על התנגדות יומיומית
מרזוק אלחלבי
לוֹמַר אֱמֶת בִּפְנֵי מְדַכַּאֲךָ,מַשְׁמָע שֶׁהִנְּךָ מִתְנַגֵּד.
לִכְתֹּב אֶת הַבִּיוֹגְרַפְיָה שֶׁלָּךְ וְאֶת סִפּוּרֶיךָ וְלִזְכֹּר אוֹתָם אוֹת בְּאוֹת, מַשְׁמָע שֶׁהִנְּךָ מִתְנַגֵּד.
לִכְתֹּב שִׁיר יָפֶה, לִשְׁתֹּל דֶּקֶל אוֹ עָצִיץ רֵיחָן וּלְהַנִּיחַ פֶּרַח בַּאֲגַרְטָל בַּצִּפִּיָּה לַאֲהוּבָה, מַשְׁמָע שֶׁהִנְּךָ מִתְנַגֵּד.
לְסָרֵב לָלֶכֶת כְּשֶׁמַּזְמִין אוֹתְךָ הַמְּדַכֵּא לִסְעוּדָתוֹ אוֹ לִטְקָסָיו, מַשְׁמָע שֶׁהִנְּךָ מִתְנַגֵּד.
לִכְתֹּב בִּשְׂפָתְךָ מִבְּלִי לִשְׁאֹל מִמֶּנּוּ וְלוֹ אוֹת, מַשְׁמָע שֶׁהִנְּךָ מִתְנַגֵּד.
לִהְיוֹת נוֹכֵחַ בִּשְׂפָתוֹ נוֹכְחוּת שְׁלֵמָה, זְקוּפַת קוֹמָה, לְרַבּוֹת בַּחֲלוֹמוֹתֶיךָ, מַשְׁמָע שֶׁהִנְּךָ מִתְנַגֵּד.
ההתנגדות נמצאת בפעולות יומיומיות בנאליות יותר מאשר בהצהרות גדולות; היא בתודעה הצומחת מעל הגדר, מעל המחסומים ומעל המכשולים שמציב המדכא בדרכך אל התהילה, אך גם בדרכך לעבודה. התנגדות המודעת למטרתה היא היכולת לחוש את החירות חרף נוכחותם של בית הסוהר ושל הסוהֵר, וזאת על־פי תיאוריהם של אסירי מצפון ואסירים פוליטיים ברחבי העולם לאורך השנים, דבר שמעיד על עצם קיומה של אפשרות זו: להרגיש את הכוח ואת החיוניות האנושית ואת העליונות מעל הסוהר או המדכא. ייתכן שהדבר כרוך בגורמים פסיכולוגיים – שפסיכולאנלטיקאים מכירים, מזהים ומסווגים טוב ממני, על־פי התיאוריות והאסכולות הפסיכולוגיות – אך מניסיוני האישי (נכלאתי לתקופה של שישה חודשים בשל סירובי לשרת בצבא), אני יכול לומר שהמודעות היא השחרור העמוק יותר.
על מנת שתהליך השחרור יתרחש במודע ובתת־מודע אין די בהיותך חופשי במובן הפוליטי והחוקי. השחרור העצמי המודע, זה הנובע ממודעות שכלית ורגשית, הוא התהליך הבסיסי שיביא אותך לחופש האמיתי. סירוב פקודה, למשל, ימלא אותך גאווה וסיכול מאמציו ופעולותיו של המדכא ימלא אותך בתחושת ניצחון. מצב זה נובע, מניסיוני האישי,ממודעות מקיפה ועמוקה, בתנאים שלך ותוך תרגול יומיומי שמתרגם את אותה מודעות לפעולה מושכלת המאפשרת התנגדות מבלי להיענש ואף מבלי לעמוד בפני האפשרות להיענש,באופן שיגרום לאבדן היכולת להמשיך בהתנגדות. אני מתכוון בכך למאמציו של המדכא לדכא את תודעת קורבנותיו באמצעות סדרה אינסופית של מעשים ואמירות, כמו מעצרים, פשיטות אלימות או הסלמה מלאכותית שמטרתם "לחנך" את המדוכאים ולהכפיף אותם לתודעתו של המדכא. לחלופין, בהיותו רשות סמכותית או ריבונית המכתיבה ומיישמת מדיניות, יש למדכא יכולת רבה יותר להשתלט על תודעת המדוכאים, תוך הפעלת אמצעי דיכוי "רכים" וקשים כאחד. לאינסטינקט הדכאני הזה מתווסף – באמצעות מערכות החינוך ובמפגש היומיומי בין המדוכאים לבין מנגנוני הדיכוי – רובד מובנה נוסף והוא הנטייה ליהנות משליטה והשפלה.
