מעל בניין האודיטוריום שליד ביתי בעיר חיפה, במה לאירועי תרבות ברגיל, ממשיך להתנוסס שלט ענק שכתוב עליו "התרבות תנצח". שלט שנושא הן את צעקת המקום שהפך שומם – עקב הקפאת פעילותו בצל מגיפת הקורונה – והן את התקווה שאכן ההישגים התרבותיים ומאמציהם המשותפים של בני התרבות, יאפשרו בסופו של יום, התגברות והתמודדות עם האיומים והסכנות לחיים שמוצבים לפתחנו עקב התפרצותו של הנגיף covid19.
אל מול הגחתו של הנגיף שמאיים על כלל האזרחים, ללא הבדל של מין, דת ולאום, נראתה החברה הישראלית על חלקיה השונים, מלוכדת במאבקה מולו. כולם נרתמו למאבק, מאוחדים בחרדה ובדאגה הראשונית לקיום שהפך מאוים. תקוות ותיאוריות פרי משאלות לב - כלשונו של פרויד- הופרחו שאולי המלחמה בשוך הסערה תניב סדר חדש, של סולידריות חברתית, שנוטש מלחמות ישנות הנשענות על פיצולים וחלוקה, עולם שמחבר בני אדם ואת חלקי החברה מחדש, על בסיס של יתר קבלהודאגה לזולת. עמידתם האיתנה של חברי הצוותים הרפואיים, ובמיוחד שיתוף הפעולה בין חברי הצוותים הערבים והיהודים, הפכו למופת לסולידריות זו ומושא להערכה ותקווה שאכן העולם עשוי להיראות אחרת מכפי שנראה לפני התפרצות המגיפה.
במקביל להתמודדות עם הגחתו של הנגיף המאיים, עברה על החברה הישראלית מערכת בחירות שלישית ללא הכרעה בין המחנות הניצים שנלחמו על הזכייה בבחירות ועל הובלת המדינה. גוש הימין בהנהגת הליכוד מחד וגוש השמאל מרכז מאידך שעליו נמנים חברי הרשימה המשותפת. רשימה שזכתה/זוכה בתמיכתו של רב הציבור הערבי בארץ ונשענת בבחירתה, בעיקר אך לא רק, על קולותיהם של האזרחים הערבים, ושאינה נמנית של מה שנקרא הקונצנזוס של המפלגות הציוניות.
עם פרסום תוצאות האמת של הבחירות התברר כי לגוש השמאל מרכז כולל הרשימה המשותפת יש רב שיכול להחליף את ראש הממשלה. דיבורים החלו על שיתוף פעולה אפשרי שיכול להירקם בין גוש השמאל מרכז הציוני והרשימה המשותפת, שיבטיח רב לקואליציה חלופית לשלטון הימין שתישען על תמיכה מבחוץ של הרשימה המשותפת. במלחמתו העיקשת להחזיק בשלטון, זכינו לראות מופע טלבזיוני בו מנסה בנימין נתניהו לרשום מחדש את תוצאות הבחירות על מנת להוכיח שגוש הימין בהנהגתו ניצח את הבחירות. הוא רשם את מספר המנדטים של גוש הימין ומחק מהגוש של השמאל מרכז את מספר חברי הכנסת של הרשימה המשותפת (שאגב כוללת אתחבר הכנסת עופר כסיף שהוא יהודי מבחינת מוצאו) כאילו הם לא חלק מהמשחק, תחת הטענה שמדובר ברשימה של תומכי טרור ובהיותה רשימה שאינה חלק מהמפלגות הציוניות.
נשיא המדינה ראובן ריבלין מיהר להגיב לאקט זה של מחיקה. הוא הצהיר שבמדינת ישראל "כל הקולות נספרים", "אין קול וחצי קול" למרות "השסעים וחילוקי הדעות התהומיים שקיימים בנינו לעיתים". לדעתי, קול של שפיות שעדיין ניתן לשמוע בישראל, מול אקט זה של נתניהו שמנסה להדיר ציבור שלם - שאך לרגע אפשרי היה לו להיות שותף למלחמה בנגיף -מלחוות דעה, ו/או מחשיב דעתו כפסולה ככל שהדבר נוגע לגורלה של המדינה ושל האזור או המרחב שבו הוא חי. אם נקרא את ניסיונות הרישום האלה של נתניהו וננסה לכתוב אותם מחדש, ניתן להגיד שברישומו מבטא נתניהו את הקול של אידיאל לאומי שקורא להתנות את האזרחות והזכויות של האזרחים בישראל, באשר הם ובכללם אזרחיה הערבים, במידת כפיפותם והסכמתם לאידאל הלאומי הציוני. זוהי מגמה שאינה חדשה שגורמים שונים ובעיקר מהימין מנסים להובילה מזה שנים, בצורה של חקיקת חוקים שמנסים להתנות את מתן הזכויות בהתיישרות עם אותו אידיאל, מין דחיפה לכיוון של מונותיאזם לאומי שכולם אמורים לקבלו ולהצדיע לו. מגמה זו נגזרת מעמדה ישנה ונושנה, שלא הימין בהכרח המציא,מושרשת בשיח הציוני מתחילתו, של התייחסות לאזרחים הערבים כנתינים ולא כאזרחים שווי זכויות בעלי זכות לערער ו/או לחוות דעה שונה בנוגע לאופיו של השלטון ושל המדינה. היא כמובן אינה מנותקת מהמתח שאינו פשוט ליישוב בין יהדותה של המדינה לבין היותה דמוקרטית, ולא מסוגיית התמשכותו של הסכסוך הישראלי פלסטיני שאינו מגיע לידי יישוב.
