קשה לכתוב על "היום שאחרי" כשאנחנו בעיצומה של מלחמה עיקשת בכמה חזיתות, סופגים אבדות וכואבים את הייאוש הכרוך בלחיות במדינה הזו, להילחם על האדמה הזו ובהקרבה הכרוכה בכך. יחד עם זאת, ובאופן מסוים, היום שאחרי כבר כאן.
"המדינה",מוסדות המדינה, בדגש על הביטוח הלאומי, מאפשרים ואף מזמינים "מילואימניקים" לפנות לטיפול פסיכולוגי אשר ממומן דרכם. מדובר בפעולה שמטרתה "להקדים תרופה למכה": נקיטת אמצעי זהירות כדי למנוע מהבעיה הזו, של מה שמכונה "פוסט-טראומה" מלהתרחב ולהפוך להיות נחלת רבים, הנשענת על המחשבה שניתן תחת תנאים מסוימים, למנוע הופעה של "פוסט-טראומה". כמובן שלא מדובר רק בלוחמים, נהוג לומר אחרי ה-7 באוקטובר שאנחנו "מדינה פוסט-טראומטית", ויתכן ויש בכך אמת. ואכן, רבים משתמשים בשובר המתנה שמעניקה המדינה כהזדמנות לפנייה. מצב עניינים זה מביא אותי לשאול מה גורלה של הפנייה ככזו? ומה האפקטים שלהאקט הזה על החברה שלנו?
באחד הטקסטים הקודמים שעסק בנושא [1], ייחסתי ל"פוסט-טראומה"מעמד של מיתוס חברתי אקטואלי, שעבר התפתחות ושינויים לאורך חיי מדינת ישראל. בטקסט הצבעתי על המסמן "פוסט טראומה" כחלק מתיק הציוד שנושא אתו חייל כשיוצא למלחמה, בין אם היא תהפוך לממשית ובין אם לאו. אפשר לשאול אם כן, היכן הבעיה? זה הרי אכן כך. הקונטינגנטיות של האירועים בשדה הקרב עלולה להוביל לכדי היתקלות ממשית שהסובייקט אינו יכול לתת לה מענה ובעקבותיה עלולים להופיע סימפטומים. אכן שדה הקרב, משמש זירה להיתקלות טראומטית של הסובייקט (של הלא מודע), עם המוות, עם הזרות של הגוף, היתקלות שעשויה לפרום או לסדוק את העוגנים הקיימים. זה אכן עשוי להתרחש. וכשזה קורה פנייה לטיפול אכן יכולה לעזור לפלס דרך בסבך.
אני מבקשת להצביע על היבט חברתי –קליני הנוגע לנקודה זו: במובן מסוים ההחלטה להציע טיפול פסיכולוגי ממומן לכל לוחם היא ההפיכה של הרעיון הזה (מניעה של פוסט טראומה – נניח וזה היה ניתן) מקונטינגנטי להכרחי, ולמרבה הצער מגלמת אקט שדוחף לפעולה ההפוכה מכוונתו המוצהרת של מי שיזם אותה. כלומר, המענה הסמלי שהמדינה מעניקה ללוחמים, באמצעות טיפול לכל דורש, מכוננת את הפוסט טראומה כקיימת והופכת אותה לתופעה חברתית רחבת היקף. בנוסף לכך, כאשר לכאורה האופק של האבחנה ברור כלכך, "יש לי פוסט-טראומה" או "אני מדבר כדי שלא תהיה לי פוסט-טראומה",ישנו קושי רב יותר לנווט קלינית על מנת לחלץ את הקושי הסובייקטיבי של הפונה. ההצעה ל"טיפול בפוסט הטראומה העתידית" מקבלת מעמד של מימוש זכות, "מגיע לי", ויתכן וזה כשלעצמו, לא תמיד, מהווה כמו שסתום על החור שנפער, במידה ואכן נפער כזה. במילים אחרות, מאחר והפנייה מוסללת במסגרת המדינה – ביטוח לאומי, לאוכלוסיה מסויימת - לוחמים, תחת הכוונה – שלא תתפתח פוסט טראומה, ונוסיף לכך את הנתון שהמדינה משלמת את מלוא עלות הטיפול, זה כמו סותם את הגולל על החופש ההכרחי הטמון בפנייה לטיפול ובחיפוש בתוך הדיבור אחר מקורות הסבל הסובייקטיבים.
כיצד, אם כן, ניתן להתמקם כקלינאים בקרקע חברתית זו?
