בינואר 2023 פרצה מחאה המונית בישראל שנמשכת עד היום, בתגובה ל-"מהפכה המשפטית" של הממשלה בראשותו של בנימין נתניהו. טענת המתנגדים היא, כי מהפכה זו משנה את כללי המשחק הדמוקרטיים ללא הסכמה רחבה בעם ועלולה להוביל לדיקטטורה.
אחד המסמנים המפתיעים שהופיעו כדומיננטיים בהפגנות המחאה הוא המסמן "בושה!",אותו מטיחים המוחים באופן חוזר ונשנה בנבחרי הממשלה בשל פעולתם הכוחנית סביב החקיקה ובתגובה לאלימות משטרתית כלפי מוחים. עם לאקאן והטרמינולוגיה של הגל, האם ניתן לראות בכך ניסיון של ה"עבד" לעורר ב"אדון" בושה, כלומר לדרוש ממנו להכיר בעודף ההתענגות שלו, כדי שיחזור להיות ראוי לכבוד?
אבל הבושה, כפי שאומר לנו לאקאן, היא מנת חלקם של העבדים, אלו שוויתרו על חירותם כסובייקטים בהמתנה למותו של האדון, ובינתיים חיו את חייהם כמתים.1 במה עלינו להתבייש? בכך שלא רצינו לדעת על הכיבוש שחוזר אלינו כעת בממשי? בכך שאנו עבדים שרק חשבו שהם אדונים? האם הבושה תגרום לנו להתעורר?
טקסט זה מתמקד במשבר הפנים ישראלי, אך ניתן גם לקרוא אותו דרך תופעת הכיבוש כנקודה אקס-טימית, 2 כלומר כמשבר המייצג את ה-הכי אינטימי שנחווה כזר.
בזמן האחרון, לאור אטימות הממשלה לרחשי המתנגדים, החריפה המחאה. אנשים ממערך המילואים של היחידות המובחרות מסרבים להמשיך להתנדב לשירות צבאי. אנשי עסקים והייטקיסטים מוציאים כספים מהארץ, רופאים בודקים אפשרות ל׳רילוקיישן׳, חברת הדירוג מודי'ס איימה להוריד את דירוג האשראי של ישראל בעולם, תמיכתה של ארה"ב בישראל פוחתת. כל צעד כזה נחווה כתמיכה בתנועת המחאה, אך מעורר אפקט פרדוקסלי. האם בניסיון להציל את הדמוקרטיה, תנועת המחאה דוחפת להתאבדות המדינה? האם בממשי נמיט על עצמנו שואה?
אני רוצה להציע שהחזרה של דחף המוות מופיעה בחתירה של הממשלה לדיקטטורה ובהתענגות חבריה על האפשרות לשימוש בכוח בלתי מוגבל. עבור תנועת המחאה שבפעולותיה אתמקד, אני מציעה שמדובר במאמץ ליצור מרחב של השהיה, בין חיים למוות, בין נוכחות להיעלמות, שבו עשוי הסובייקט להתכונן מחדש. אנסה לנסח את המרחב הזה דרך תנועה על הציר שבין ה׳הוויה-לקראת-המוות׳ לפי היידגר והעיבוד של פרויד סביב משחק ה״פורט-דה״.
בעידן שבו המרחב האווירי תופס מקום דומיננטי בעימותים צבאיים, סירוב טייסים להמשיך להתנדב לשירות במילואים עורר זעזוע. אלו שנחשבו לחוד החנית של המסירות להגנה על המדינה טוענים כעת כי החוזה שלהם עם המדינה הדמוקרטית הופר וכי לא ישרתו דיקטטורה. ברור לכל כי האקט שלהם מסכן את ביטחון המדינה, אך במקביל ניתן לחוש שמדובר באקט סמלי של חירות, שנועד אולי לצמצם את התענגות ה״אדון״ על פירות השעבוד, או על תחושת הכל-יכוֹלוּת, גם במחיר הקרבת החיים של המנוצח.
