מ"חייל גיבור" ל"פוסט טראומטי" – רגעים קפואים בהיסטוריה - من "جندي بطل" إلى "مضطرب في أعقاب الصدمة"- لحظات متجمدة في التاريخ

מדינת ישראל קמה בשוך קרבות מלחמת העולם השנייה ונאלצה לפלס את דרכה ולקבוע מקומה וגבולה בין מדינות ערב הסובבות אותה. מלחמות מדממות ולבבות בוכיים ליוו את הקמתה של מדינה זו. ואזרחיה היו מי שזכו לבעלות על קיומה. למעשה תנועת ההתנגדות והלחימה ליוותה את התמקמות העם היהודי באדמת פלסטין עוד שנים רבות טרם הקמתה של ישראל- כשתנועות כמו ההגנה, הלח"י, האצ"ל, בר-גיורא, השומר, ניל"י – כל אלו לחמו על זכותם לאדמה זו. הזכות לאדמה ולמדינה הושגה כתוצר של לחימה, של גבורה ושל ניצחון. "יפי הבלורית והתואר" משירו של חיים גורי ומטאפורות דומות לה, המשיכו ללוות אתהשיח הישראלי על כל גווניו למשך שנים קדימה.

"צבא ההגנה לישראל" הנשען על ערכים של שרידות והגנה על המולדת, תמך באתוס של המדינה החזקה המנצחת כל אויביה ושימש כמיתוס יצוק בהווי המדינה. מיתוס המעורר גאווה. מיתוס שיצק מקום של יראת כבוד והערכה כלפי החיילים שנשאו בנטל. מיתוס שהוליד אמונות כמו "טוב למות בעד ארצנו". מיתוס שעשה מקום בחברה לאלה החולקים בו, החיים והמתים.

מסך קפוא- כך ניסח לאקאן את הפנטזמה בסמינר ה-4 שלו. אמנם מאז הלך רחוק בהבנייה שלו את הפנטזמה, אך מצאתי כי הדימוי שלו ככזה מדגיש את היות המיתוס מסך יעיל כדי להסתיר את הזוועה מאחוריו. את הממשי. את הסירוס. המסך כמה שמסתיר את המקום שבו הסיפור אינו שלם וכבר אינו יכול לתת מענה לאלה הנשענים עליו. באופן זה אני קוראת את אידיאל הגבורה שניתן לצה"ל.

חלפו שנים, והקשבה לשיח האקטואלי מגלה שהוא שינה את פניו. מאז כיבוש הגדה המערבית במלחמת ששת הימים (1967) ואולי באופן מיוחד מאז 1973, מלחמת יום הכיפורים, השיח אודות מהי ההגנה על גבולות המדינה מנוסח באופן שונה. שאלות נוקבות כמו: למה כיבוש? למה בכוח? למה שנפגע בחופש של עם שלם? שאלות אלו תפסו את מרכז הבמה הפוליטית-חברתית, כרסמו באידיאל הקיים ופוררו אותו כליל.

אני מבקשת להציע שהיסדקותו של האידיאל הישן, הולידה בחלוף השנים מיתוס חדש- המנוסח כ"פוסט-טראומה". "פוסט-טראומה" כמיתוס חברתי אקטואלי. להבנתי כיום הפוסט טראומה מעניקה מקום לאדם בחברה, מקום המעוגן בכאב נפשי, בזכויות כלכליות וחברתיות, ובמעמד בחברה. מקום המאפשר לאדם להרגיש שהמדינה"סופרת" אותו ושל סבל ולהקרבה שלו יש ערך.

התסמונת הפוסט טראומטית כאבחנה ייחודית נכנסה לראשונה לספר האבחנות הפסיכיאטרי, 3-DSM, רק ב- 1980. זאת על אף שהעיסוק והעניין ב"דחק" כתוצר של לחימה החלו כבר במלחמת העולם הראשונה. עצם קיומה של האבחנה הכתובה הפכה אותה,כך מתברר, להיות חלק משיח רחב הרבה יותר מאשר המיקום הקונקרטי שלה. כלומר זליגתה מהשיח הפסיכיאטרי  - לתרבות; לכלכלה;לפוליטיקה, מובנית בין היתר מעצם קיומה כשיח כתוב מרגע מסוים בזמן. כשחייל יוצא היום למלחמה או לפעילות מבצעית, "פוסט-טראומה" היא חלק מתיק הציוד שהוא נושא אתו, בין אם היא תהפוך לממשית ובין אם לאו.

