אבל ככה פועלת סאטירה (מאמר תגובה לגיליון 19) -هذا ما يعمل الهجاء والسخرية بحسبه (تعقيب على العدد 19)

‍

תוכניות הסאטירה עושות סאטירה. ארץ נהדרת היא תוכנית סאטירית, לא ״הומוריסטית״, כפי שמציע גבי מנדלסון בארגומנט. עם זאת, כמובן שיש קשרים הדוקים בין הומור לסאטירה. אין סאטירה ללא הומור.

גם הומור וגם סאטירה מחייבים פערים; מה שמצחיק הוא כמו מפל. יחסי הגובה בין ראש מפל המים לבריכה שתחתיו מאפשרים למשל ייצור אנרגיה חשמלית. כך גם היחסים בין המילים שנאמרות לבין הכוונה והמשמעות שהן מייצרות - הפערים והמפגש בין אלו לאלו מייצרים אנרגיה. למשל צחוק.

לשם מה מילים נאמרות? מה מניע את הדיבור?

הדיבור ה"רגיל" הינו הרדיפה אחר הממשי, ניסיון לתפוס אותו במילים ולהיכשל. כשלונו של הסדר הסמלי לתפוס ולכלוא את הממשי הוא הטבע של הדיבור, ומי שמדבר הוא מי שהסכים לדיל הזה - לצאת לצייד של הממשי שתמיד יחמיץ ויפספס את מושא הצייד בכוליותו.

הדיבור המבודח, הבדיחה, הסאטירה - אלו מילים במשימה אחרת. הן נאמרות על מנת לעבוד עם הפער בין הנאמר למשמעותו. הסאטירה מפיקה טקסט שנמצא בפער בולט ואירוני ממשמעותו. ארץ נהדרת, תוכנית סאטירה שרצה כבר עשרים שנה, לא הייתה מצחיקה בנובמבר 2023 כשעלתה במתכונת רזה וזהירה. המערכונים שלה לא היו סאטיריים, אלא אמרו מה שהתכוונו אליו. ככל שהמציאות הלכה וחשפה עצמה בציבוריות הישראלית כמורכבת, כן חזרה הסאטירה. המערכון הראשון (ובמשך תקופה ארוכה גם היחיד) שהיה חד, מצחיק ומעורר מחשבה, היה מורכב מקטעי ארכיון מההפצצות של המטוסים הבריטיים על ערי גרמניה בשנת 1945. הקטעים שולבו עם קטעים קצרים של צ'רציל מאותה תקופה. הפורמט הזכיר את יומני החדשות הישנים של ה BBC. ה VOICE OVER של הקטע אמר באנגלית רהוטה: "בשנת 1945 הפילה בריטניה פצצות על גרמניה וגרמה למותם של מאות אלפי גרמנים, דבר שהופך את גרמניה לקורבן ואת צ'רצ'יל לפושע מלחמה." הסאטירה, לרגע, חזרה לתפקד - מה שנאמר במילים ובתמונות עמד בפער בהיר ומכוון מהכוונה.

הבדיחה והסאטירה הן צורות משוכללות של שימוש במילים. כשהמשימה של האדם המדבר היא לשרוד, רק הפונקציה הראשונית, של ציד-המשמעות עובדת. מילים שקל לראות בהן את הדרישה 'לתפוס' הן אלו שמיתרגמות מיד לפעולה ממשית: "די", "עוד", "תשע", "עשר", "כאן", "עצור" וכולי.

בעת מלחמה הפונקציות המשוכללות של הדיבור קורסות. יתרה מזאת, לא רק שהפעילות המילולית קורסת ומצטמצמת לפעולה הפשוטה וההישרדותית ביותר שלה, אלא הספירה הסימבולית כולה קורסת.

