בחברה מרבים לדבר על האזרח ועל זכויותיו. נראה לי שרצוי לבחון מה כורכים בתוכם מונחים אלה, אך בעיקר מהן השלכותיהם על מקומו של האדם בחברה. כבר ביוון העתיקה היה קיים המעמד של אזרח הפוליס, העיר-מדינה,שהקנה לו הגנה וגם את הזכות להשתתף באספות הציבוריות שבאגורה, אך יחד עם זאת הייתה גם החובה להשיל מעצמו כל זהות פרטיקולריסטית. ברומא, מעמד זה הפך לאישיות משפטית. כלומר נקבעו כללים ברורים. הבה ניגש למילון ונראה מהי ההגדרה שהוא מציע לנו: "יליד הארץ או תושב קבוע במדינה שבה הוא בעל זכויות מלאות". בהגדרה זו לא מופיע החלק המצביע על חובות כלפי המדינה שכולנו מכירים. הגדרות כאלה מאפיינות את האזרח כמי שהנו תושב במדינה הנספר כעוד אחד התושבים, עוד אחד בסדרת האזרחים. הצומת שנרקמת בין היות עוד אחד בקבוצה מסוימת לבין הייחודיות של כל אחד מעלה את סוגיית היחסים בין שני היבטים אלה. באחת ההרצאות שנשא ז' לאקאן בארה"ב בנושא הסימפטום, הוא הציג את ההבדל הזה בדברו על שני סוגי אדם: מצד אחד זה שהנו חלק מהפוליס, כלומר האזרח, אשר לו זכויות רבות והסוג השני החותר לכיוון מנוגד לזה של אזרח בפוליס הקשור בעצם למשפחתו. הבדל שכמובן בא לידי ביטוי גם באנליזה, שבה מדובר אז בסובייקט. מה הניע את לאקאן להציג הפרדה כזו בין שני סוגי אדם? יתכן כי החלוקה מבליטה את מקום המדינה מצד אחד ושל המשפחה מהצד האחר. במילים אחרות - את האחר, את היחסים בין הסובייקט למכלול האחרים, היכן הוא נספר ועל ידי מי או על ידי מה.
סביב עניין הספירה, הפסיכולוג ז'אן פיאז'ה התייחס לסוגיה זו כסוגיה התפתחותית, שאותה הדגים כשציטט תשובה של ילד לשאלה כמה אחים יש לו: "יש לישלושה אחים, פול, ארנסט ואני". לאקאן נשען דווקא על דוגמה זו כדי לאפיין את מעמדו של הסובייקט של הלא מודע. קיימות התייחסויות רבות לדוגמה ומתוכן אציין שני היבטים חשובים. האחד המתייחס לכך שלפני הופעה של כל עמדה סובייקטיבית ישנו מקום מסומן מראש שאליו נולדים, למשל לפי הדוגמה הזו, נולדים עם התו "אח" והוא מצביע על היותו אחד מבין אחרים בסדרת האחים בלי שהנולד ידע על כך, ועל היותו אחד נוסף בקבוצה. לעומת זאת מבחינתו של האחר, המשפחה, המדינה, הוא אכן נספר ככזה, אך הניסוח של המשפט המובא כדוגמה מצביע על רגע ייחודי שבו הסובייקט אינו יודע כיצד למקם עצמו. גם אם הוא סופר את עצמו כאחד נוסף בסדרה של אחים, בו בזמן הוא ממקם את עצמו בחוץ. כיצד להיספר, בפנים, בחוץ? מהו מקומו?