בעוד ששאלת הבחירה שמציב הגל בין החופש לחיים מובילה לניכור של הסובייקט – אם הסובייקט יבחר בחופש, הוא יאבד את שניהם; אם יבחר בחיים, הוא יחיה חיים של עבדות – המסלול המחלץ את הסובייקט מן הניכור ממקם את שאלת הבחירה בין החופש למוות, ובכך מאפשר לכלול את שניהם, כלומר, את החופש למות.4
אבל האקט של הטייסים אינו מכוון להתאבדות ממשית, שעליה אומר לאקאן, כי היא ״האקט היחיד שיכול להצליח ללא החטאה״.5 מדובר ב״חיוב הנואש של החיים, שהוא הצורה הטהורה ביותר שאנו יכולים לזהות בה את אינסטינקט המוות״.6 זהו אקט סמלי של ההוויה-לקראת-מוות, הימור שיכול גם להחטיא ולאפשר לסובייקט חיים.
חיזוק לעמדה משוסעת זו אפשר לראות בהימנעותם של הטייסים מלהשיב לשאלה האם יתגייסו בעת מלחמה. מנקודת מבט של ה״פורט-דה״,7 ניתן לומר שהאקט של הטייסים הוא תגובה לתחושת אי השליטה בהיעלמות האובייקט האהוב שאותו מסמל המסמן ״דמוקרטיה״. בנקודת השיסוע יש ניסיון לעבד את האובדן דרך הנוכחות של המדינה האהובה שעליה נלחמים וההיעלמות של המדינה שעליה מוותרים.8
כשלאקאן עובר מניכור להפרדה, ההיעלמות מופיעה הפעם כפנטזיה של הסובייקט על מותו שלו.9אם היינו נותנים מילים בפי תנועת המחאה היה ניתן לומר: האחר מכנה אותי ״אנרכיסט״,״בוגד״, ״פריבילג״, אבל מה הוא באמת רוצה? אם הפנטזיה תתממש ואיעלם, כפי שמילותיו דוחפות אותי לעשות, האם הוא באמת יכול לאבד אותי, או שיתעורר חסר בשיח שלו, שמתוכו יופיע איווי שיכונן מחדש אותי כסובייקט בקשר שלי עם האחר, כלומר, את מסלול האהבה?
ניתן לומר בעקבות מילר, 10 שהניסיון של הממשלה הנוכחית הוא לבטל את המכשול שמעמידה הרשות השופטת בפני דחף הכיבוש וההתענגות הבלתי מוגבלת של המחוקק. אל מול האיום של המחוקק המאמין כי הוא האב הממשי, תנועת המחאה מציבה מכשול סמלי של איום באובדן, שנועד לכונן מחדש את האב המת של ״טוטם וטאבו״, כלומר, את הקשר הסמלי עם האב.
זהו רגע ממשי בהיסטוריה של מדינת ישראל, היכן שאידיאל ה״כולנו אחים״, ללא ההסדרה שמספקת הפונקציה הסמלית, העלה אל מעל לפני השטח את הקרע בעם. יש המעריצים את האב הממשי, ויש המנסים להגן על המבנה של שמות האב, שניתן לראותו כמגולם בחלוקה לשלוש הרשויות. נשאלת השאלה, האם נוכל להיחלץ מן הבלתי נסבל המוביל אל הקרע, לשאת את הבלתי אפשרי, לפיו גם אם אחים שונאים אנחנו, תלויים אנו זה בזה לקיומנו, ולהגיע למרחב של השהיה, שניתן לכנותו מרחב ללא ערבות של האב, היכן שהרגע להסיק יוביל לאחריות סובייקטיבית.
1לאקאן, ז'., "פונקציה ושדה של הדיבור ושל השפה בפסיכואנליזה",(1953), כתבים חלק א', רסלינג, 2015, עמ' 294-295
2 נאולוגיזם בין המילים "אינטימי" (intimité) ו "חיצוני"(exterieur) שטבעלאקאן בסמינר VII " Theethics of psychoanalysis", 1959-1960.
3 לאקאן,ז'., "פונקציה ושדה של הדיבור ושל השפה בפסיכואנליזה", (1953), כתביםחלק א', רסלינג, 2015, עמ' 300
4 Lacan,J., The four fundamental concepts of psychoanalysis, Seminar XI (1964), Karnak
2004 ,pp. 212-213.