הכוחנות המופרזת הנתונה בידי מנגנון הדיכוי והקשר הקיים בין המדכא לבין המדוכא בהכרח מיושם– באופן מכאני, לעיתים מזומנות – באמצעות פעולה כוחנית המשקפת את הכוחנות המופרזת הזו, או פעולות אחרות, "רכות" יותר. הכוחנות המופרזת צריכה להיות נראית,שהרי אחרת היא אינה קיימת. על המדוכא להרגיש אותה ועל המדכא להבין אותה ולהיות מודע לקיומה כל הזמן על מנת שהיא תוסיף להתקיים.
קיימת נטייה בקרב אנשים מדוכאים להטות את כף המאזניים – או לשאוף להטות אותה – מה שמיתרגם לעתים למשאלות־לב או למנגנונים נפשיים חסרי תועלת. המהפכות האלימות המבקשות להשיג חירות, דועכות ברוב המקרים או נכשלות בהשגת מבוקשן, גם כאשר הן מאיימות על כוחנותו של המדכא, או אף מכריעות אותה. מהפכות אלו עלולות להשתנות,להתהפך נגד בניהן, או להשריש ביניהם פרקטיקות אלימות שסופן שיכרסמו בהן מבפנים או אף שיסכלו את מאמציהן לשחרור. מכאן נובעת אמונתי בשחרור עצמי ובשחרור באמצעות התנגדות יומיומית לא־אלימה בהכרח, כלומר באמצעות התנהגות מצטברת שמטרתה העצמת הרוח האנושית והנטיות האנושיות בקרב המדוכאים, גם אם המדכא מנסה להרגילו"לחנך" אותם לאלימות על רבדיה השונים, לקיום בינארי של דכאני ומדוכא ולהיעדרה של כל מציאות אנושית חברתית אחרת. זוהי בדיוק המשוואה שדוחפת את המדוכאים להזדהות עם מדכאיהם, להידמות להם, או לחקות אותם באופן עיוור.
מעצם מטרתה היסודית, ההתנגדות היומיומית שאני מתכוון אליה היא מעשה שמבקש להגן על האנושיות של המדוכאים מפני הנזק הנגרם להם כתוצאה מהדיכוי. זוהי פעולה קוגניטיבית דחופה המונעת מן המדוכאים להרוס את חייהם ולפגוע בחיוניותם. בנקודה הזו, חדל השחרור מלהיות מונח פוליטי-משפטי והופך להיות תהליך להעצמה עצמית ולחיסון עצמי ולסיגול יכולת לחיות עם הפסדים מינימליים. ההתנגדות, אם כן, היא אותה פעולה שבה נוקט המדוכא על מנת לשחזר את המשמעות העצמית והשליטה על גורלו, בהיותם תודעה מותנית בנסיבות הזמן, המקום, החולשה והכוח. ההתנגדות היא המפגש היומיומי והפרט, עם העצמי החף מדיכוי.
במהלך ניסיוני האישי בפעילויות של חשיבה אסטרטגית הקשורה לסכסוך במקום הזה, נתקלתי בשלוש קבוצות שונות אך דומות, והגעתי למסקנה כי חשיבה אסטרטגית המתורגמת לדוח או לתכנית עבודה הכוללת הצבת מטרות, עשויה לתת למשתתף בה תחושת חירות. מסקנה זו היא שהניעה אותי להעלות את החוויה הזאת על הכתב ולהביא את תשומת לבם של שותפיי לניסיון, ובפרט אלה שהופתעו מהכתיבה שלי על חשיבה אסטרטגית כאקט של שחרור והשתחררות.
