בישראל הקורונה הולידה מצבים חברתיים מסובכים שאנו מכירים. בה בעת, וחרף חומרת מצב התחלואה, היא פעלה כמעין רעלה. קדמו לה סוגיות בוערות רבות שהעסיקו את הציבוריות הישראלית כגון חוק הלאום, שחיתות הממשל וראשיו, מעמדו של בית המשפט העליון ואחרות. רעלת הקורונה התיקה לכאורה את כובד המשקל מסוגיות אלה אל עקומת התפשטות המחלה על כל נגזרותיה. אולם רעלה זו נסדקה ואותן סוגיות בוערות מצאו דרכן אל חזית העיסוק לצד ענייני התחלואה והביאו לתופעה חברתית ההולכת ומתפשטת במוקדים שונים ובצורותיה המגוונות: ההפגנה.
הנושא של הגיליון הזה הוא בזות, בלועזית abjection, הכלול מפורשות בשמה של התנועה שאליה כתב העת שלנו מצטרף: Zadig [Zero Abjection Democratic International Group]. אם חושבים על האטימולוגיה של המונח, הנקודה המרכזית המודגשת על ידי התחילית ab, היא: מה שהורחק, נזרק. מהם בעצם היחסים בין תופעת ההפגנה למה שנזרק? אירועי התקופה האחרונה ישמשו בסיס לשאלה זו.
רק לאחרונה גיליתי, ולמרבה הפתעתי, שרעלה גדולה הוצבה ברחוב בלפור בירושלים. הסתבר לי בדיעבד שהווילון הזה נפרש במקום זה מכבר. ברחוב בלפור נמצא כידוע מעונו הרשמי של ראש הממשלה. במהלך השנים נוספו בהדרגה בכניסות לרחוב בלפור מחסומים על מחסומים, מאבטחים המסיירים בסביבה וכמובן הרחוב חסום למעבר עוברים ושבים. זכורות לי התקופות שבהן ניתן היה לעבור ברחוב ללא כל מכשול, דבר שיצר מעין קרבה בין היושב במעון ראש הממשלה לבין האזרח הפשוט. המפגש עם מסך שחור היה קשה ועורר בי תחושה של unheimlich, אלביתי כפי שתורגם.
בשיחה עם עמיתים התייחסתי לתופעה זו ובטעות נקבתי בשם "רחוב בורלא" במקום בלפור. מעשה כשל. אומנם בירושלים אכן קיים רחוב ששמו בורלא ושאינו רחוק מבלפור, אך במחשבה שנייה על פליטת הפה, נוכחתי לדעת שלא בכדי כך כיניתי את הרחוב, שכן בספרדית משמעות המילה burla היא לעג. כן, הרעלה המוצבת שם מייצגת מבחינתי עמדה לועגת ומבזה כלפי האזרחים. זו הצבה של הפרדה חדה, ויש לציין שרעלה היא מתעתעת במהותה, גורמת להנחה שהיא מסתירה את האובייקט המסתורי המקבל לכאורה ערך עליון דווקא בשל הדגשת היעדרותו.
ההפגנות המתנהלות כעת בירושלים מייצגות ובמידה רבה גם מנכיחות היבטים שונים של המצב העכשווי במדינה. הן סצנה מעניינת. בראש ובראשונה, ולאמיתו של דבר ההתקהלויות נערכות אל מול רעלה זו, מסך שחור, לא אל מול בית, לא אל מול אדם, לא לפני במה, אלא אל מול שחור אטום. על כל מסך מצטייר בדרך כלל דימוי כלשהו, מהו הדימוי המצטייר על מסך זה? ריק. זה הדימוי שמקבלים המפגינים על עצמם ועל מקומם. ביטוי ברור של בזות, של אזרחים המורחקים ונזרקים. זו אינה הפרדה המאפשרת הסמלה מינימאלית, תקשורת, אלא כזו המשליכה את המפגינים אל תהום. אילו אפקטים יכולה לעורר יריעת בד הפרושה בכניסה של רחוב!
סביב עצם האירוע, של ריק המגולם במפגש בין מפגינים למסך,מתרבות תופעות נוספות המעניקות בצורה מסוימת מגוון של מובנים לאירוע. אחת מהן היא חלוקה של שלל תארים: אנרכיסטיים, שמאל, מפיצי מחלות, תקשורת מסיתה, הפרת חוקים, שחיתות ועוד בהתאם למיקום הדובר. בצד האחד ניצבים אלה הדורשים הנהגה אחרת המכבדת את החוק ואת העם ובצד השני ניצב זה הרומס כמעט את אחת הזכויות העיקריות שבדמוקרטיה: זכות ההפגנה, הזכות להביע דעה בעודו מתלונן שמתנכלים לו, לחייו, לשלום משפחתו.
