כמה חודשים לאחר ה-7 באוקטובר, שודר במסגרת התוכנית "ארץ נהדרת" מערכון באנגלית, שכוון לקהל הבינלאומי, בהשתתפות השחקן היהודי-אמריקאי מייקל רפפורט. במערכון, המבקר את השתיקה הרועמת של כוכבי הוליווד בנוגע לחטופים בעזה, חרף התגייסותם השגורה והנחפזת ל"מטרות נעלות", כגון הצלת דולפינים, כך על פי המערכון, פותח רפפורט את "טקס האוסקר" במילים אלה: "ערב טוב למיליוני הצופים בבית, ול-134 החטופים הישראלים שצופים בנו ממנהרות החמאס בעזה!", וממשיך: "יש לכם הרבה במשותף עם הקהל היפיפה שנמצא כאן הערב (כלומר, עם כוכבי הוליווד עצמם)- אף אחד מכם לא אכל כבר כמעט ארבעה חודשים[i]".במערכון אחר, ששודר בתוכנית "זהו זה!", נראה השחקן אבי קושניר מגלם את דמותו של בנימין נתניהו במסיבת עיתונאים בתאריך "7 באוקטובר 2048", לרגל ציון 25 שנים ל"שבת השחורה". על פי המערכון, המלחמה עדיין נמשכת, ו"נתניהו" בן ה-100, שגם מצבו הסיעודי לא מזיזו מכיסאו, מבטיח לתושבי הצפון שלא חזרו לבתיהם- כבר 25 שנה: "אנחנו נטפל בחיזבאללה. מיד כשנסיים את המערכה בדרום"[ii].
המערכונים המוזכרים לעיל, ולא מעטים כדוגמתם, הם מערכונים נוקבים לכאורה, בעלי אמירה, אך הם אינם בהכרח מצחיקים. למעשה, עולה שאלה האם מלכתחילה הם נכתבו כדי להצחיק. באופן דומה, גם בתוכנית סאטירה ישראלית נוספת, "היהודים באים", מסתיימת כל עונה לא עם מערכון, אלא עם קליפ לשיר, שהדמויות בתוכנית, קרי "יהודים לאורך ההיסטוריה", מדקלמות את מילותיו. כך, באחד משירי הסיום, ששודר בתחילת 2018, הרבה לפני ה-7 באוקטובר, מנחם בגין, חנה רובינא, משה רבנו, בן גוריון, גולדה מאיר,יוסף המקראי, ניצול שואה ושלמה המלך[iii], מדקלמים את מילות השיר קורע הלב של דוד אבידן "ייפוי כח": "מה שמצדיק יותר מכל/ את הבדידות, את הייאוש הגדול/ ...היא העובדה הפשוטה, החותכת/שאין לנו בעצם לאן ללכת"[iv]. הייאוש הקיומי הדוד אבידני, זה שכשם השיר גורס בכאב שאין לנו למי לתת" ייפוי כח" על חיינו, "אין אחר גדול" אם תרצו, מקבל אפוא הקשר חדש: "אלה אנחנו היהודים שאין לנו לאן ללכת". יתרה מזו, השיר מקבל כיום קריאה אקטואלית לאור השבר הלאומי לאחר ה-7 באוקטובר, עם התפוררות האמון במוסד הממשלה והצבא, לצד עליית הלגיטימיות ברחבי העולם לעמדות ולמופעי אנטישמיות. מצחיק זה לא. על כן, היות שבכל זאת מדובר בתוכנית סאטירה, עולה השאלה: מכאיבה או חשובה ככל שתהיה, האם האמירה נמצאת כיום מעל הקומדיה?
הסאטירה מעצם הגדרתה מכוונת לביקורת, אך היעדר הכוונה לעורר צחוק בצופים מפתיע. אפשר היה לחשוב שבשביל זה יש מאמר מערכת. או טור דעה בעיתון. במקרים רבים, ההנאה מתוכניות אלו קשורה במידה לא מעטה לערך ההפקתי ("Production Value") עצמו, קרי, החיקויים, התפאורה והתלבושות, או הבאת שחקן הוליוודי להשתתף במערכון בתוכנית ישראלית. ערך זה מפיק לא רק ספקטקל, כי אם גם את מה שפרויד מכנה "התנאי החיובי ביותר ליצירת ההנאה הקומית", "אווירה כללית עליזה, שבה אנו "נוחים לצחוק", אווירת עליזות משכרת שבה כמעט הכל נראה קומי, כנראה בהשוואה להוצאת האנרגיה הנפשית במצב רוח רגיל[v]. כך או כך, "הקומיות", אליבא דה פרויד, "צצה או נעלמת יחדעם נקודת המבט של האדם הספציפי... קומי מוחלט קיים רק במצבים יוצאים מן הכלל"[vi]. על כן, השאלה לדעתי איננה מה מצחיק את מי, אלא האם קיימת כיום מגמה בהומור במסגרתה הסאטירה ויתרה על הקומדיה, על הצחוק? ואם כך, מדוע לוותר על האפקט הכה מיוחד על הגוף שיש בהפתעה של הבדיחה? אלא שמחשבה זו, על האפקט שיש לבדיחה על הגוף, גרמה לי לתהות מחדש על הקביעה הראשונית האולי נמהרת שלי.
