"ما أطيب العيش لو أن الفتى حجر"
"מא אטיאבא אלעאיש לאו אננא אלפאתא חג'אר"
"ענוג הוא הקיום לו האדם היה אבן"
שירתו הקדומה של תמים בן מקבל (554-657), משורר ערבי שחי בחצי האי ערב, על קו התפר, או שמא על קו החיתוך, בין שתי תקופות, ובין שתי הוויות סבייקטיביות: האיסלאמית והפרהאסלאמית, מסגירה מועקה מודרנית.
זו קריאה מהפנטת של מועקה במדבר הקסום והמצמרר של התשוקה. צעקה שקטה של סובייקט שמייחל להתאבנותו. לגאולתו מהשיסוע. להתענגות מוצקה, אטומה, ללא אחר. להתענגות עזה כמוות. כמו גרסה מדברית מוקדמת של הציור של הנורווגי מונק: המועקה הקיומית היא צעקה אילמת, קפואה, נאחזת בתהום של דמדומים (אגב מונק יצר גם הדפס אבן של הציור). המשורר, האמון על סחר החליפין בין המלים לקיום, מתענג בקול על שתיקתו, על הדממת מנוע הסובייקטיביות שלו, על מות שפתו הערבית, על מותו הוא בעצם, על היעלמותו כסובייקט ערבי מדבר. זוהי קריאת "מוות לערבי", לערבי בהיותו מסמן של ניכור שעולה על גדותיו, של אלביתי שחושף וטורף את כל קלפיו.
מצד אחר, או מצדו של האחר, בזמן הווה והוזה, הקריאות המשולהבות, הקצביות והמסונכרונות להפליא "מוות לערבים" מסגירות גם הן מועקה עתיקה ומודרנית בוזמנית, מועקה שחוצה גבולות של זמן, מרחב ושפה. מועקה שהיא התענגות עודפת, שהיא התרגשות ארוטית של שנאה כלפי "ההתענגות של האחר" בהיותה אובייקט a אבוד שצריך להשיבו לסובייקט. (לאקאן, סמינר X, מועקה)
"Jouissance זה מה שמכונן את האחרות של האחר...", אומר מילר, "הגזענות מבוססת על מה שהסובייקט מדמיין לגבי ה- Jouissance של האחר. זו שנאה של הדרך המיוחדת, הדרך של האחר לחוות התענגות" (Miller, extimité 1988).
האחר הערבי המצומצם לכדי מסמן אתני הוא מכשול הכרחי בפני ההתענגות של הסובייקט הגזעני, מכשול שמקיים את התשוקה אל השלמות שהפנטזיה של הגזע מבטיחה ונידונה לא לקיים. "מוות לערבים" היא קריאה שמפקידה אצל האחר הערבי את "האובייקט a של הגזע" ,(George and Hook, 2022) וכך מקיימת את איווי האחר הגדול ע"י הסובייקט הגזעני.
אך ההתענגות של הזהות השבויה בפנטזיה של הגזע, המחפשת הוויה גזענית מושלמת ומנחמת, מדרדרת מהר אל מחוזות הטרגדיה, אל תקופת האבן אפשר להגיד.
הגזע, לפי לאקאן, הופך את הסובייקט למסמן תוך שהוא מפקיע את הסובייקטיביות שלו. הסובייקט מחפש הוויה דרך המסמן "גזע" שמנשל אותו מקיום, הופך אותו למקום "רמוס וקשה" ("המקום בו אנו צודקים", יהודה עמיחי). הופך אותו לאבן שאין לה הופכין.
הקריאה "מוות לערבים",שהיא בעצם" מוות לערבית, לשפה הערבית" כמכונה מסמנית המצביעה, באופן פארדוקסלי, על עודפות בחיות ובהתענגות הנתפסת של הסובייקט הערבי הפלסטיני. לאקאן חרט את התחדיש Jealouissance לתאר את השנאה העלולה לפרוץ מהסובייקט בהיותו משוכנע שהאחר אוחז באובייקט a ויש לו גישה לכל הטוב שהסובייקט חסר.
חוק הלאום, הכולל גם מחיקת השפה הערבית כשפה רשמית, זאת אומרת קידושו המשתמע של אפרטהייד לשוני, שהוא בעצם אפרטהייד של איווי, (חוק הלאום) מופיע כהתענגות פאלית הנידונה לכישלון, החותרת ללא הצלחה לאובייקטיפקציה ולאלביתזציה של האחר, להדרתו ולהזרתו, תוך הזנה של אשליה של זהות ללא חסר.