ובישראל הקריסה הזאת קדמה ל7 באוקטובר. בישראל 2023 טרום אוקטובר, הסדר הסימבולי כבר היה בקריסה; המחאה החברתית הוציאה באחד ממוצאי השבת באותה שנה חצי מליון איש צועדים וזועקים בהפגנות גדולות בכל הארץ. בעולם בו מתקיים מרחב ציבורי פוליטי סימבולי, יש לחצי מליון נפש ברחובות משמעות וכוח. העובדה שחצי מליון איש יכולים לעמוד ברחוב בערב אחד ולומר לממשלה ללכת, לומר שאין לה מנדט להפיכה משטרית, ושום דבר לא יקרה – מציאות כזו מעידה שאין כוח למחווה הסימבולית, דהיינו שהכוח הסימבולי של האזרחים איננו. למעשה נותרנו רק עם ממשיותנו, ערכנו נותר רק היותנו גוף. מה שנותר מאתנו מאז ואילך הוא בעיקר מסה חומרית. איזו מחאה בלתי אלימה תיתכן כשאין למילים כוח? אולי רק אחת - זו מהסדר הממשי, כגון שביתת המשק עד הוק; היעדרות בגוף מהפעילות הכלכלית של המדינה.

אחת המשמעויות למצבנו היא שלהפגנות כאקט הצהרתי אין משמעות, כי אין שום כוח להצהרה, למילה. ה"הפגנה" היחידה שיכולה להשפיע על השלטון היא זו שאיננה באמת הפגנה, כלומר איננה מתקיימת מתוקף היגיון הפרפורמטיביות, אלא בשל היותנו חומר - בני אדם אשר בגופם חוסמים ומונעים את פעולות השלטון בבירת המדינה. ישיבה על הארץ משל היינו לבנות-איטונג. תחילה אלפים ואז עשרות אלפים ומאות אלפים.

כשאין תוקף לסמלי בעצם אין חברה

להפגנה אין משמעות משום שהקשר שלה עם המציאות הפוליטית-מדינית הוא במהותו קשר מטאפורי, סימבולי. בעולם בו יש סימבולי יש נורמות. בסימבולי מתקיימים קשרים מטאפוריים.

במו"מ הקואליציוני עם ביבי בשנת 2013 ויתרה ציפי לבני על דרישת מינוי כלשהו, כי צוות המו״מ מטעמו הסביר במבוכה שאם יאפשרו את המינוי הזה, יאלצו למנות את מירי רגב לשרת התרבות. מדוע הסתייגה לבני וויתרה על דרישתה? כי היו קיימות נורמות, דהיינו קשרים סימבוליים; כי לתת למירי רגב את תיק התרבות היה כמו לתת לקוף את השלט. זה איננו הדבר עצמו, אלא כמו. אם תמנו את בן גביר לשר המשטרה זה כמו להוציא חוזה על החברה הערבית. המילה כמו מחזיקה פער, מרווח, השייכים לסימלי. מאז אותה עת כבר אין סימלי, לכן אין נורמטיבי, ולכן נפרצה המניעה של המינויים הללו. הייתי רוצה לומר שכבר אין נורמות וגבולות הפעולה הפוליטית הם גבולות החוק, אבל ב2024 גם זה לא נכון. מאותה סיבה אגב – כי גם לחוק אופי סמלי (אך גם ממשי - הוא כולל ענישה, הגבלת חירויות, ולכן שרד יותר זמן מהנורמות).  

מה זה אומר שאביעד פריג'ה רצח את יובל קסטלמן ז"ל השנה? הרי אביעד ויובל היו באותו הצד - חיילים ישראלים במלחמה מול אויב משותף.

בויקיפדיה מתואר סיפור הירי בקסטלמן, לאחר שזה ירה בפלסטיני חמוש שרצח 3 ישראלים בתחנת אוטובוס: "קסטלמן שהיה על הכביש בצד השני של המכונית זרק את האקדח וירד לישיבה על ברכיו, פשט את הז'קט והראה שאין לו נשק נוסף. לפי עדויות בשטח הוא הרים את ידיו וצעק: 'אני ישראלי, אל תירו'. קסטלמן נפגע שוב אבל קם על רגליו ונופף בידיו לעצור את הירי. פריג'ה, שעדיין חשב שהוא המחבל, התקרב וירה בו שוב. קסטלמן נפל, ובעודו מתמוטט על הכביש הצליח לזרוק את הארנק שלו לכיוון היורה, כנראה כדי שיראו בתעודת הזהות שהוא ישראלי."