האזרח נמצא במצב דומה, האזרח תלוי בתווים שדרכם האחר– המדינה, הממשלה, הכוח הפוליטי – מתייחס אליו. לצד האזרחים בכללותם, ישנן הקבוצות השונות, החתכים המגוונים המופיעים בצורת ארגונים, מקצועות, ערים, שכונות, עמדות מיניות ועוד, כשבכל אחת מהן הזכויות והחובות עשויות להיות שונות ולא בהכרח תואמות את זכויות האזרחים בכללותן. אך ישנו גם מרכיב שלישי והוא כמובן הממד האינדיווידואלי גרידא, אם בכלל אפשר לומר כך כי הרי אין ספק שאדם מושפע מהתרבות ומערכי החברה שבה נולד. לכן, מדויק יותר יהיה לומר הפן הייחודי שבכל אחד. הספירה יוצרת קבוצות על פי הלוגיקה של תורת הקבוצות, שנשענות על אפיון מסוים המשותף לכל החברים בהן, אך בהן שולט הפן הכמותי שאינו מביא בחשבון את מה שנותר מחוץ לחשבונאות של היות עוד אחד בין אחרים. להיות רק "עוד אחד", 1+, היא התנסות בלתי נסבלת, משמע להפוך פשוט למספר המוחק את ההוויה. לרוב, התנסות זו מחייבת באופן מסוים להיחלץ מהסגירה הממיתה בקבוצה.
לפני כמה ימים צפיתי בסרט "54 השנים הראשונות, מדריך מקוצר לכיבוש" של הבמאי אבי מוגרבי. אני מזכירה אותו לא בשל נושאו, אלא בגלל נקודה שהובלטה דרך הסרט: הרעיון שהאחר יכול להחליט על תגובה חריפה כלפי הכלל בעקבות פעולה של יחיד. אנו רואים בעצם שני קווי פעולה הפוכים: אחד שבו האזרחים נספרים על פי תו בודד שאינו מבדיל ביניהם והופך אותם למסה אפורה, כשבדומה ל"יש לי שלושה אחים..." היחיד ממקם עצמו גם בחוץ כדרך להיחלץ מהמחיקה של היות סתם עוד אחד. הקו האחר הוא זה המגיב לפעולת היחיד על ידי רמיסת הכלל שהוא אינו נספר כלל.
גם אם השאלה המרכזית לקראת הגיליון הבא היא – האם האזרח נספר? – חשבתי שאפשר אולי להוסיף עליה גם את השאלה מהכיוון האחר, הווה אומר: האזרח, מה הוא סופר? לאן מועדות פניו כאזרח?
غالبًا ما يتحدث المجتمع عن المواطن وحقوقه. أرى أن من المستحسن دراسة ما تنطوي عليه هذه المصطلحات، وخاصةً آثارها على مكانة الإنسان في المجتمع. مكانة المواطن قائمة منذ عصر اليونان القديمة، في البوليس، المدينة - الدولة، التي منحته الحماية بالإضافة إلى الحق في حضور الاجتماعات العامة في الأغورا، وهي مكانة كانت مصحوبة في الوقت نفسه بواجب التخلي عن أي هوية محددة. أما في روما، فقد أصبحت هذه المكانة كيانًا قانونيًا، أي وضعَت قوانين واضحة لها. دعونا نطلع على تعريف كلمة "مواطن" في القاموس: "من ولد في البلاد أو مقيم دائم في دولة يتمتع فيها بحقوقه الكاملة". لا يشمل هذا التعريف شرحًا لواجبات المواطن تجاه الدولة التي نعرفها جميعًا. تصف تعريفات كهذه المواطن على أنه مقيم في دولة تحسبه كواحدًا من المقيمين فيها، فرد آخر في سلسلة مواطنيها. يثير التقاطع بين كونك عضوًا في مجموعة معينة وبين تفرد كل منا مسألة العلاقة بين هذين الجانبين. تطرّق لاكان في واحدة من محاضراته في الولايات المتحدة التي تناولت موضوع الأعراض، الى هذا الفارق من خلال حديثه عن نوعين من الناس: ثمة من ينتمي إلى البوليس، أي المواطن، ويتمتع بحقوقكثيرة، وثمة من يتجه في اتجاه معاكس للبوليس، وهو من ينتمي إلى عائلته. يتجلى هذا الفرق بالطبع خلال التحليل، ويتم الحديث عندها عن الذات. ما الذي يدفع لاكان للفصل بين هذين النوعين من الناس؟ قد يبرز هذا الفصل مكانة الدولة من جهة، ومكانة العائلة من جهة أخرى. بعبارة أخرى - الآخر، العلاقة ما بين الذات ومجموع الآخرين، على يد من، أو بناء على ماذا، وأين يأخذ بالحسبان.
