלשוני? אם הכתיבה היא לאחר הגדול, מה קורה ש"האח הגדול" מפקיע את הדיבור ומתנחל במקומו של "האחר הגדול"?
כתיבה בזמן מלחמה היא פעולת הצלה אישית קודם כל, אקט של סובייקטיבזציה עצמית נואשת כשהסובייקט בסכנת השמדה והכחדה. היאחזות באנושי המתפורר ומתאיין תחת מסמני האכזריות, העיוורון והדיסטופיה, היא התמסרות לאחר הגדול האנושי המחובר לחיים ומתנגד להמתה.
בשיר שובר לב כותב רפעת אל ערעיר, משורר ופרופסור לספרות השוואתית וכתיבה יוצרת באוניברסיטה האיסלאמית בעזה, שנהרג לצד אחיו, אחותו וארבעת ילדיו, בתקיפה אווירית ישראלית: "אם אני צריך למות, שמותי יביא תקווה, שיהיה סיפור".
הכתיבה גם מאפשרת התמקמות אל מול המוות ההמוני שמיישיר מבט מכל מסך בכל גופניותו הרדיקלית שכולה אימה לא-מתווכת, התמקמות אל מול כל ההרס, אל מול האובדנים העצומים הבלתי ניתנים לעיכול.
אבל כתיבה בזמן מלחמה יכולה להפוך למארב דיסוציאטיבי אם היא לא נלחמת על כתיבה ביקורתית, פרגמנטרית, משוסעת, לא נעולה, לא פטישיסטית, שלא מתענגת על טראומה (לה קפרה, 2006), ולא נרתעת משתיקה, כי, כמאמר ויטגנשטיין, שלאקאן מחדד בצורות שונות לאורך הכתיבה שלו, :"על מה שעליו לא ניתן לדבר – אודותיו יש לשתוק".
"מליש נפס אחקי" אומר המטופל הערבי רדוף תמונות סוף העולם מעזה, סצינות חלוקת הנשק לאזרחים היהודים, איומי הפוליטקאיים והמלים הציניות של האב המבקשות ממנו לסתום את פיו כסובייקט פוליטי.
המשפט של המטופל יכול לשאת יותר ממשמעות אחת: "אין לי תשוקה לְדַבֵּר ", ו"אין לי נפש לדבר אותה", או "אני שותק את מה שאי אפשר לדבר".
הכתיבה היא, לעומת זאת, התעקשות של הנפש לדבר, הן במלים והן בשתיקות, וגם לתת צורה וקול לאיווי שלה, במיוחד בזמן של מלים ושתיקות נרדפות.
- לה קפרה, דמיניק, לכתוב טראומה לכתוב היסטוריה, רסלינג, 2006
فِعْل الصّمت لا يُحرّر الذّات من اللغة"، لاكان، منطق الهُوام، 1966-1967
في الإيطالية، لغة أجنبيّة حميمة، تسحرُني و تُسائلني العبارة التالية: In parole povere.
ترجمة حرفيّة: بكلماتِ فقيرة، ناقصة. ترجمة مجازيّة: بكلماتٍ بسيطة، واضحة، متواضِعة، غير مزخرَفة، غير مبتذلة، غير مُتخمة. كلمات متقشّفة، منتبهة لقوّتها الدلاليّة و لحدودها وإخفاقاتها في آن. كلمات متصالِحة مع ما تجسّده و تنتجُه من نُقصان و خِذلان. و لكنّها، في الوقت نفسِهِ، تتدفقّ تمّرداً دلالياً و تلذّذاً رمزيّاً لا ينضب، و تقطر رغبةً منضبطة.
لقائي مع الكتابة هو لقاء مع الدراما الصامتة للكلمات الفقيرة. لقاء محفوف بذكريات الحرب، على كلّ يسكنه من تلذّذات و غُمومٍ فرديّة و جماعيّة. تُرِدّد مسألة الكتابة في زمن الحرب صدى حدثين مؤسِّسين: الاصطدام بثنائية اللغة العربية، لغة أم منقسمة حدّ الألم إلى المحكيّة والفُصحى، ولكن أيضًا مجروحة ومهزومة سياسيًا. والاصطدام بالعبرية، لغة محتلة ومهجِّرة، ثمِلة بالنصر ومغطّاة بغبار الحرب.
التصق غبار الحرب أيضًا بكتب الدراسة في المدرسة الابتدائية المسمّاة "المكتب": و تعني بالعربية "مكان يعمل فيه الموظّفون و رجال الأعمال" وكذلك المكان الذي يُكتب فيه وعليه. مكان الكتابة. اكتسبتُ أساسيّات العربيّة والعبريّة في مكان شيّدَه الأتراك قبل الحرب العالمية الأولى واستخدم كمدرسة أيضًا في أيام الانتداب البريطاني في فلسطين، بينما استخدم جزء منه كمكتب للحاكم العسكري من 1948 حتى 1966، عام انتهاء الحكم العسكري الذي فُرض على المجتمع العربي المنكوب. علاقتي بالكلمات تشكلت في مكان يرمز للقوة والتفوق، ولكن أيضًا يجسّد أيضا عن قوى نفسية و رغبة. موقع للتعلم والاكتشاف، ولكن أيضًا للتحكم والإخفاء. مسرح لكلمات مليئة باللذة و مطارِدة حيث تعاني الكلمة العربية الأصلانيّة من نقصٍ مزمن في مقوّمات الوجود الذاتيّ و تكافح من أجل البقاء على قيد الحياة.