מעבר למניעים הפוליטיים הצרים של נתניהו לשמור על שלטונו שעומדים בבסיס טיעונים אלה כלפי נציגי הציבור הערבי - שמקומן במידה ואמת בהם הוא מרחב החקירות ובתי המשפט - נשקפת מדבריו סכנה רצינית בנוגע לגבולותיו שלהשיח במרחב הציבורי ולגבי חופש המילה והדעה. כי הרי המסר שמתקבל מהן ושאינו משתמע לשתיים: אם אתה לא מתיישר עם האידיאל הציוני אז אתה בהכרח מוקצה כתומך טרור. יש מהטרור הרעיוני בטיעון שכזה.
נודה על האמת ונגיד, שבחסות ניסיון כתיבה ומחיקה זה ובזכות כישרונות התמרון הפוליטיים שלו,הצליח נתניהו לסדוק את "הקואליציה" להחלפתו ולהרכיב שוב ממשלה בישראל בהנהגתו. בד בבד, ניתן לרשום "הישג" זה של נתניהו ושותפיו, כהצהרת אמונים מחודשת וחזרה לסדר הישן של שמות האב הלאומיים שממלכדים ומנציחים את הקונפליקט המתמשך בין שני העמים היהודי והפלסטיני. בשמות האב הלאומיים כוונתי לאותם מערכים סמליים עליהם נשען האתוס הלאומי אצל שני הצדדים. רק דרך חצייה של מערכים אלה להערכתי, יתאפשר כינון סדר חדש שיצליח להיענות אחרת לממשי של חיי האנשים שחולקים מרחב זה על הריבוי והשונות שהוא מכיל.
لافتة كبيرةمكتوبٌ عليها "الحضارة ستنتصر"، لا زالت معلقّة على بناية الأوديتوريوم المحاذية لبيتي في حيفا، منصةٌ لمناسبات ثقافية بالعادة. لافتةٌ تحمل وجعَ المكان الذي بات خاويا – بعد تجميد فعاليته جراء الكورونا – والأمل في أن تكون فعلا وفينهاية المطاف، يد الغلبة للإنجازات والجهود المشتركة لأبناء الحضارة على المخاطروالتهديدات التي تعترض حياتنا جراء تفشي فيروس الكورونا.
في ضوء ظهورهذا الفايروس المهدد لحياة المواطنين دون فوارق، على أساس الدين أو الجنس أو القومية، بدى المجتمع الاسرائيلي بكافة اجزائه موحدا في صراعه مع الفايروس. تجنّد الجميع للمعركة،موحدين بالمخاوف والقلق الأولي لاستمرارية البقاء الذي اضحى مهددا. في هذه الفترة، أطلقت آمال ونظرياتٌ هي نتاجٌ لأمنيات – بحسب تعبير فرويد- في ان تلد هذه " الحرب" بعد هدوء العاصفة، نظاما جديدا يعتمد مبدأ التضامن الاجتماعي، ويبتعد عن الحروبالقديمة المؤسَّسَة على الفصل والتقسيم بين البشر؛ عالَم يقرّب الناس بعضهم من بعض ويجمع اجزاء المجتمع المختلفة من جديد على قاعدة التقبل للمختلف والاهتمام بالغير. أضحت الوقفة الباسلة لأعضاء الطواقم الطبية، وخاصة التعاون ما بين افرادها العرب واليهود، قدوة ومثالا لهذا التضامن وموضوعا للتقدير والأمل في أن العالم سيبدومختلفا عما كان عليه قبل تفشي الوباء.
بالتوازي معمواجهة هذا الظهور للفايروس، مرت على المجتمع الاسرائيلي جولة انتخابات ثالثة دونالتوصل لحسم بين المعسكرين المتناحرين على الفوز بالانتخابات وقيادة الدولة: تجمع احزاب اليمين بقيادة الليكود من جهة وتجمع أحزاب المركز واليسار من الجهة المقابلة بمن فيهم أعضاء القائمة المشتركة المحسوبين عليه. هذه القائمة التي حظيت وتحظى بتأييد غالبية الجمهور العربي بالبلاد وتعتمد بالأساس، وليس حصرا، على اصوات المواطنين العرب انما ليست محسوبة على ما يسمى اجماع الأحزاب الصهيونية.