5 Lacan,j., Television (1974), Norton and Company, London, 1990, trans. HollierKrauss and Michelson, pp. 42-43.
6 לאקאן,ז'., "פונקציה ושדה של הדיבור ושל השפה בפסיכואנליזה" (1953), כתבים חלק א', תרגום: נועם ברוך, רסלינג, 2015, עמ' 300.
7 פרויד,ז., "מעבר לעיקרון העונג" (1920), כתבי זיגמונד פרויד, כרך רביעי,מסות נבחרות ג', הוצאת דביר, 1968, עמודים 100-102.
* משחק שבו צפה פרויד בנכדו מנסה להתמודד עם היעדרות האם באמצעות סליל חוט אותו הוא זורק (באומרו ״פורט״ - הלאה) ומשיב אליו חזרה (באומרו ״דה״ - הנה).
8 לאקאן,ז'., "פונקציה ושדה של הדיבור ושל השפה בפסיכואנליזה" (1953), כתבים חלק א', תרגום: נועם ברוך, רסלינג, 2015, עמ' 299.
9 Lacan,J., The four fundamental concepts of psychoanalysis, Seminar XI (1964), Karnak 2004, pp. 214-215.
10מילר, ז'.א., הארוטיקה של הזמן, רסלינג, 2008, עמ׳ 15, 20, 36.
في يناير2023، اندلعت احتجاجات حاشدة في إسرائيل لا تزال مستمرة حتى يومنا هذا، رداً على"الانقلاب القضائي" الذي تقوده الحكومة بقيادة بنيامين نتنياهو. ويزعم المعارضون أن هذا الانقلاب يغير قواعد اللعبة الديمقراطية دون وجود إجماع واسع داخل الشعب ومن الممكن أن يؤدي إلى الدكتاتورية.
إحدى الدلالات المفاجئة التي بدت مهيمنة على المظاهرات الاحتجاجية هي لافتة "يا للعار!"، التي يلقيها المتظاهرون مرارا وتكرارا في وجه المسؤولين الحكوميين بسبب اسلوبهم القمعي فيما يتعلق بالتشريع وردا على عنف الشرطة ضد المتظاهرين. وحسب لاكان ومصطلحات هيغل،هل يمكن اعتبار ذلك محاولة من جانب "العبد" لاستثارة الشعور بالعار (الخزي) لدى "سيده"، أي مطالبته بالاعتراف بإفراطه في التلذذ، حتى يصبح جديرًا بالاحترام من جديد؟
لكن العار،كما يحدثنا لاكان، هو حصة العبيد، أولئك الذين تخلوا عن حريتهم كذوات في انتظار موت السيد، وفي هذه الأثناء عاشوا حياتهم كالأموات.1 ممَّ علينا أن نخجل؟ من عدم رغبتنا في المعرفة عن الاحتلال الذي يعود إلينا الآن في الواقعي؟ بكوننا عبيداً إنما ظننا أننا أسيادًا؟ هل سيجعلنا الخزي نتيقّظ؟
في الآونة الأخيرة، وفي ظل رفض الحكومة الإصغاء لأصوات المعارضين، اشتدت الاحتجاجات. يرفض قسم من جنود الاحتياط التابعين لوحدات النخبة مواصلة التطوع في الخدمة العسكرية. رجال أعمال وعاملون في مجال التكنولوجيا الفائقة (الهايتك) ينقلون أموالهم إلى خارج البلاد، والأطباء يدرسون إمكانية النزوح إلى دول أخرى، وكالة التقييم "موديز" هددت بخفض التقييم الائتماني لإسرائيل في العالم، والدعم الأمريكي لإسرائيل آخذ في التناقص. يُنظر إلى كلخطوة كهذه على أنها دعم للحركة الاحتجاجية، لكنها تثير تأثيرًا متناقضًا. في سعيها لإنقاذ الديمقراطية، هل تدفع الحركة الاحتجاجية إلى انتحار الدولة؟ هل نحن في الواقع نجلب على أنفسنا محرقة؟
أقترح أن عودة دافع الموت تظهر في سعي الحكومة للديكتاتورية وفي تلذذ أعضائها بإمكانية استخدام القوة غير المحدودة. بالنسبة للحركة الاحتجاجية التي سأركز على أفعالها، أقترحأنها محاولة لخلق مساحة من التأجيل، بين الحياة والموت، بين الحضور والاختفاء، حيث يمكن للذات أن تنشأ من جديد.سأحاول التعبير عن هذه المساحة من خلال التنقل على المحور بين ال"كينونة - نحو - الموت" بحسب هايدجر وتوضيحات فرويد حول لعبة ال "فورت دا"*.