התבססות השיח ניתנת לזיהוי כשמביטים מקרוב בשני מומנטים מהזמן האחרון: מלחמת לבנון השנייה,ב-2006, מלחמה שנמשכה 34 ימים, בגבול הצפון בין ישראל לבין החיזבאללה. ניתן לתאר את המלחמה, תוצאותיה והשלכותיה באריכות, אך אני בוחרת להפנות את תשומת הלב דווקא לאירועים שהתרחשו לאחריה. ניכרו מאז בברור עליה במספר הפניות לקבלת סיוע נפשי, פסיכולוגי או פסיכיאטרי בקרב חיילי סדיר או מילואים בשל מה שאובחן כפוסט-טראומה. כמו גם הקמה של עמותות רבות המסייעות ללוחמים להשמיע את קולם וסבלם. אני מסיקה שיש בקיומה של מלחמה זו, על אפיוניה הספציפיים, לייצר שינוי בעמדת הלוחמים ביחס לאיך שהם תופסים את התופעה של פוסט-טראומה. יתרה מכך, נדמה כי השיח בנוגע לטראומה הסיר את לוט הבושה שאפיין אותו עד אז, והמבט עליו בדיעבד, צבע מחדש חלקים בהיסטוריה.

מומנט נוסף, מבצע "צוק איתן", ב-2014, נמשך כ-50 ימי לחימה ברצועת עזה, שלצה"ל אל מול החמאס. ניתן למקם את המבצע כזה שלאחריו ניכרה עלייה דרמטית בקרב המבקשים הכרה לנכות נפשית ממשרד הביטחון והנמצאים בתהליכי תביעה לקצבת נכות נפשית. היגדים כמו "מגיע לי", עורכי דין המתמחים בהגשת תביעה ללוחמים ורופאים המתמחים ב"השגת אישור למריחואנה רפואית" הפכו להיות חלק מהשיח המכונהפוסט-טראומה. שוב ניכר כי השיח בנוגע לטראומה שינה את פניו בחברה וכעת לוקח בחשבון גם סוגיות כלכליות, משפטיות והכרה חברתית. מקום להירשם בו.

כיצד ניתן להבין את השתנות השיח?

הכאב והסבל שמבטאים הלוחמים באמצעות הפוסט-טראומה יכול להתפרש גם כהתנגדות למטרות המדיניות ולפרקטיקה שלהן, בניהן הוא מחיר המלחמה. כלומר, היסדקות השיח של הגבורה והעוצמה יכול היה ברמה הרעיונית לשמש גם כהסכמה להביט בחסר, בסירוס. בשל כך יכול היה להוות כנקודת מפנה. כזו שתדחוף לכדי ניסיון להבין איך דברים נעשים והאם יש אופנים אחרים לפגוש את "דרמת המאבק לקיום" המתמשכת של המדינה הזו. לא כך הדבר.

אסיים במילותיו של מילר מתוך הרצאתו על "הסימפטום והפנטזמה": ביחס לפנטזמה מדובר בעיקר בללכת לראות מה יש מאחוריה. "זה דבר קשה ביותר" הוא אומר,"שכן אם לומר זאת בצורה ישירה, מאחורי הפנטזמה אין כלום".