חוק הלאום הוא חוק האיווי הישראלי, שמציג את הלאום היהודי כמסמן אדון, ואת הערבים הפלסטיניים כנוכחות אלביתית מדירת שינה אך נחוצה, כאובייקט a שמפריד בין הסובייקט הישראלי היהודי ושלמותו המיתית המדומיינת הקודמת להפרדה עוד יותר מיתית.
אותה סכנה אורבת לסובייקט הפלסטיני: להבנות את ערביותו כמסמן אדון, כערגה לזהות חסרת סדקים. להיחלץ מהניכור שלו דרך הקריסה הגזענית אל ההימנעות הפונדמנטליסטית מחסר. הגזענות עלולה למלכד גם את קורבונתיה ולתחום את יכולת ההגדרה העצמית שלהם בגבולותיו הטראומתיים של שיח אדון גזעני.
הסובייקט הערבי, כמו כל סובייקט המתמודד עם החפצה גזענית, עשוי למצוא עצמו בעמדת יתרון שמאפשרת לו לזהות יותר מכל סובייקט אחר את החסר באחר, ו, יש לקוות, בעצמו. האינטראקציה עם עם החסר של האחר יכולה לאפשר הפרדה וסובייקטיפיקציה, זאת אומרת לאפשר תנועה סביב האשליה של הלאומיות בלי ללכת בעיניים עצומות אחרי האפלה המסנוורת שלה, ובלי להיבהל מהתענגותו, המהדהדת כציווי של מוות, של האחר הגזעני.
זוהי חובתו של הסובייקט חפץ החיים: לקבל את החסר של האחר, לשוחח איתו, ולחתור לחיים שהם אינטרסובייקטיביים עם חסרים שמתקשרים ביניהם ברוחה של "האתיקה של הסקפטיות" שלאקאן מציע כדרך לעמוד בפיתוי של הידע המוחלט, ולשרוד את הניכור בחסות האיווי הלא גזעני.
תרגום לערבית: מוסטפא קוסוקסי
ما أطيبَ العيشِ لو أنّ الفتى حجر": قلقٌ معاصِرٌ يهبّ من قصيدة قديمة لتميم بن مِقبِل (657-554)، الشاعر الذي عاش شبه الجزيرة العربيّة، على خطّ التماس، أو ربّما التقاطع، بين عصرين، و بين ذاتيّتين: الجاهليّة و الإسلام.
هي صرخةٌ مذهِلة في صحراء الشّوق* المرعبة و السّحرية. صرخة مكتومة لذاتٍ توّاقة إلى تحجّرِها، ذاتٌ تهفو إلى خلاصِها من تصدّعِها، إلى تلذّذها الحجريّ الصّلب، المغلق بإحكام، الخالي من الآخَر. تلذّذ قويّ كموت. نسخةٌ صحراويّةٌ مبكّرة للوحة الرسّام النرويجيّ إدوارد مونك :Edward Munch
القلق الوجوديّ كنداءٍ أخرس، متجمّدٍ، متشبّثٍ بهاويةٍ من غروب (من اللافت أن مونك Munch صَنَعَ أيضاً نسخةً حجريّةً من لوحتِه).
الشاعر، المؤتمن على مقايضة العَيْش بالكلام، يتلذّذُ بصوتٍ عالٍ على سكوتهِ، على إطفاء محرّك ذاتيّته، على موت لغتِهِ العربيّة، على اختفائِه كذاتٍ عربيّة متكلِّمة. هي في الواقع صرخة" الموت للعربيّ"، للعربيّ باعتباره دالّاً على غربةٍ تغرق ضفافه، و على َو ِحشَة تَحرِقُ أخضرَه ويابسَه.
من جهةٍ أُخرى، أو من جهة الآخَر، في زمن حاضرِ و هاذٍ، تعكس هتافات "الموت للعرَب" الحماسيّة و الإيقاعيّة و اللافتة بتناغمها قلقاً عتيقاً و معاصِراً في الآنذاتِه، قلقاً عابراً للزّمن وللحيّز و للغة، قلقاً هو تلذّذ فائض عن الحاجة، هو انفعالٌ إيروتيكيّ قِوامه الكراهية تجاه "تلذّذ الآخَر" باعتباره "موضوع a صغيرة object a" مفقود يجب إعادته للذّات (لاكان، سيمينار 10، القلق).
"التلذّذ Jouissance هو ما يؤسّس آخرويّة الآخَر" يقول ميلر، " تتأسّس العنصريّة على ما تتخيّله الذات حول تلذّذ الآخَر، كراهية للطريقة الخاصّة، لطريقة التلذّذ الخاصّة بالآخَر" (Miller, extimitè 1988).