فيما يتعلق بمسألة الأخذ بالحسبان، أشار عالم النفس جان بياجيه إلى هذه المسألة باعتبارها أمرًا تطوريًا أوضحه عند اقتباسه لإجابة صبي على سؤال عن عدد اخوته: "لدي ثلاثة إخوة، بول وإرنست وأنا". يستخدم لاكان هذا المثال تحديدًا لوصف مكانة ذات اللاوعي. تطرق الكثيرون لهذا المثال سأذكر من بينها جانبين مهمين. يشير أحدهما إلى حقيقة أن مكانًا محددًا نولد إليه يسبق ظهور أي موقف ذاتي. وفقًا لهذا المثال، مثلًا، يولد المرء مع تسمية "الأخ" الذي يشير إلى كونه واحدًا من الآخرين في سلسلة الإخوة دون أن يعرف المولود عن ذلك، وعن كونه عضوًا في المجموعة. بالمقابل، بالنسبة للآخر، العائلة، الدولة، هو يأخَذ بالحسبان كهذا بالفعل، لكن صياغة الجملة أعلاه تشير إلى لحظة فريدة لا يعرف فيها الشخص أين يموضع نفسه. وحتى لو اعتبر نفسه واحدًا إضافيا في سلسلة الإخوة، فانه يموضع نفسه، في الوقت ذاته، خارجهم.
كيف يحسب نفسه؟ في الداخل؟ في الخارج ؟ ما هو مكانه؟
المواطن موجود في وضع مشابه، كونه مرتبط بالوسوم التي يستخدمها الآخر (الدولة، الحكومة، السلطات السياسية) للتعامل معه. إلى جانب المواطنين ككل، هناك مجموعات مختلفة، الأوساط المتنوعة التي تظهرعلى شكل منظمات، ومهن، ومدن، وأحياء، ومواقف جنسية والمزيد، قد تشمل كل منها حقوق وواجبات مختلفة لا تتوافق بالضرورة مع حقوق المواطنين ككل. لكن هناك عنصر ثالث وهوالبعد الفردي البحت، إذا كان يمكننا نعته بالبحت حيث أن الشخص يتأثر بثقافة وقيم المجتمع الذي ولد فيه، ومن الأدق لذلك أن نسميه الجانب الفريد لكل شخص. يبني العد والأخذ بالحسبان مجموعات، وفقا لمنطق نظرية المجموعات، تستند إلى توصيف محدد مشترك لجميع أعضائها، يسيطر عليها الجانب الكمي الذي لا يأخذ في الاعتبار ما يربو أويعدو كونك واحدًا من بين كثيرين آخرين. كونك مجرد "شخص آخر"، 1+، هي تجربة لا تطاق، ما يعني أن تتحول الى رقم يجرّدك من كينونتك. غالبًا ما تجبرنا هذه التجربة على التملص من حبس المجموعة المميت.
شاهدت قبل أيام فيلم آفي مغربي "الـ 54 سنة الأولى - دليل مختصر للإحتلال العسكري". لا أذكرالفيلم لموضوعه بل لنقطة برزت فيه: فكرة أن بإمكان الآخر أن يقرر الرد بشكل فظيع تجاه المجموع في أعقاب تصرف قام به فردٌ وحيد. نرى نمَطَي عمل معكوسين: أحدهما يعد المواطنين ويحسبهم وفقًا لوسم واحد لا يفرق بينهم ويحولهم إلى كتلة رمادية، وعلى منوال "لدي ثلاثة إخوة ..." يموضع الفرد نفسه في الخارج كوسيلة للتملص من أن يكون مجرد "شخص آخر". النمط الثاني هو الذي يستجيب لعمل الفرد من خلال دوسه للعامة التي لا تُأخذ بعين الاعتبار بتاتًا.
حتى لو كان السؤال الرئيسي الذي سيطرحه العدد التالي هو "هل المواطن محسوب؟" فكرت في أن نضيف إليه السؤال المعكوس: ما الذي يحسبه المواطن؟ إلى أين يتجه كمواطن؟