היבט נוסף מעניין ביותר, הוא הדיווח הגלוי והמפורש על נוכחותם של שוטרים סמויים בקרב המפגינים. לכאורה, ניתן לומר, כפי שהמשטרה מציגה זאת, שתפקידם של ה"סמויים" הוא לשמור על המתקהלים. שוטרים סמויים, מבחינתי הם סימן להליך אנטי דמוקרטי המשמש דרך לאיתור גורמים הנחשבים ל"חתרניים",בעיקר במשטר צבאי או דיקטטורי.
פעמים רבות אירועים אלה מהווים קרקע פורה לתופעות אלימות שהן ביטוי להבלטת כוחניות השיח הפועלת באותן רגעים או מצבים. בכל מבנה של שיח ישנו מרכיב המפעיל כוח בצורות שונות והפגנות הן אירוע החושף היבטים של מבנה זה. כוחו של "האדון" על קבוצה, על אוכלוסייה ועוד, דורש ציות ולשם כך לא זו בלבד שנקבעות תקנות הפוסחות על הליכי דיון בערכאות המתאימות אלא שדרישה זו באה לידי ביטוי בתגובות המילוליות הפוסלות ומבזות את המפגינים ונושאות אופי המקטלג את הביקורת כחתרנית, כמעט כטרוריסטית.
בפני האפשרות של אלימות אנו רואים שתי תופעות מעניינות, האחת אימהות המנסות להציב בגופן חיץ מגן בין הצעירים המפגינים לבין המשטר; אחרת היא קבוצות של משתתפים היוצרים לפעמים מעגלים "רוחניים" קטנים, נוסח "שלום, אהבה ופרחים", שאין ספק כי הם סותרים את הדימוי של שוטרים על סוסים או מכת"זיות פועלות. סתירה זו יוצרת אפילו את האפקט של הגזמה האופייני לקומיות.
היחסים בין תופעה כמו הפגנה לבין בזות, בעיקר התופעה כפי שבאה לידי ביטוי בהתרחשויות ברחוב בלפור, חושפים את העובדה שביחסים לא הכל הוא כפי מה שנראה או נחשב, שיש תמיד שארית, פסולת המייצגת את המבוזה. העובדה שהונחה רעלה אטומה בין העם לבין אנשי הממשל ממחישה היכן ממוקמת פסולת זו.
لقد ولّدت الكورونا في إسرائيل أوضاعا اجتماعية معقدة تعرفنا عليها من خلالها فقط، على الرغم من حدة تفشي المرض، وكأنها حجاب أسود، أزاح ظاهريا ثقل القضايا الساخنة التي اشغلت البلاد مثل قانون القومية، الفساد في المكاتب الحكومية، مكانة المحكمة العليا وقضايا أخرى، إلى منحنى تفشي المرض والنتائج المترتبة عنه. لكن هذا الحجاب تصدّع والقضايا الساخنة إياها سلت طريقها إلى الواجهة سوية مع قضية المرض وأدت إلى ظاهرة اجتماعية آخذة بالانتشار في مواقع مختلفة وبأشكالها المتنوعة: أي المظاهرة.
موضوع هذا العدد هو الازدراء، abjection في اللغة الإنجليزية، المدرج بشكل واضح في اسم الحركة التي تنضم إليها هذه الدورية: Zadig [Zero abjection democraticinternational]. إذا فكرنا في أصل المصطلح، فإن النقطة المركزية التي تؤكدها البادئة ab هي:ما تم إقصاؤه، ما تم إلقاؤه بعيدًا. وما هي العلاقة بين المظاهرات وبين ما يتم إلقاؤه؟ ستشكل أحداث الفترة الماضية قاعدة لهذا السؤال.
اكتشفت مؤخرًا فقط، ولدهشتي الكبيرة، أن تم وضع ستارةكبيرة في شارع بلفور في القدس. اتضح لي في وقت لاحق أن هذه الستارة متواجدة منذ مدة هناك. شارع بلفور هو مكان تواجد بيت رئيس الوزراء كما هو معروف. أضيفت الحواجز تدريجيا على مر السنين أمام مدخل شارع بلفور، بالإضافة إلى رجال الأمن الذين يتجولون في المكان، وإغلاق الشارع أمام المارة بالطبع. أتذكر الأوقات التي كان من الممكن السير في الشارع دون أي عائق حاجز، ما خلق نوعًا من التقارب بين الجالس في منزل رئيس الوزراء والمواطن العادي. كانت مواجهة الستارة السوداء صعبة وأثارت في شعور بالـ- Unheimlich، باللّامنزليّة كما تمت ترجمته.