כשנשאל אביעד מדוע ירה וירה אמר "כל חיילי צה"ל מתים לעשות 'איקס'". אביעד סיפר לנו במשפט הזה שלפחות מבחינתו להיות אחראי למותו של אדם זו שאיפה. אביעד המשיך לירות כי זהותו של הנרצח היתה משנית לשאיפה שלו להרוג, שהרי אם לא כן היה שוקל ותוהה האם הירי הזה נכון מבחינתו. לדעתי, הרצח הזה מלמד שלמימד הסמלי, להיות יהודי, דבר שהוא במהותו שייך לסדר הסמלי, אין חשיבות קרדינלית — הגוף הוא העניין. מהפרספקטיבה הזו, הרצח של קסטלמן הוא טעות מצערת ולא אובדן עשתונות מוחלט.

ואהבת לרעך כמוך

בסמינר XI לאקאן דן ארוכות בציווי הנוצרי היסודי הזה. מצב בו אני אוהב את שכני ואת עצמי באותה המידה הוא ציווי להתבוננות בשכן לפי הסדר הדמיוני. אולם הדמיוני הוא שברירי מאוד והסובייקט הנוירוטי נזרק ממנו די מהר בחזרה לסמלי. לכן, לראות דימוי של אגרטל פרחים כשלם, אף על פי שהדימוי נוצר באשליה אופטית – זהו רגע. משנזוז מעט תיסדק האשליה. התינוק התופש עצמו כשלם במראה – זהו רגע. מיד אחר כך יחווה התינוק את הפער החריף בין הדימוי לבין המציאות שלו כחסר אונים, כחלקי.

כך גם בסולידריות קולקטיבית - התחושה שלנו שאנו יחד, שכם אל שכם, חותרים למטרה משותפת – זוהי ההימצאות בדמיוני. והדמיוני כאמור יישבר ויעלם מהר מאוד, שכן השכן איננו אני. לשכן מחשבות, צרכים ותשוקות משלו. הישברות הסדר הדמיוני מעוררת עוינות - למה כולם הולכים הביתה ורק אני נשאר לסדר? למה הוא גבוה ואני נמוך? למה השכן נוסע לסופשבוע ברומא ואני לטבריה? שבירת הדמיוני מעוררת עוינות לשכן שהשתוקקתי לראות כ׳אני׳, כפי שהציווי הדתי דרש ממני.

בעקבות טבח ה7 באוקטובר, העמדה של הקולקטיב הישראלי הייתה מן הסדר הדמיוני - כולנו אחים, כולנו זהים. כל אזכור של העולם שמחוץ לאשליית הדמיוני התקבלה בעוינות ובמיאוס. בתוך קהילת האחים המדומיינת, אין מרווח ופער שיכול להצחיק, אלא רק להדאיג ולהכעיס. אך כמה זמן ניתן לתחזק את המודוס הדמיוני?

כיצד אם כן חזרו ההומור והסאטירה לארץ נהדרת?

לא ניתן היה לעשות סאטירה על השלטון כל עוד לא היו ליוצרים טענות ותסכול כלפיו. אולם זה אינו המצב כבר זמן רב. ישנה דרישה ציבורית רחבה מאוד להפסיק את המלחמה וביבי נתפש כסרבן ציני. כאן שוב מתקיים פער, שוב ישנו הדבר שאומרים והדבר שעושים. הפער הזה מאפשר סאטירה, מחייב סאטירה.

"ישראל היא דמוקרטיה" אבל מובילים את פרופ' נדירה שלהוב-קיבורקיאן לחקירה כשהיא אזוקה כאחרון העבריינים. מאין הכעס הלא פרופורציונלי של החברה היהודית כלפי המרצה? כשהדימיוני קורס ("כולנו אחים, כולנו רוצים אותו הדבר") הכעס הנרקיסיסטי משתולל. הכעס נובע מעצם שבריריותו של הדמיוני – שברו לנו, זה לא הוגן!

מחכים לסמלי

יש סימלי שחוזר (ומכאן הסאטירה המתאוששת) ויש סמלי שלא. המחאה להחזרת החטופים לא מצליחה להוציא חטופים חיים מהמנהרות כי אין היבט סמלי שישנה, ינחם, יסביר או ישכיח את חריפותו של הממשי. כאן-שם רק לגוף יש תוקף – גוף חטוף הוא גוף שישנו בעזה. גוף שאינו חטוף הוא גוף שנמצא לא בעזה.