נדרש להערכתי תמרון סבוך בתחילתם של מפגשים מסוג זה, על מנת להיחלץ מנסיבות הפנייה הפורמליות ולהצליח לחלץ את המעטפת הפורמלית של הסימפטום. זה לא אפשרי לכל סובייקט, ולעתים מגיעים למסקנה שאין צורך במפגשים כלל. פנייה לטיפול מתרחשת ברגע עדין ומסוים בחיים של סובייקט, אפשר אולי לומר כשמשהו אינו עובד, כשהפנטזמה שהסדירה את תמונת העולם עד לרגע מסוים, נסדקה או התערערה, וישנה הגחה של התענגות. המפגש עם הממשי מעורר המועקה הוא זה הדוחף לטיפול. זה בהכרח יהיה רגע פרטיקולרי, הנוגע להיסטוריה של הסובייקט, האופן בו פירש אותה, לעוגנים שהצליח לבנות במהלך חייו ולמה שלא הצליח. זה לעולם לא יוכל להיות בטרם עת, כאקט של מניעה, או כבעיה כללית הקשורה לאוכלוסייה מסוימת.
אפשר אולי לומר שהפסיכואנליזה תסכים עם האמירה שכולנו פוסט טראומטיים כנקודת מוצא להיווצרות הסובייקט. ויחד עם זאת, ולמרות הנסיבות הטרגיות שהמדינה הזו נקלעה אליהן, הטראומה עדין, לא הופכת ללאומית.
[1] מ"חייל גיבור" ל"פוסט טראומטי" – רגעים קפואים בהיסטוריה, פורסם בפולמוס, גליון 13, מרץ 2022. https://www.polemosisrael.com/blog/m-khyyl-gybvr-l-pvst-trvmty-rg-ym-qpvym-bhystvryh-mn-jndy-btl-l-mdtrb-fy-aaqb-lsdm-lhzt-mtjmd-fy-ltrykh
ا
من الصعب الكتابة عن "اليوم التالي" بينما أنت في خضم حرب شرسة على عدة جبهات، نحن نتكبد الخسائر ونعاني من اليأس المقترن مع العيش في هذا البلد، والقتال من أجل هذه الأرض والتضحية التي تتطلبها. مع ذلك، وبطريقة ما، اليوم التالي قد وصل.
"الدولة"، مؤسسات الدولة، مؤسسة التأمين الوطني على وجه الخصوص، تمكن وحتى تدعو "جنود الاحتياط" للتوجه لعلاج نفسي يتم تمويله عن طريقها. إنه إجراء يهدف إلى "تجبير اليد قبل أن تنكسر": اتخاذ الاحتياطات اللازمة لمنع مشكلة ما يعرف باسم "بوست- تراوما" (اضطراب مابعد الصدمة) من الانتشار وقبل أن يعاني الكثيرون منها، اعتمادًا على فكرة أنه من الممكن، في ظل ظروف معينة، منع تطور " بوست- تراوما". الحديث بالطبع ليس عن المقاتلين فحسب، إذ أصبح من المعتاد، بعد 7 أكتوبر، أن نقول إننا "دولة تعاني من " بوست- تراوما""، وقد يكون هذا صحيحا. وحقيقة، يستخدم الكثيرون قسيمة الهدايا التي تقدمها الدولة كفرصة للتوجه للعلاج. هذا الوضع يقودني إلى التساؤل ما هو مصير هذا التوجه بهذه الطريقة؟ وماهي آثارهذا الفعل على مجتمعنا؟
في أحد النصوص السابقة حول هذا الموضوع [1]، نسبت إلى ال " بوست- تراوما " مكانة أسطورة اجتماعية حالية شهدت تطورا وتغيرات طوال حياة دولة إسرائيل. أشرت، في النص، إلى الدال "بوست- تراوما" كجزء من حقيبة المعدات التي يحملها الجندي معه عندما يذهب إلى الحرب، سواء تحققت أم لا. قد يتساءل المرء، إذن، أين المشكلة؟ ففي الواقع هكذا هو الحال. يمكن أن تؤدي الأحداث الطارئة في ساحة المعركة إلى مواجهة واقعية لا تستطيع الذات التعامل معها، وعلى إثرها قد تظهر الأعراض. في الواقع، تعمل ساحة المعركة كساحة لمواجهة صادمة للذات (اللاوعي)، مع الموت، مع غربة الجسد، مواجهة قد تفكك أو تكسر المراسي القائمة. قد يحدث هذا بالفعل. وحينما يحدث، فإن التوجه لطلب العلاج يمكن حقًا أن يساعد في شق الطريق عبر التشابك.