تمكنت دولة إسرائيل من القيام تزامنا مع نهاية معارك الحرب العالمية الثانية واضطرت الى شق طريقها وحفظ مكانها وحدودها الى جانب الدول العربية المجاورة. رافقت قيام الدولة حروب دامية وقلوب باكية، وكان سكانها هم من حظي بأحقية وجودها. في الواقع، رافقت حركة المقاومة والقتال عملية استيطان اليهود في أرض فلسطين لسنوات كثيرة قبل قيام دولة إسرائيل، حيث حاربت حركات كثيرة - مثل الهاجاناه (ההגנה، مقاتلو إسرائيل (הלח"י)، منظمة الجيش القومي (האצ"ל)، بار غيورا (בר-גיורא) الحافظ (השומר) ونصر إسرائيل لا يكذب (ניל"י) - من أجل الحصول على حقها في الأرض. وانتزع الحق لقيام الدولة وعلى الأرض نتيجة قتال وبطولات وانتصارات. "جميلو الناصية والصفات" إشارة للجنود الذين قتلوا خلال حرب قيام الدولة من قصيدة الشاعر حاييم غوري واستعارات مماثلة لها، ظلت ترافق خطاب الشعب الإسرائيلي بجميع أطيافه لسنوات كثيرة فيما بعد.

"جيش الدفاع الإسرائيلي" الذي استند على قيم البقاء والدفاع عن الوطن، دعم مفهوم الدولة القوية والمنتصرة على جميع أعدائها، وشكل اسطورة سبكت في وجدان الدولة. أسطورة مثيرة للفخز، ومعززة لمكانة الاحترام والتقدير المنسوبة للجنود الذين تكبدوا هذا الحِمل. خلقت هذه الأسطورة معتقدات مثل "جيد أن نموت فداء لوطننا"،ومنحت مكانًا لكل أبناء المجتمع الأحياء منهم والأموات.

"شاشة متجمدة"- هكذا وصف لاكان الهوام (الفانتازما) في سميناره الرابع. ومن الصحيح انه منذ ذلك الحين كان قد ذهب بعيدًا في تطوير هذا المفهوم، غيراني وجدت أن تشبيهه هذا وعلى هذا النحو، يشدد على كون الأسطورة شاشة ناجعة في إخفاء الرعب الكامن من ورائها. أي الواقعي والخصاء. الشاشة كحجاب للمكان الذي تكون فيه القصة منقوصة وغير قادرة بعد على تقديم الإجابات للمتكئين عليها. على هذا النحو أقرأ شخصيا، قيمة البطولة العليا الممنوحة للجيش.

مع مرور السنوات، يكشف لنا الاصغاء للخطاب الراهن عن اختلاف في ملامح الخطاب. فمنذ احتلال الضفة الغربية في حرب الأيام الستة عام 1967 وبالأخص ما بعد حرب الغفران عام 1973، يصاغ الحديث عن ماهية الدفاع عن حدود الدولة بشكل مختلف. أسالة حادة - مثل: ما الهدف من الاحتلال؟ولماذا استخدام القوة؟ لماذا نعبث بحرية شعب بأكمله؟- استحوذت على مركز الحلبة السياسية الاجتماعية ونهشت مثالية المفاهيم السائدة وزعزعتها تمامًا.

إن التصدعات التي شرخت المفاهيم المثالية أدت مع مرور السنين باعتقادي، الى ولادة اسطورة جديدة يتم تعريفها كـ "اضطراب ما بعد الصدمة". "اضطراب ما بعد الصدمة" كأسطورة اجتماعية راهنة.من وجهة نظري، يمنح "اضطراب ما بعد الصدمة" في أيامنا، مكانا للفرد في المجتمع،مكانا مقرونا بمعاناة نفسية وبحقوق أساسية واجتماعية، وبمكانة اجتماعية. مكانًا يسمح للإنسان بأن يشعر أن له ولمعاناته وتضحياته قيمة لدى الدولة، وبأنها"تحصيه" أو "تعدّه".