במחשבה שנייה, גם בהיעדר תגובה של צחוק, מערכונים אלו לא ויתרו על אלמנט ההפתעה. אדרבא, המועקה המתעוררת בצפייה בהחלט מפתיעה, בדומה אולי לזרם האמנות העכשווי של "אמנות הלם" (Shock Art). זו מועקה המופיעה במקום הצחוק שהיינו מצפים לו בתוכנית המוגדרת כסאטירה. לטענת פרויד, הציפיה לקומי, ההתכווננות, מהווה אף היא תנאי קריטי ליצירת הקומיות: "העומד לקרוא משהו קומי, או ההולך למופע קומי בתיאטרון", בכל זאת לא הייתה אז טלוויזיה, "...צוחק מתוך היזכרות בכך שצחק, מתוך ציפייה לצחוק, הוא צוחק כאשר רואה את השחקן הקומי עולה לבמה, עוד לפני שהלה ניסה להביאו לידי צחוק"[vii]. כלומר, ישנה ציפייה, מעצם הקונטקסט של "תוכנית הומור", "תוכנית סאטירה", שהמערכון יהיה מצחיק. במידה רבה, זה לא שונה לדעתי מהציפייה לראות אומנות, כאשר נכנסים למוזיאון, מעצם הקונטקסט של מוזיאון, אך אז נגלית לנגד עיני הצופים, ובכן, מַשתנה. גם שם, מה שפועל, הוא אפקט ההפתעה, כלומר השבירה של הציפייה, שמעוררת באחת אי נחת.
מניין אפוא נובע שינוי זה בעמדה של הבדיחה? עמדה הממקמת את הבדיחה לא כזו שפורקת את ההטענות של האַפקטים המכאיבים בשחרור צחוק, בסיפוק מגרימת ההנאה, אלא כזו שעושה שימוש באותה ציפייה לצחוק, רק על מנת לשבור אותה ולעורר מועקה. ה-punch לו ציפינו בסוף הבדיחה, הופך אפוא ל-punch בבטן הרכה. אליבא דה פרויד, ישנו דמיון רב בדרכה של יצירת הבדיחה ליצירת החלום, כאשר "מחשבה שעל סף המודע נמסרת לרגע לעיבוד לא מודע, ותוצאת העיבוד נתפסת עד מהרה על ידי הקליטה המודעת"[viii]. אך האם "עבודת הבדיחה" באמת השתנתה?
הקליניקה מלמדת אותנו שלעומת מה שנותר קבוע, מה שיכול להשתנות זה העמדה של הסובייקט, היחס לאחר. באופן דומה, אם נשען על כותרתו של פרויד למאמר, "הבדיחה ויחסה ללא מודע", השינוי בעמדה של הבדיחה, הנוצרת "כפשרה בין הלא מודע לבין סף המודע"[ix], אינו נטול קשר לדעתי לשינוי ביחס ללא מודע בעת בה אנו חיים. הלא כיצד בדיחה שתעורר בנו צחוק תגרום לנו הנאה וסיפוק, אנשים שגם כך חיים לפי הציווי החברתי של ימינו, להתענג עוד ועוד? בימים עברו, כאשר היה זה לא מנומס להתענג, למשל, הייתה בושה, בדיחה "המוציאה החוצה" את ההתענגות, את ההנאה מהצחוק, שחררה עמה גם את המתח בין המוסתר לבין מה שנחשף. אלא שבתרבות הנוכחית של ימינו נדמה כי גם כך משתלטת מגמה של ״הכל בחוץ״.