بعد نشر النتائج الرسمية للانتخابات تبين أن هنالك أغلبية بمقدورها تغيير رئيس الحكومة تجمع احزاب اليساروالمركز مع المشتركة. دار حديث عن تعاون محتمل ما بين القائمة المشتركة ومعسكرأحزاب اليسار والمركز الصهيوني، لتأمين دعم من الخارج من قبل المشتركة لتشكيل ائتلاف يستبدل حكم اليمين. في حربه الشرسة من اجل استمرار حكمه، حظينا بمشاهدة عرض تلفزيوني لبنيامين نتانياهو، يحاول فيه تدوين نتائج الانتخابات من جديد لكي يثبت أن معسكر اليمين بقيادته هو الذي فاز بالانتخابات. دوّن نتانياهو عدد اعضاء معسكراليمين ومحى من معسكر اليسار – مركز، أعضاءَ القائمة المشتركة (والتي تشمل للتذكيرعضو الكنيست يهودي الأصل عوفر كسيف) معتبرا إياهم خارج اللعبة السياسية، بدعوىانهم داعمين للإرهاب وأعضاء في قائمة ليست جزءا من الاحزاب الصهيونية.
من جانبهسارع رئيس الدولة، رؤوبين ريبلين، للرد على محاولة المحي هذه، معلنا ان "جميع الأصوات محسوبة" في دولة اسرائيل، وأن ليس في الدولة "صوت ونصف صوت" على الرغم "من الاختلافات العميقة بالرأي والتباينات غير القابلة للردم فيما بيننا أحيانا". صوتٌ عقلانيٌ من وجهة نظري، لا زال بإمكاننا سماعه في إسرائيل، مقابل فعل نتانياهو هذا، والذي يسعى لاقصاء جمهور كامل - كان للتو معتبرا شريكا شرعيا في الحرب ضد الفايروس - من امكانية ابداء الرأي، واعتبار رأيه لاغياأو غير شرعي عندما يتعلق الأمر بمصير الدولة والمنطقة والحيّز الذي يعيش فيه. واذاقرأنا محاولات نتانياهو التدوينية تلك وحاولنا كتابتها من جديد، يمكننا القول انهيُسمع من خلال ذلك الفعل، صوتَ المُثل القومية التي تدعو الى رهن أو اشراط المواطنة وحقوق المواطنين في اسرائيل عامة، بمن في ذلك المواطنين العرب، بمدى انصياعهم وقبولهم للمثل القومية الصهيونية. ان هذا التوجه ليس جديدا، تحاول عناصرمختلفة وبالاساس من اوساط اليمين دفعه منذ سنين على شاكلة سنٍّ لقوانين تسعى لربطمنح الحقوق بالانصياع لتلك المُثُل، وفي نوعٍ من الدفع باتجاه الايمان بربّ قومي واحد، يتوجب على الجميع السجود والولاء له. هذا المنحى يعبر عن موقف قديم أكل عليه الدهر وشرب، ليس من ابتداع اليمين حصرا وهو متجذّر في الخطاب الصهيوني منذ بداياته، موقف يتعامل مع المواطنين العرب كرعايا وليس كمواطنين متساوي الحقوق، لهم الحق في الاعتراض و/ أو التعبير عن فكرهم المختلف بالنسبة لطابع الحكم والدولة. طبعا، ليس هذا الموقف مفصولا عن التوتر المنسحب من إشكالية التوفيقوالجمع ما بين يهودية وديموقراطية الدولة، كما وعن مسألة استمرار الصراعالاسرائيلي الفلسطيني وعدم تسويته.
بعيدا عن دوافع نتانياهو السياسية الضيقة في مسعاه للحفاظ على حكمه والتي تقف من وراء تلك الاتهامات تجاه ممثلي الجمهور العربي – والتي لو كانت صحيحة حقا لكان مكانها المناسب هو ساحات التحقيق والقضاء- ينطوي كلامه على خطر حقيقي بما يتعلق بحدود الخطاب في الحيّز العام وعلى حرية الكلمة والرأي. فالرسالة الواضحة التي تحملها أقواله والتي لاتُفهم بشكلين: إن لم تتماش مع المُثُل والقيم الصهيونية سيتم اقصاؤك على أنك داعمٌ للإرهاب. هذا الادعاء هو نوع من الإرهاب الفكري.
لنعترفبالحقيقة ونقول، أن بنيامين نتانياهو نجح بفضل محاولة الكتابة والمحي هذه وبفضل مهارات المناورة السياسية التي يمتلكها، شرخ "الائتلاف" لاستبداله وفيأن يشكل حكومة جديدة بقيادته. سوية مع ذلك، من الممكن تدوين هذا "الانجاز" لنتانياهو وشركائه، كقسم يمين مجدد وعودة للنظام القديم القائم على أسماء الأب القومية التي تفخخ الصراع ما بين الشعبين اليهودي والفلسطيني وتعمل على استمراره. أعني بأسماء الاب القومية المنظوماتَ الرمزية التي تستند اليهاالروح القومية لدى الشعبين. فقط من خلال اجتياز تلك المنظومات بتقديري، ستتوفرامكانية التأسيس لنظام جديد ينجح في الاجابة على نحو مختلف لواقعيّ حياة الناس الذين يتقاسمون هذا الحيّز على التعددية والاختلافات التي يشملها.