‍

ما تقوم به البرامج الساخرة هو السخرية والهجاء. "إيرتس نهديرت" هو برنامج ساخر وليس "فكاهيًا" كما يصفه جابي مندلسون في حجته. ومع ذلك، فهنالك روابط وثيقة بين السخرية (الهجاء) وبين الفكاهة.

كلاهما، الفكاهة وكذلك السخرية، يتطلبان الفجوات. يتصرف ما يثير الضحك كشلال. نسبة الارتفاع بين أعلى الشلال والبركة أسفله، على سبيل المثال، تسمح بإنتاج طاقة كهربائية. وكذلك هو الأمر في العلاقة بين الكلمات المنطوقة وبين القصد والمعنى الذي تخلقه: ينتج عن الفجوات واللقاء طاقة - الضحك على سبيل المثال.

لماذا تقال الكلمات؟ ما الذي يحرك الكلام؟

الكلام "العادي" هو السعي وراء الواقعي والمحاولة، الفاشلة، لالتقاطه والإمساك به. فشل النظام الرمزي في الاستحواذ على الواقعي وأسره هو طبيعة الكلام. من يتكلم هو من قد وافق على عقد هذه الصفقة: الخروج "لصيد" الواقعي الذي لن ينجح بالقبض على كلّه.

المزاح، والنكتة، والسخرية (الهجاء) - كلمات تؤدي مهمة أخرى، فهي تقال للتعامل مع الفجوة بين الكلمات وما تعنيه. تنتج السخرية نصًا قائمًا تبعده فجوة بارزة وساخرة عما يعنيه. لم يكن "إيرتس نهديرت"، وهو برنامج ساخر يبَّث منذ أكثر ما يقارب عشرين عامًا، مضحكًا في نوفمبر 2023، عندما اتبّع خطًا حذرًا ومخفَّفًا. لم تكن سكتشاته ساخرة، بل قالت ما كانت تعنيه، حتى عادت السخرية مع كشف الواقع لتعقيده تدريجيًا مع الوقت. السكتش الأول (والوحيد على مدى فترة طويلة تلته) الذي كان حادًا ومضحكًا ومثيرًا للتفكير، كان مقاطع فيديو أرشيفية من قصف طائرات بريطانية لمدن ألمانية عام 1945، دمِجَت مع مقتطفات من خطابات تشرشل من الفترة إياها. فيما بدا كنشرة أخبار يومية قديمة على محطة BBC. قال الـ voice over للمقاطع بلغة إنجليزية فصيحة: "في العام 1945، قصفت بريطانيا ألمانيا وتسببت بمقتل مئات الآلاف من الألمان، ما يجعل منهم ضحية ومن تشرشل مجرم حرب". عادت السخرية للحظة إلى وظيفتها: بين ما قيل بالكلمات والصور امتدّت فجوة واضحة ومتعمدة أبعدته عن القصد.

النكتة والهجاء هما شكلان مطوّران لاستخدام الكلمات. عندما تكون مهمة الشخص المتكلم هي النجاة، لن ينجح سوى بأداء الوظيفة الأولية للكلمات، أي البحث عن المعنى. الكلمات التي من السهل رؤية مطالبتها بـ "الصيد" هي تلك التي تترجم إلى فعل على الفور: "كفى"، "أكثر"، "تسعة"، "عشرة"، "هنا"، "توقف" وما إلى ذلك.

تنهار الوظائف المعقدة للكلمات أثناء الحروب. بل وأكثر من ذلك - إلى جانب اختزال النشاط اللفظي إلى أبسط وظائفه - ينهار الحيِّز الرمزي بأكمله.

سبق هذا الانهيار في إسرائيل 7 أكتوبر. كان النظام الرمزي في إسرائيل 2023 في انهيار: دفعت المظاهرات الاحتجاجية نصف مليون شخص للخروج من بيوتهم في جميع أنحاء البلاد في واحدة من أمسيات السبت من ذلك العام. في عالم يتواجد فيه حيز جماهيري سياسي رمزي، لنصف مليون شخص في الشوارع معنى وقوة. حقيقة أن بإمكان نصف مليون شخص الوقوف في الشارع ذات مساء ومطالبة الحكومة بالتراجع لأنها غير مفوضة لتنفيذ انقلاب في الحكم دون أن يحدث شيء يدل على أن لا قوة لهذه اللفتة الرمزية، أي أن قوة المواطنين الرمزية قد تلاشت. كل ما تبقّى لنا هو الواقعي لتتقلص قيمتنا لأجسادنا فقط. كل ما تبقَّى منا منذئذ هو كتلة مادية. هل من الممكن الاحتجاج سلميًا عندما تجرَّد الكلمات من قوتها؟ احتجاج من الواقعي ربما، كالإضراب الاقتصادي، امتناع الجسد عن المشاركة في نشاط الدولة الاقتصادي.