تكوّنت ذاتيّتي القارئة و الكاتبة في ظلّ اشتباكٍ شاقّ و مستديم مع المعاني الاستعماريّة المهيمِنة والصراع الشاق معها: سلطة، محو، صمت، لذة و ضيق استعماريّ.
كانت "غرفة الكتابة" الأولى مُعتِمة النوافذ ومحاطة بجدار غير مرئي و مُربِكٍ للحواس والوجود. عالم بِدئيّ، تفوح منه رائحة لا-مكان يشبه الموت، مكان خُلِقَ على صورة آلهة الحرب والصمت.
أعادت الحرب الأخيرة(؟) بقوّةٍ الأشباحَ التي تكاثرت في غرفة الكتابة باهتة اللون و المُكَلّلة بمجدٍ حربيّ مُريب. خيّم ظلام عدائيّ غير عاديٍّ على المنزل المشترك و خَبَت الأضواء الليبرالية الهشّة في الغرف المُغلَقة للنّفس الإسرائيلية الجماعيّة. بلغ الاضطهاد السياسي حدّاً مفزِعاً. صعّدت شرطة الأفكار والمشاعر نشاطَها القمعيّ. انتقل "الأخ الأكبر" إلى "التسامح الصفريّ"، و ضرب "بيدٍ حديديّة" حريّة التّعبير والاحتجاج حتى محوها الافتراضي. فاضت شهوة الإسكات عن ضفافها وغَمرَت القاموس، جثث كلماتٍ محظورةٍ شُهدت طافيةً فوق المياه الضَّحلة للخطاب الشعبويّ. و لا تزال الكلمة العربية المكتوبة تئن تحت حصار خطاب الهيمّنة الجانح إلى التطرّف في جميع تعبيراته السياسية والاجتماعية والإعلامية.
لماذا الكتابة إذن رغم كلّ ذلك؟ وماذا يمكن أن يُكْتَب عندما تنهار اللغة و يُقيَّدُ معصماها في مواجهة اجتياح الواقعيّ الخاصّ بالحرب؟ عندما تلعق اللغة جراحَها الرمزية إزاء جزَعٍ غير مسبوق وتحاول أن تنجو بنفسها من أولئك الذين يريدون أسرَها وقطعَ لسانِها تحت ستار الحرب والابارتهايد اللُغَويّ؟
إذا كانت الكتابة هي من أجل"الآخر الكبير"،ماذايحدث عندما يصادر"الأخ الكبير" الكلام و يحتلّ مكان "الآخر الكبير"؟
الكتابة في زمن الحرب هي قبل كل شيء عمليّة إنقاذ شخصيّة، فعل يائس من تشبّث الذات بذاتها في مواجهة خطر إبادتها و انقراضِها، و التمسك بالإنسانية التي تتفتت و تنعدِم تحت دوالّ القسوة و العمى والديستوبيا، هي وفاء لل"آخر الكبير" الإنسانيّ المُتلزم بالحياة والمقاوم للإماتة.
في قصيدة تشقّ القلب يكتب رفعت العرعير، شاعر وأستاذ الأدب المقارَن و الكتابة الإبداعيّة في الجامعة الإسلامية في غزة، و الذي قتل مع أخيه وأخته وأربعة من أطفاله في هجوم جوي إسرائيلي: "إذا كان عليّ أن أموت، فليستحضر موتي الأمل، فليكن قصة"
تتيح الكتابة أيضاً التموضع أمام الموت الجماعي الذي يحدّق من كل شاشة بكل جسدانيّتِهِ الراديكالية المليئة بالرعب الخامّ، أمام كل الدمار و الخسارات الهائلة التي لا يمكن هضمُها.
لكن قد تصبح الكتابة في زمن الحرب فخّاً من الشّطْر إذا لم تناضلْ من أجل كتابةٍ نقدية، متشظّية، مشروخة، غير مقفلة، غير فيتشيّة، كتابة لا تتلذّذ بالصدمة (لاكابرا،2006)، ولا تخاف من السّكوت، لأنه كما يقول فيتغنشتاين، و كما يوضح لاكان بأشكال مختلفة عبر كتاباته: "عمّا لا يمكن التحدث عنه - يجب أن نسكت عنه".
"مليش نفس أحكي" يقول المتعالج العربي المطارَد بصور نهاية العالم في غزة، و مشاهد توزيع الأسلحة على المواطنين اليهود، و تهديدات السياسيين وكلمات الأب الساخرة التي تطلب منه أن يكمّمَ فاه كذاتٍ سياسية.
تحتمل جملة المتعالج أكثر من معنى: "ليس لدي رغبة في الكلام"، أو "ليس لدي ذات اتكلّمها"،أو"أسكُتُ عما لا يمكن التكلّم عنه".
الكتابة في المقابل هي إصرار الذات على التحدّث، سواء كلاما ً أو صمتاً، و هي أيضاً منح الشّوق و النداء الدّاخليّين شكلاًو صوتاً، خاّصَةً في زمن الكَلمات والصُّموتات المطارَدة.
- لا كابرا، دومنيك، كتابة الصّدمة، كتابة التاريخ، رسلينغ، 2006