יתרה מזו, הקריסה של האב, הטרגדיה המבנית ש"אין אחר", מקבלת בימינו משנה תוקף, כאשר המדינה לה נתנו "ייפוי כח" לביטחוננו מעצם היותנו אזרחים, לא התייצבה בשעת כושר, וגם לא אחריה. הייאוש הדויד האבידני ש״אין לנו על מי לסמוך״, הופך בישראל של שנת 2024 לממשי ומוביל לתחושה של מצב חירום תמידי, כך שלמעשה, על מה נותר לצחוק? אולי בדומה לאמירה של מרסל דושאן שהכל באמנות כבר נעשה, ולכן השינוי שלו, המפתיע, הוא במבנה עצמו של האמנות, כלומר במה זו בכלל אמנות, כך גם במקרה של הבדיחה; בדומה לשימוש של דושאן במוזיאון, "עבודת הבדיחה" עושה שימוש בקונטקסט של ״תוכנית הומור״ כדי להפתיע במקום שכבר לא ניתן להפתיע בו. כך, מתאפשרת קריאה חדשה התואמת ליחס ללא מודע של ימינו. כלומר, אלה לא מערכונים נטולי punch , אדרבא, אם יש משהו שהם עושים,זה לדאוג שכך או כך, הצופה יקבל את ה-punch שלו.
[i]https://www.mako.co.il/mako-vod-keshet/eretz_nehederet-s21/shorts/Video-00c88450e71fd81026.htm
[ii]https://www.youtube.com/watch?v=HE1rzfyCpbM
[iii]אל רצף דמויות אלו מתווסף גם השייח יאסין, אך זו כבר אמירה אחרת.
[iv]https://www.youtube.com/watch?v=qo-6vkZHHC4
[v]פרויד, ז. (1905). "הבדיחה ויחסה ללא מודע". רסלינג,2008, עמ' 256.
[vi]שם, עמ' 255.
[vii]שם, שם.
[viii]שם, עמ' 200.
[ix] שם, עמ' 271.
بعد بضعة أشهر من 7 أكتوبر، بث برنامج "دولتنا الرائعة" (ארץ נהדרת) مقطعًا هزليًا باللغة الإنجليزية، يستهدف الجمهور الدولي، بمشاركة الممثل اليهودي الأمريكي مايكل رابابورت. في المشهد الذي ينتقد صمت نجوم هوليوود المدوي فيما يتعلق بالمختطفين في غزة، على الرغم من تجندهم الروتيني والمتسرع من أجل "أهداف نبيلة"، مثل إنقاذ الدلافين، وفقا للمقطع، يفتتح رابابورت "حفل توزيع جوائز الأوسكار" بهذه الكلمات: "مساء الخير لملايين المشاهدين في المنزل، وللمختطفين الإسرائيليين ال 134 الذين يشاهدوننا من أنفاق حماس في غزة!"، ويتابع: "لديكم الكثير من القواسم المشتركة مع الحشد الجميل الموجود هنا الليلة (أي مع نجوم هوليوود أنفسهم) - لم يأكل أي منكم منذ ما يقرب من أربعة أشهر ". في مقطع هزلي آخر تم عرضه في برنامج "هذا كل شيء!" (זהו זה!) يلعب الممثل آفي كوشنر دور بنيامين نتنياهو في مؤتمر صحفي في 7 أكتوبر 2048، بمناسبة الذكرى ال 25 ليوم السبت الأسود. وفقا للمقطع، لا تزال الحرب مستمرة، ويعد "نتنياهو" البالغ من العمر 100 عام، والذي لا تسمح له حالته الصحية بالتزحزح عن مقعده، سكان الشمال الذين لم يعودوا إلى منازلهم منذ 25 عاما: "سنهتم بحزب الله بمجرد أن ننتهي من الحملة في الجنوب" .