أحد المعاني لما يحل بنا الآن هو أن لا معنى للمظاهرات كممارسة ذات بيان أو رسالة، لأن لا قوة للبيان أو للكلمة. "المظاهرة" الوحيدة التي يمكنها أن تؤثر على الحكومة هي لا-مظاهرة لا تنبثق عن منطق أدائي ما بل عن كوننا ماديين - بشر يستخدمون أجسادهم لوقف الحكومة ومنعها من ممارسة سياستها. الجلوس على الأرض كما لو كنا حجارة باطون. الآلاف منا بداية، ثم عشرات ومئات الآلاف.

لا مجتمع في غياب الرمزي

لا معنى للتظاهر لأن ارتباطها بالواقع السياسي هو ارتباط مجازي رمزي. حيث تكون الرمزية تكون المعايير. يدير الرمزي علاقات مجازية.

تنازلت تسيبي ليفني في المفاوضات الائتلافية مع بيبي في العام 2013 عن أي طلب بالتعيين، بعد أن أوضح لها طاقم التفاوض من طرفه أنهم إن سمحوا بهذا التعيين سيضطرون لتعيين ميري ريجيف وزيرة للثقافة. لماذا تراجعت ليفني وتنازلت عن مطلبها؟ لتواجد المعايير، أي العلاقات الرمزية. بمعنى آخر، فإن منح وزارة الثقافة لميري ريجف كان بمثابة منح السلطة للقرد. ليس هذا الأمر نفسه، بل بمثابته. تعيين بن جفير وزيرًا للشرطة هو بمثابة اهدار دماء المجتمع العربي. تخلق كلمة بمثابة فجوة واسعة تنتمي للرمزي. لم يعد هناك أي رمزية منذئذ، وبالتالي ليست هناك أي معيارية، وبذلك تم اجتياز حدود منع هذه التعيينات. كنت أريد أن أقول إن لم تعد هناك معايير وأن حدود العمل السياسي هي حدود القانون، لكن حتى هذا ليس صحيحًا في العام 2024. للسبب نفسه، على فكرة، لأن للقانون طابع رمزي أيضًا (لكن واقعي - لأنه يشمل العقوبة وتقييد الحريات، وهذا ما جعله يستمر لفترة أطول من المعايير).

ماذا يعني أن أفيعاد فريجا قتل يوفال كستلمان هذا العام؟ كلاهما ينتميان إلى المعسكر نفسه - جنود إسرائيليون يحاربون عدوًا مشتركًا.

تصف ويكيبيديا قصة إطلاق النار على كستلمان (بعد أن أطلق النار على فلسطيني مسلح قتل 3 إسرائيليين في محطة باص) كالتالي: "ألقى كستلمان، الذي كان على الجانب الآخر من السيارة، مسدسه وجلس على ركبتيه، وخلع سترته ليروا أن لم يكن بحوزته سلاح آخر. وفقًا لشهود عيان، رفع كستلمان يديه وصرخ: "أنا إسرائيلي، لا تطلقوا النار". أصيب كستلمان ثانية لكنه وقف ولوّح بيديه حتى يتوقفوا عن إطلاق النار. فريجا، الذي كان لا يزال يعتقد أنه الإرهابي، اقترب منه وأطلق عليه النار مرة أخرى. سقط كستلمان، وأثناء انهياره على الشارع، نجح برمي محفظته في اتجاه مطلق النار، حتى يتمكنوا من رؤية بطاقة هويته الإسرائيلية ربما".