يشكّل الآخَرالعربيّ المختزل لدالٍّ عرقيّ عائقاً ضروريّاً أمام تلذّذ الذات العنصريّة،عائقاً يحيي الشّوق إلى التماميّة التي يعِد بها الخيال العرقيّ دون أن يفي بوعدِهِ.
"الموت للعرب" هو هتاف يودِع لدى الآخَرالعربيّ "موضوع a صغيرة object a"(George and Hook, 2022)،و يحيي على هذا النحو شوقَ “الآخَر الكبير” من قِبَل الذّات العنصريّة.
لكن تلذّذَ الذات الحبيسةَ في خيالِها العِرقيّ، الباحثة عن وجودٍ عنصريّ مكتمل و معزٍّ، سرعان ما يتدهور إلى تخوم المأساة، إلى العصر الحجريّ إن جازَ التعبير.
العِرق، بحسب لاكان، يحوّل الذات إلى دالّ في الوقت الذي يصادر فيه ذاتيّتَها. تبحث الذّات عن وجودٍ من خلال دالّ"العِرق" الذي يسلِب منها وجودَها، و يحيله إلى "مكان خرب و قاسٍ" (يهودا عميحاي، "المكان الذي الذي نحن فيه على حقّ")، إلى حجرٍ صلب لا يمكن زحزحتُه.
هتاف"الموت للعرب" ، الذي يعني في الحقيقة "الموت للعربيّة، للّغةالعربية" بوصفِها ماكينة دلاليّة، يُشير،على نحوٍ مفارِق، إلى فائضٍ في حيوّية الآخًر و تلذّذِهِ كما تدرِكُهُ الذّات العنصريّة. نَحَتَ لاكان مصطلح Jealouissance لوصْف الكراهية التي من شأنِها أن تنفجر داخل الذات بسبب قناعتها أن الـآخر يملك "موضوع الآخر الصغير object a" و أنّه يتوفّر على كلّ ما ينقص الذّات.
يحضُر قانون القوميّة، و الّذي يشمل محوَ اللغةالعربيّة كلغةٍ رسميّة، أي تكريساً لابارتهايد لغويّ، و الذي ما هو إلا ابارتهايد شوق، يحضُر (قانون القوميّة) كتلذّذٍ فالوسيٍّ مصيرُهُ الفشَل، تلذّذ يسعى دون نجاح إلى تشييء و تحويل الآخَر إلى كَيانِ موِحش، و إلى تغريبِه و تهميشِه،بالتزامن مع تغذيةٍ لهويةٍ دون نقصان.
قانون القومية هو قانون الشّوق الاسرائيليّ، الذي يقترح القومية اليهوديّة كدالّ سيّد، والعرب الفلسطينيين كحضور ٍ موحِش و مؤرّق لكن ضروريّ، كموضوع a صغيرة object a يفصِل بين الذات الاسرائيليّة اليهوديّة و تماميّتها الأسطوريّة المتخيّلة السابقة لعمليّةِ فصلٍ أكثر أسطوريّةً.
الخطر ذاتُهُ يتربّص بالذات الفلسطينيّة: أن تبني عربيّتَها كدالّ سيّد، كحنينٍ لهويّةٍ دون شروخ، أن تتخلّص من اغترابها عبرالسقوط العنصريّ في التجنّب الأصوليّ للنّقصان. من شأن العنصريّة أن تَسجِن ضحاياها أيضاً و أن تقيّد قدرتَهم على تعريف أنفسِهم ضمن الحدود الصّدمية لخطابِ سيّد عنصريّ.
تواجِه الذات العربية، شأنها شأن أيّ ذات، التشييء العنصريّ، و قد "يفيدُها" ذلك في التعرّف على النقصان في الآخر، و، كما هو مرجوّ، في نفسِها.
قد يتيح التفاعل مع النقصان عند الآخر إمكانيّة فصل الذات و بنائها، أي قد يتيح حركةً حول وهم القوميّة دون الانسياق بأعين مغمضة خلف عتمتها الساطعة، و دون أن يخشى تلذّذَه الّذي يتردّد صداه لدى الآخر العنصريّ كأمر بالموت.
ذلك هو واجب الذات الراغبة في الحياة: أن تستقبل رسالة الآخَر، و أن تعقد محادثةً معه، وأن تسعى لحياة علائقية تتواصل فيها النقصانات مع بعضِها بروحيّة "أخلاقيّات التشكيك" التي يقترحها لاكان كطريق لمقاومة غواية "المعرفة المطلقة" و للصمود في وجه الاغتراب في ظلّ الشّوق غير العنصريّ.
*تمّ اختيار كلمة شوق كترجمة ل desire لحمولتها الدلاليّة الأدقّ و الأعمق في سياق النظريّة اللاكانيّة.