אני,בכתיבתי, תורם את חלקי לשחרורי הפרטי מלפיתתו של המדכא ומעביר את האנרגיה של החיוניות האנושית לאלה שאני פונה אליהם ומעוניין לשוחח עימם. כשאני כותב בעברית אתאשר אני כותב בעברית, אני מבקש גם לשחרר את המדכא מנטיותיו המדכאות. אמת, זהו תהליך שחרור כפול, הן של העצמי המדוכא והן של העצמי המדכא, אך זוהי הדרך לחיים שוויוניים משמעותיים שעוברים מהעצמי לזולת ומהם לכל העולם כולו.
כתבו על מנת לצאת לחירות!
أن تقول الحقيقة لقاهرك يعني أنك تُقاومه.
أن تكتب سيرتك وروايتك وتتذكّرها حرفا حرفا يعني أنك تقاوم.
أن تكتب قصيدة جميلة وأن تزرع نخلة أو حوض حبق، أن تضع وردة في المزهرية في انتظار الحبيبة يعني أنك تُقاوم.
ألّا تذهب إذا دعاك القاهرُ إلى وليمته أو طقوسه يعني أنك تقاوم.
أن تكتب بلُغتك ولا تستعير منه حرفًا يعني أنك تُقاوم،
أن تحضر في لُغته بكامل قامتك وحضورك وأحلامك يعني أنك تُقاوم.
المقاومة هي في هذه الأفعال اليومية المتراكمة أكثر مما هي في الشعارِ الكبيرِ. هي في هذا الوعي المتنامي فوق السورِ وعبر الحواجزوالمعيقات التي ينشرها القاهرُ في طريقك إلى مجدك أو في الطريقِ إلى مكان عملك.المقاومة المُدركة لغايتها هي القُدرة أن تشعر بالحرّية رغم السجنِ والسجّان. وهي الحالة التي وصفها سجناء ضمير وسجناء سياسيون عبر العالم وعبر الأزمان وتدلّ على الوجود الفعلي لهذه الإمكانية. وهي أن يشعر الفرد بقوّته وحيويته الإنسانية وبتفوّقه على سجّانه أو قاهره. قد يكون في الأمر عوامل نفسية يعرف المحللون أكثرمني تحليلها وتسميتها وتصنيفها بحسب نظريات في علم النفس ومذاهبه. ومع هذا أستطيع أن أقول بناء على تجربتي الشخصية (سجنت ستة أشهر لرفضي الخدمة العسكرية) أن الوعي هو التحرير الأعمق.
لا يكفي أن تكون حرّا بالمعنى السياسي ـ الحقوقي للكلمة كي تحصل عملية التحرير في وعيك ولا وعيك. التحرير الذاتي من خلال الوعي والإدراك بالعقل والعاطفة هو السيرورة الأساسية التي توصلك إلى الحريّة بمعناها الفعلي.ستشعر مثلا بالفخر إذا رفضت الأوامر. وستشعر بالانتصار إذا أفشلت مسعى القاهر لديك. هي حالة تتأتى في تجربتي من الوعي الشامل والعميق بشرطِك وبالتدرّب على ممارسات يومية تترجم فيها هذا الوعي إلى فعل محسوب يمكنّك من الممانعة دون الخضو عللعقوبة أو التعرض لعقوبة محتملة لا تشلّ قُدرتك على مواصلة المقاومة. أقولُ هذاحيال سعي القاهر إلى "كيّ وعي" ضحاياه بسلسلة لا تنتهي من الأفعالوالأقوال والأساطير. فهو يُبادر إلى أحداث ـ حملات اعتقال مثلا أو مداهمة عنيفة مثلا ـ أو إجراءات أو افتعال تصعيد بقصد "تربية" المقهورين وإخضاعهم فيوعيهم. أو إنه ـ القاهر ـ كسلطة وسيادة تمتلك قوة وضع السياسات وتنفيذها ـ يظلّ أكثر قُدرة على المبادرة إلى السيطرة على وعي المقهورين إذ لم يكن بالقمع الخشن فبذلك الناعم. بواسطة أجهزة التربية وفي اللقاء اليومي بين منظومة القهر والمقهورين. تُضاف إلى هذه "الغريزة" القهرية هناك طبعا طبقة أخرىمُضافة بنيويا وهي نزعة التلذّذ في السيطرة والإذلال.