عندما سُئل أفيعاد عن سبب إطلاق النار، قال: "كل الجنود ميتين يعملوا "X"". ما أخبرنا به أفيعاد بإجابته هذه كان أن بالنسبة له على الأقل، أن تكون مسؤولاً عن وفاة شخص ما هو غاية وطموح. استمر أفيعاد بإطلاق النار لأن هوية القتيل كانت ثانوية نسبة لطموحه للقتل، حيث إن لم يكن الأمر كذلك كان سيفكر ويتساءل عما إذا كان إطلاق النار هذا صحيحًا بنظره. في رأيي، يُظهر هذا القتل أن البعد الرمزي، كونك يهوديًا، وهو شيء ينتمي بجوهره للنظام الرمزي، ليس ذا أهمية أساسية - فالجسد هو القضية. من هذا المنظور، يعد مقتل كاستلمان خطأً مؤسفًا وليس فقدانًا تامًا للسيطرة.

أحب لغيرك ما تحب لنفسك

يتناول لاكان في الندوة XI هذه الوصية المسيحية مطولًا. وضع أحب فيه جاري بنفس القدر الذي أحب به نفسي هو وصية بتأمل والنظر إلى الجار وفقًا للنظام المخيالي. لكن المخيالي هش للغاية سرعان ما تُلقَى منه الذات العصابية لتعود إلى الرمزي. لذلك، فإن رؤية صورة لمزهرية كاملة، رغم كونها نتاج وهم بصري - هي لحظة. إن تحركنا قليلاً سيختفي الوهم. طفل يرى بنفسه كاملًا في المرآة - هذه لحظة. ثم سيشعر الطفل بالفجوة الحادة بين الصورة وواقعه باعتباره عاجزًا، جزئي.

الأمر نفسه ينطبق على التضامن الجماعي - شعورنا بأننا نسعى معا، جنبًا إلى جنب، لتحقيق هدف مشترك، هو العيش في المخيالي الذي سينكسر ويختفي بسرعة كبيرة كما ذكرت مسبقًا. فالجار ليس أنا. للجار أفكاره واحتياجاته ورغباته الخاصة. يثير انهيار النظام المخيالي العداء – ليش الكل مروح على بيته وأنا باقي ارتب؟ ليش هو طويل وأنا قصير؟ ليش جاري مسافر نهاية الأسبوع على روما وأنا على طبريا؟ يثير كسر المخيالي العداء تجاه الجار الذي كنت أتوق للنظر إليه على أنه "أنا"، كما توصيني التعاليم الدينية.

موقف المجتمع الإسرائيلي في أعقاب مجزرة 7 أكتوبر أصبح من المخيالي: جميعنا إخوة، كلنا مثل بعض. أي ذكر للعالم خارج هذا المخيالي قوبل بالعداء والاشمئزاز. وداخل مجتمع الإخوة المتخيل، لا فراغ أو فجوة يمكنها أن تكون مضحكة، بل قلق وغضب فقط. لكن إلى متى سنحتفظ بالوضع المخيالي؟

كيف عادت الفكاهة والسخرية إلى "إيرتس نهديرت" إذًا؟

لم يكن من الممكن السخرية من الحكومة لو كان صانعو البرنامج راضين عنها. لكن هذا الوضع قد انتهى منذ أشهر. هنالك مطالب شعبية بوقف الحرب بينما يُنظر إلى بيبي على أنه من يرفض تحقيق هذه المطالب. وهنا أيضًا تظهر الفجوة، مرة أخرى نرى أن هناك ما يقال وهناك ما يمارَس. تتيح هذه الفجوة تواجد الهجاء والسخرية وتطالب بهما.

"إسرائيل دولة ديمقراطية"، لكنهم يستجوبون البروف. نادرة شلهوب كيفوركيان وهي مكبلة الأيدي كما لو كانت مجرمة. من أين أتى غضب المجتمع اليهودي تجاه المحاضِرة؟ عندما ينهار المخيالي ("جميعنا إخوة، جميعنا نريد الشيء نفسه") يحتدم الغضب النرجسي الذي ينبع من هشاشة المخيالي - كسرونا وليس هذا عدلًا!

في انتظار الرمزي

ثمة رمزية تستعاد (من هنا الهجاء والسخرية المتعافية) وأخرى لا تستعاد. تفشل الاحتجاجات لإعادة المختطفين في إخراج المختطفين أحياء من الأنفاق لأن لا جانب يغير، يعزّي، يفسر، أو ينسى قسوة الحقيقي. هنا وهناك لا شيء قائم سوى الجسد - جسد مخطوف هو جسد يتواجد في غزة. جسد غير مختطف هو جسد لا يتواجد في غزة.

‍