ظهر "اضطراب مابعد الصدمة" كتشخيص متفرد لأول مرة في كتاب التشخيصات النفسية DSM-3 عام 1980. هذا على الرغم من أن الاهتمام وتسليط الضوء على "المحنة النفسية" جراء الحرب قد بدءا منذ الحرب العالمية الأولى. يتبدى لنا بان وجود التشخيص الرسمي بحد ذاته، أدى لان يصبح الاضطراب جزءً من خطاب أوسع وأشمل من الموقع المحدد لها. أي أن تسرب هذا المصطلح من خطاب الطب النفسي الى المجتمع، والاقتصاد والسياسة، مبني على حقيقة نشوئه كخطاب مكتوب في لحظة محددة من الزمن. عندما يخرج جندي لحرب أو لمعركة في أيامنا، يشكل "اضطراب ما بعد الصدمة" جزءًا من امتعته التي يحملها معه داخل جرابه، سواء تحول هذا الاضطراب إلى أمر محسوس وواقعي، أو لا.

من الممكن تحديد مأسسة الخطاب من خلال معاينة حدثين وقعا خلال السنوات الأخيرة: حرب لبنان الثانية عام 2006 والتي استمرت لأربعة وثلاثين يومًا على الحدود الشمالية بين إسرائيل وحزب الله. ان وصف الحرب وأسبابها وإسقاطاتها يمكن أن يطول، لكني أود تسليط الضوء على الأحداث التي وقعت بعد الحرب، حيث ازدادت نسبة التوجهات منذ ذلك الحين لطلب المساعدة النفسية، لدى اختصاصيين نفسيين أو أطباء أمراض عقلية لجنود شُخصوا بأزمة ما بعد الصدمة، كما وأقيمت منظمات عديدة لمساعدة الجنود في إيصال أصواتهم ومعاناتهم. أستنتج أن لهذه الحرب بجميع ظروفها الخاصة كان دور في خلق تحول لنظرة الجنود لمفهوم ما بعد الصدمة.بالإضافة إلى ذلك، يبدو أن الحديث عن الصدمة قد أزال وصمة العار التي رافقته فيما مضى، وبأثر رجعي صبغت النظرة نحوه أجزاءً مختلفة من التاريخ بلون آخر.

الحادثة الثانية، معركة "تسوك إيتان" عام 2014 والتي استمرت نحو خمسين يوم من الحرب في غزة، مابين الجيش الإسرائيلي وحماس. شهد هذا الحدث ارتفاعا غير مسبوق في أوساط الجنودالمطالبين باعتراف وزارة الأمن بوجود إعاقات نفسية لديهم والموجودين في عملية مطالبة للحصول على مخصصات إعاقة نفسية. أقوال مثل: "يحق لي"، محامون مختصون في رفع قضايا باسم مقاتلين، وأطباء مختصون بالحصول على تأشيرات لاستعمال الماريخوانا الطبية، كل ذلك تحول إلى جزء من مفهوم ما بعد الصدمة. ومجددًا يلاحظ أن خطاب ما بعد الصدمة قد غير ملامحه في المجتمع اذ يأخذ بعين الاعتبار حاليا معضلات اقتصادية، وقانونية واعتراف اجتماعي به. مكان لتدوين نفسه.  

كيف يمكن فهم تغيرالخطاب؟

من الممكن تأويل الألم والمعاناة التي يعبر عنها الجنود بواسطة مفهوم اضطراب ما بعد الصدمة كمقاومة لأهداف السياسات، وممارساتها وفيما بينها ثمن الحرب. أي أنه من الممكن للتصدع في خطاب البطولة والجبروت من الناحية الفكرية أن يشكل موافقة على النظر إلى النقص، الى الخصاء. وعليه فمن الممكن له أن يمثل نقطة تحول والتي يمكن لها أن تدفع نحو محاولة فهم كيفية صنع الأمور وإن كان هناك من طرق جديدة لمواجهة "مسلسل صراع البقاء"المستمر لهذه الدولة. وليس الحال كذلك.

أنهي مع كلمات ميلر من محاضرته "العرض والهوام": بما يتعلق بالهوام يدور الحديث بالأساس عن الذهاب لرؤية ما من ورائها. و"هذا أمر عسير جدا" يقول، "لأننا إذا ما أردنا قول ذلك مباشرة، فليس هناك، ما وراء الهوام، أي شيء على الإطلاق".

‍