أود أن أشير إلى جانب اجتماعي إكلينيكي يتعلق بهذه النقطة: بمعنى ما، فإن قرار تقديم علاج مدفوع الأجر لكل مقاتل هو تحويل هذه الفكرة (الوقاية من اضطراب ما بعد الصدمة – على فرض أنه كان ممكنا) من فعل يستخدم في الحالات الطارئة إلى ضرورة، وللأسف فإن هذا القرار يجسد فعلا يدفع إلى عمل يتعارض مع النية المعلنة للمبادرة. وبعبارة أخرى، فإن هذه الاستجابة الرمزية التي تقدمها الدولة للمقاتلين، أي تقديم العلاج لكل من يطلبه، ترسخ اضطراب ما بعد الصدمة على أنه أمر قائم وتحوله إلى ظاهرة اجتماعية منتشرة على نطاق واسع. بالإضافة إلى ذلك، في حين أن أفق التشخيص واضح جدا في ظاهر الأمر، "أعاني من بوست تراوما" أو "أنا أتحدث حتى لا أعاني من بوست تراوما"، هناك صعوبة كبيرة جدًا في التوجيه السريري من أجل تحديد الصعوبة الذاتية لدى الشخص الذي توجه طلباً للعلاج. يحظى اقتراح "علاج ال بوست تراوما المستقبلي" بمكانة تحقيق حق واجب، "أنا أستحق ذلك"، وهذا في حد ذاته، وليس دائما، قد يكون مثل صمام على الثقب الذي نجم، في حال نجم مثل هذا الثقب أصلاً. وبعبارة أخرى، بما أن الدولة – مؤسسة التأمين الوطني قد مهدت الطريق من أجل التوجه للعلاج لمجموعة معينة من المواطنين– المقاتلين، بهدف ألا ينشأ اضطراب ما بعد الصدمة، ويضاف إلى ذلك حقيقة أن الدولة هي التي تدفع التكلفة الكاملة للعلاج، فإن الأمر يشبه إغلاق الباب أمام الحرية الضرورية الكامنة في التوجه طلباً للعلاج والبحث في ثنايا الكلام عن أصول المعاناة الذاتية.
إذن كيف يمكننا، كأختصاصيين، التموضع في هذه الأرضية الاجتماعية؟
في تقديري، هناك حاجة إلى مناورة معقدة في بداية مثل هذه اللقاءات، من أجل إيجاد مخرج من ظروف التوجه الرسمية والنجاح في تحديد الغلاف الرسمي للأعراض. ليس هذا بالأمر الممكن مع كل ذات، ونستنتج أحيانا أنه لا توجد حاجة لهذه اللقاءات على الإطلاق. إن التوجه طلبًا للعلاج يحدث في لحظة حساسة معينة في حياة الفرد، ويمكن القول إنها عندما لا يسير شيء ما على ما يرام، عندما يتكسر أو يتقوض الهوام الذي رتب صورة العالم حتى لحظة معينة، وظهور لمحة من التلذذ. المواجهة مع الواقعي المثيرللضيق هي التي تدفع لطلب العلاج. ستكون هذه بالضرورة لحظة معينة، تتعلق بتاريخ الذات، وبالطريقة التي فسرتها بها، وبالمراسي التي تمكنت من بنائها خلال حياتها وبما لم تنجح فيه. ولا يمكن أبدا أن تسبق أوانها، كعمل من أعمال الوقاية، أو كمشكلة عامة تتعلق بمجموعة معينة.
يمكن القول إن التحليل النفسي يتفق مع القول بأننا جميعا "بوست- تراوماتيون" كنقطة بداية لتكوّن الذات. ومع ذلك، وعلى الرغم من الظروف المأساوية التي يجد هذا البلد نفسه فيها، فإن الصدمة- التراوما لا تصبح وطنية.
[1] من "جندي بطل" إلى "من يعاني من اضطراب ما بعد الصدمة" – لحظات تجمدت في التاريخ، نشر في الجدل، العدد 13، آذار 2022.https://www.polemosisrael.com/blog/m-khyyl-gybvr-l-pvst-trvmty-rg-ym-qpvym-bhystvryh-mn-jndy-btl-l-mdtrb-fy-aaqb-lsdm-lhzt-mtjmd-fy-ltrykh