إن فائض القوة القائم في منظومة القهر بين قاهر ومقهور تدفع الأول دائما إلى ترجمته. وفي الترجمة كما في الترجمة قد تكون ميكانيكية ـ بمعنى عبر فعل قوة سافر وواضح طبق الأصل مع فائض القوة. أو عبر أفعال نيابية ـ ناعمة أومتوسطة القوة. فائض القوى ينبغي أن يُرى وإلا لم يكن موجودا. على المقهور أن يشعربه وعلى القاهر أن يُترجمه ترجمة فورية على الدوام كي يكون.
هناك ميل مفهوم لدى المقهورين إلى محاولة قلب الموازين أو الاشتغال بطموح قلبها. وهو في الغالب طموح يُترجم إلى أماني أو آليات نفسية لاتُثمر. كما إن الثورات العنيفة الساعية إلى التحرّر سرعان ما تنكفئ أو تُخفق في عملية التحرير ـ حتى حين تهدد سلطة القاهر أو تُطيح بها فإنها ـ الثورات ـ قدتنقلب على أبنائها. أو هي تبعث فيهم عادات السلوك العنفي فتتآكل من داخلها أوتُجهض مسعاها إلى التحرّر. من هنا إيماني بالتحرير الذاتي وبلوغ التحرّر عبرالمقاومة اليومية غير العنفية بالضرورة. وهو سلوك متراكم غايته تعزيز النفس البشرية والنزعات الإنسانية في المقهورين وإن حاول القاهر جبلهم على العنف وطبقاته المتعددة وتربيتهم على الوجود الثنائي القائم على القاهر والمقهور وغياب أي حالات أخرى للاجتماع البشري. وهي المعادلة التي تدفع المقهورين في العادة إلى التماهي معقاهريهم أو التشبّه به أو تقليده تقليدا حرفيّا.
المقاومة اليومية التي أقصدها هي في غايتها ذلك الفعل الذي يحفظ إنسانية المقهور من التلف الحاصل في نفوسهم بفعل القهر. هو هذا الفعل الإدراكي الحثيث الذي يُجنّب المقهور الخراب في حياته وحيويته. وهنا يكفّ التحريرعن كونه مصطلحا سياسيا ـ حقوقيا بل يصير سيرورة في الذات يعزّزها ويبني حصانتهاوقدراتها على الحياة بأقلّ ما يُمكن من الخسائر. المقاومة هنا هي ذاك الفعل الذي يقوم به المقهور لاستعادة معناه والسيطرة على المصير بوصفه وعيًا بشروط الزمان والمكان والقوة والضعف. إنه اللقاء اليومي مع الذات والاختلاء بها حرة من القهر.وفي تجربة شخصية لي مع نشاط للتفكير الاستراتيجي يتصل بالصراع هنا، خضته مع ثلاث مجموعات متشابهة مختلفة، خلصت إلى الاستنتاج بأن التفكير الاستراتيجي المترجم إلىتقرير أو خطة عمل أو تحديد أهداف ـ كفيل بمنح المشارك شعورا بالتحرر. وهو ما دفعني إلى كتابة تجربتي هذه وحصولها على اهتمام من شركائي في التجربة خاصة من أولئك المبادرين الذين تفاجأوا من كتابتي عن التفكير الاستراتيجي كفعل تحرير وتحرّر.
وأنا إذ أكتبُ ما أكتبُ أسهم بقسطي في تحرير نفسي منقبضة القاهر وأنقل هذه الطاقة الحيوية الإنسانية إلى الذين أقصد محاورتهم. وأنا إذ أكتب بالعبرية ما أكتبه بالعبرية إنما أقصد، أيضا، الإسهام في تحرير القاهر من نزعته إلى القهر. صحيح ـ هي عملية تحرير مزدوجة، تحرير الذات المقهور والذات القاهرة ـ وهذا هو الطريق إلى حياة سويّة ذات معنى يتعدّى الذات إلى الآخر وإلى الكون بأسره.
فاكتبوا كي تتحرروا.