المقاطع المذكورة أعلاه، وعدد غير قليل مثلها، تبدو مقاطع هزلية مؤثرة ذات مقولة، لكنها ليست مضحكة بالضرورة. في الواقع، هناك سؤال يطرح نفسه عمّا إذا كانت مكتوبة لتكون مضحكة أصلاً. وبالمثل، فإن برنامجا إسرائيليا ساخرا آخر، "اليهود قادمون"، ينتهي كل موسم منه ليس بمقطع هزلي، وإنما بفيديو موسيقي لأغنية تتلو كلماتها شخصيات المسلسل، أي "اليهود عبر التاريخ". وهكذا، في إحدى الأغاني الختامية، التي تم بثها في أوائل عام 2018، قبل 7 أكتوبر بوقت طويل، مناحيم بيغن، حانا روبينا، النبي موسى، بن غوريون، غولدا مئير، النبي يوسف، الناجي من المحرقة والملك سليمان يقومون بقراءة كلمات قصيدة ديفيد أفيدان المفجعة "التوكيل الرسمي": "ما يبرر أكثر من أي شيء آخر / الوحدة ، اليأس الكبير / ... هي الحقيقة البسيطة والقاطعة أنه ليس لدينا مكان آخر نذهب إليه". اليأس الوجودي الديفيد أفيداني، أنه، كما يشير عنوان القصيدة بشكل مؤلم، ليس لدينا من نعطيه "توكيلا" على حياتنا، وبالتالي "لا يوجد آخر كبير" إذا صح التعبير، يأخذ سياقا جديدا: " إننا نحن اليهود الذين لا نملك مكان آخر نذهب إليه". علاوة على ذلك، تحظى الأغنية الآن بقراءة آنية في ظل الأزمة الوطنية بعد 7 أكتوبر، مع انهيار الثقة في مؤسسة الحكومة والجيش، إلى جانب تزايد الشرعية في شتى أنحاء العالم للمواقف والعروض المعادية للسامية. ذلك ليس مضحكا. لذلك، نظرا لأن الحديث هنا عن برنامج ساخر، فإن السؤال الذي يطرح نفسه: بقدر ما هو مؤلم أو مهم، هل المقولة الآن أعلى من الكوميديا؟
يهدف التهكم (الساتيرا) بحكم تعريفه إلى النقد، لكن عدم وجود النية لإثارة الضحك لدى المشاهدين أمر مثير للدهشة. يمكن الاعتقاد أن لهذا الغرض توجد المقالات الافتتاحية. أو مقالات الرأي في الصحف. في كثير من الحالات، يتعلق التمتع بهذه البرامج بشكل كبير ب “قيمة الإنتاج" ("Production Value") نفسها، أي بأسلوب التقليد والديكور والأزياء، أو جلب ممثل هوليوودي للمشاركة في مقطع هزلي في برنامج تلفزيوني إسرائيلي. لا ينتج عن هذه القيمة مشهدا فحسب، بل ينتج أيضا ما يسميه فرويد "الشرط الأكثر إيجابية لخلق المتعة الكوميدية"، "جو عام مبهج، نشعر فيه بأننا "مرتاحين للضحك"، جو من البهجة المسكرة التي يبدو فيها كل شيء تقريبا كوميديا، مقارنة، كما يبدو، بهدر الطاقة النفسية عندما نكون في مزاج طبيعي . في كلتا الحالتين، فإن "الكوميديا"، وفقا لفرويد، " تظهر أو تختفي مقترنة بوجهة نظر الشخص المحدد ... الكوميدي المطلق موجود في حالات استثنائية فقط ". لذلك، فليس السؤال، في رأيي، أي شيء يُضحِك من، وإنما ما إذا كان هناك، اليوم، اتجاه في الفكاهة تخلى فيه التهكم عن الكوميديا، عن الضحك؟ وإذا كان الأمر كذلك، فلماذا التخلي عن التأثير الخاص على الجسد الناجم عن المفاجأة التي تسببها النكتة؟ لكن هذا التفكير، حول تأثير النكتة على الجسد، جعلني أتساءل من جديد عن قراري الأولي الذي ربما كان متسرعا.
بعد إعادة النظر في الأمر، حتى في حالة عدم وجود رد فعل من الضحك، لم تتنازل هذه المقاطع عن عنصر المفاجأة. على العكس من ذلك، فإن الضيق الذي تثيره المشاهدة مفاجئ بالتأكيد، ربما على غرار تيار الفن المعاصر ل "فن الصدمة" (Shock Art). إنه ضيق يظهر بدلا من الضحك الذي نتوقعه في برنامج نعرف بأنه برنامج ساخر. وفقا لفرويد، فإن توقع الكوميديا، التهيؤ نحوه، هو أيضا شرط حاسم لخلق الكوميديا: "من هو على وشك قراءة شيء هزلي، أو الذهاب إلى عرض كوميدي في المسرح"، على أي حال لم يكن هناك تلفزيون حينها، "... يضحك بدافع تذكر الضحك، توقع الضحك، إنه يضحك عندما يرى الممثل الكوميدي داخلاً على خشبة المسرح، حتى قبل أن يحاول هذا أن يجعله يضحك». بعبارة أخرى، هناك توقع، ناجم عن سياق "برنامج فكاهي"، "برنامج ساخر"، بأن المقطع الهزلي سيكون مضحكًا. لا يختلف الأمر كثيرًا، في رأيي، عن توقع رؤية عمل فني، عندما تدخل متحفا، من سياق المتحف ذاته، ولكن بعد ذلك تظهر أمام أعين المشاهدين، حسنا، مِبوَلة. هناك أيضا، ما يحصل هو تأثير المفاجأة، أي كسر الترقب، الذي يثير القلق في الحال.