تحدثت عن هذه الظاهرة مع زملائي مطلقة على شارع بلفور اسم بورلا خطأً. هي زلة لسان، وهنالك حقيقة وجود لشارع يدعى بورلا في القدسوهو يقع في الحي نفسه، الا اني وبعد أن فكرت في زلة لساني ثانية أدركت أن لم يكن عبثا أني أطلقت على الشارع اسما يعني "السخرية" باللغة الإسبانية. نعم، يمثل الستار الذي وُضِع هناك في رأيي موقفًا يسخر من المواطنين ويزدريهم. هوبمثابة وضع لفصل حاد ومن الجدير الإشارة إلى أن الستار يخلق في أساسه وهمًا، ويؤدي إلى افتراض أنه يخفي الغرض الغامض الذي يأخذ ظاهريًا قيمة عليا بسبب التركيز علىغيابه.
تمثل التظاهرات التي تجري حاليًا في القدس إلى حد كبير جوانب مختلفة من الوضع الحالي في البلاد. هي مشهد مثير للاهتمام. أولاً وقبل كل شيء، الجماهير متواجدة قبالة هذه الستارة، شاشة سوداء هي ليست بيتا، أو شخصا، أو منصة، بل سواد حالك. عادة ما تحتوي كل شاشة على صورة، وما هي الصورة الظاهرة على تلك الشاشة؟ فراغ. هذه هي الصورة التي يتلقاها المتظاهرون بالنسبة لموقعهمولهم نفسهم. تعبير واضح للازدراء، لمواطنين تم اقصاءهم والقاءهم بعيدا. ليس هذا الفصل مما يسمح بالحد الأدنى من الرمزية والتواصل، بل هو فصل يرسل المتظاهرين إلى الهاوية. ما هي التأثيرات التي يمكن أن تثيرها قطعة قماش عند مدخل شارع!.
تتضاعف حول الحدث نفسه، إلى داخل الفراغ المتجسد في اللقاء بين المتظاهرين والحاجز، الظواهر الأخرى التي تضفي على الحدث معانٍ أخرىمختلفة. إحداها هي التفسيرات التي تُسمع: فوضويون، يسار، إعلام محرض، انتهاك للقانون، فساد وتفسيرات أخرى، وفقا للمتحدث. من الطرف الأول، ذلك الذي يطالب بقيادة مختلفة تحترم القانون والشعب، ومن الطرف الآخر ذاك الذي يدوس تقريبًا أحدَ الحقوق الرئيسية في الديمقراطية: الحق في التظاهر والحق في التعبير عن الرأي.
جانب آخر مثير للاهتمام هو الإشارة الصريحة إلىوجود رجال شرطة متخفين بين الحاضرين في المظاهرة. يمكن القول، ظاهريا، مثلما تقول الشرطة، أن دور "المتخفي" هو حراسة الحشود. لكنني أرى برجال الشرطة المتخفية علامة لسيرورات مناهضة للديمقراطية تعمل كوسيلة لإيجاد عناصر تعتبر"متآمرة"، خاصة في أنظمة عسكرية أو ديكتاتورية.
توفر هذه الأحداث في كثير من الأحيان أرضًا خصبة لظواهر العنف التي تعبر عن سلطوية الخطاب الحاضرة في تلك اللحظات أو المواقف. في كل مبنى خطاب هنالك عنصر يمارس القوة بأشكال مختلفة، والمظاهرات هي حدث يكشف جوانبامن ذلك المبنى. ان سلطة "السيد" على المجموعة، الجمهور وما الى ذلك، تتطلب طاعة ولهذا لا تصاغ فقط أوامر تُخفي مسارات البحث في الاجهزة القضائية المناسبة، بل أن هذا المطلب يتجلى في الردود اللفظية التي تُلغي المتظاهرين وتزدريهم وتحمل طابعا دامغا للنقد واصفة اياه كمتآمر وارهابي حتى.
في مواجهة احتمالية العنف نرى ظاهرتين مثيرتين للاهتمام، إحداهما فصل الأمهات بأجسادهن بين المتظاهرين الشباب وبين رجال الشرطة، والأخرى هي مجموعات من المشاركين يشكلون أحيانًا دوائر "روحانية" صغيرة تشابه دوائر "السلام والحب والزهور"، والتي تتعارض بلا شك مع صورة رجال الشرطة ممتطي الخيول أو مشغلي المدافع التي ترش الماء. يخلق هذا التناقض حتى تأثيرا مبالغا يميز الكوميديا.
العلاقة بين ظاهرة مثل المظاهرة والازدراء، خاصة الظاهرة كما تم التعبير عنها فيما يحدث في شارع بلفور، تكشف حقيقة أن ليست العلاقات كما تبدو عليه أو كما يُنظر إليها، فهنالك دوما فضلة، قمامة تمثل ما هومحتقر. إن حقيقة وضع حجاب أصم ما بين الشعب ورجالات الحكم تمثل اين هو مكان تلك القمامة.