من أين أتى إذن هذا التغيير في موقف النكتة؟ الموقف الذي يضع النكتة ليس بموضع ما يفرّغ أحمال التأثيرات المؤلمة عن طريق إطلاق الضحك، عن طريق الاكتفاء الناجم عن التسبب في المتعة، وإنما بموضع ما يستخدم توقع الضحك ذاته، فقط من أجل كسره وإثارة الضيق. وبالتالي فإن اللكمة (punch) التي توقعناها في نهاية النكتة تصبح لكمة (punch) في الاحشاء. وفقا لفرويد، هناك قدر كبير من التشابه في طريقة خلق النكتة لطريقة خلق الحلم، عندما "يتم تقديم فكرة على حافة الوعي مؤقتا للمعالجة اللاواعية، وسرعان ما يتم إدراك نتيجة المعالجة من خلال الإدراك الواعي". ولكنهل تغيرت "وظيفة النكتة" حقا؟
تثبت العيادة السريرية لنا أنه بالمقارنة مع ما يبقى ثابتا، فإن ما من الممكن أن يتغير هو موقف الذات، الموقف تجاه الآخر. وبالمثل، إذا اعتمدنا على عنوان فرويد للمقال، "النكتة وعلاقتها باللاوعي"، فإن التغيير في وظيفة النكتة، التي تنشأ “كحل وسط بين اللاوعي وحافة الوعي"، لا يخلو من الارتباط، في رأيي، بالتغيير في الموقف تجاه اللاوعي في الوقت الذي نعيش فيه. فكيف يمكن للنكتة التي تجعلنا نضحك أن تجلب لنا المتعة والاكتفاء، الأشخاص الذين يعيشون في الواقع وفقا للأعراف الاجتماعية اليوم، أن نتلذذ أكثر وأكثر؟ في الأيام الخوالي، عندما كان التلذذ أمرًا غير مهذب، على سبيل المثال، كان هناك شعور بالخجل، نكتة تظهر التلذذ للعلن، تظهر متعة الضحك، كما تحرر في نفس الوقت التوتر بين ما هو مخفي وما هو مكشوف. ولكن، في ثقافة اليوم، يبدو أن التوجه "إظهار كل شيء للعلن" هو المسيطر.
علاوة على ذلك، فإن انهيار الأب، والمأساة الهيكلية "لا يوجد آخر"، تتعزز اليوم، في حين أن الدولة التي أعطينا لها "توكيلا رسميا" على أمننا بحكم كوننا مواطنين، لم تكن حاضرة في الوقت اللازم، ولا حتى بعده. إن اليأس الديفيد أفيداني من أنه "ليس لدينا من نعتمد عليه" أصبح حقيقيا في إسرائيل في عام 2024 ويؤدي إلى الشعور بحالة طوارئ دائمة، لذا في الواقع، ما الذي تبقى لنضحك بشأنه؟ ربما يشبه الأمر تصريح مارسيل دوشامب بأن كل شيء في الفن قد تم القيام به، وبالتالي فإن تغييره المفاجئ هو في بنية الفن نفسها، أي في ماهية الفن أساسًا، وكذلك بشأن النكتة. على غرار استخدام دوشامب للمتحف، تستخدم "وظيفة النكتة" سياق "البرنامج الفكاهي" للمفاجأة في مكان لم يعد من الممكن فيه المفاجأة. هذا يتيح قراءة جديدة تتوافق مع الموقف تجاه اللاوعي في عصرنا هذا. أي أن هذه ليست مقاطع تمثيلية خالية من اللكمات (punch)، بل على العكس، إذا كان هناك أي شيء يفعلونه، فهو التأكد من أن المشاهد يحصل على لكمته بطريقة أو بأخرى.
[i]https://www.mako.co.il/mako-vod-keshet/eretz_nehederet-s21/shorts/Video-00c88450e71fd81026.htm
[ii] https://www.youtube.com/watch?v=HE1rzfyCpbM
[iii]
[iv] https://www.youtube.com/watch?v=qo-6vkZHHC4
[v] فرويد، ز. (1905). ). “النكتة وعلاقتها باللاوعي". ريسلينج ، 2008 ، ص. 256.
[vi] المرجع نفسه، الصفحة 255.
[vii] المرجع نفسه، الصفحة 200.
[ix] المرجع نفسه، الصفحة 271.