أحدث رفض الطيارين مواصلة التطوع في الخدمة الاحتياطية هزّة في عصر يحتل فيه المجال الجوي مكانة مهيمنة في الصراعات العسكرية. هؤلاء الذين كانوا يُعتبرون في طليعة المتفانين للدفاع عن الدولة يزعمون الآن أن ميثاقهم مع الدولة الديمقراطية قد انتهك وأنهم لنيخدموا نظامًا دكتاتوريًا. ومن الواضح للجميع أن فعلهم هذا يعرض أمن الدولة للخطر، لكن في الوقت نفسه يمكن الشعور أن هذا فعل رمزي تعبيرًا عن الحرية، ربما يهدف إلى التقليل من تلذذ "السيد "بثمار العبودية، أو بالشعور بالقدرة المطلقة، حتى ولو كان ثمن ذلك هو التضحية بحياة "المهزومين".3
لكن فعل الطيارين لا يهدف إلى الانتحار الفعلي، والذي يقول لاكان إنه "الفعل الوحيد الذي يمكن أن ينجح دون إخفاق".5 إنه يدور حول "الإلزام المستميت للحياة، الذي هو أنقى صورة يمكننا من خلالها تبيُّن غريزة الموت". إنه فعل رمزي لِ الكينونة– نحو- الموت، وهي مراهنة من الممكن أن تفشل أيضًا وان تُمَكِّن الذات من العيش.
ويمكن ملاحظة تعزيز هذا الموقف المشروخ في رفض الطيارين الإجابة على سؤال حول ما إذا كانوا سيتجندون في وقت الحرب. من وجهة نظر "الفورت دا"7 يمكن القول إن تصرف الطيارين هو استجابة للشعور بعدم السيطرة حيال اختفاء الموضوع المحبوب الذي يُرمز له بالدال "الديمقراطية". في نقطة الشرخ هناك محاولة لمعالجة الفقدان من خلال حضور الدولة الحبيبة التي يُحارَب من أجلها، وزوال الدولة التي يمكن التنازل عنها.8
عندما ينتقل لاكان من الاغتراب إلى الانفصال، يظهر الاختفاء هذه المرة كتخيّل (פנטזיה) الذات لموتها هي.9 إذا وضعنا الكلمات في فم الحركة الاحتجاجية، كان بإمكاننا أن نقول: الآخر ينعتني بِ "الفوضوي"، "الخائن"، "المُمَيَّز"،لكن ما الذي يريده حقًا؟ فإذا تحقق تخيّله واختفيت، كما تحثني كلماته، هل بإمكانه أن يفقدني حقاً، أم أن نقصًا سينبثق من خطابه وستظهر منه رغبة تعيد تكويني ذاتاً في علاقتي مع الآخر من جديد؟ أي، مسار الحب؟
ويمكن القول، في أعقاب ميلر10، إن محاولة الحكومة الحالية هي إزالة العائق الذي يضعه جهازالقضاء أمام دافع الاحتلال والتلذذ غير المحدود للسلطة التشريعية. وأمام تهديد المشرِّع الذي يعتقد أنه الأب الواقعي، تضع الحركة الاحتجاجية عائقا رمزيا يتمثل في التهديد بالفقدان، يهدف إلى إعادة تكوين أب ـ"الطوطم والحرام" الميت، أي الارتباط الرمزي بالأب.
هذه لحظة واقعية في تاريخ دولة إسرائيل، حيث أدى المثل الأعلى "كلنا إخوة"، دون التنظيم الذي توفره الوظيفة الرمزية، إلى ظهور الصدع في الأمة بشكلٍ جليٍ. البعض معجب بالأب الواقعي، والبعض الآخر يحاول الدفاع عن بنية أسماء الأب، والتي يمكن رؤيتها متجسدة في التقسيم إلى السلطات الثلاث. والسؤال الذي يطرح نفسه، هل يمكننا الهروب من الوضع الذي لا يطاق والذي يؤدي إلى الصدع، هل يمكننا تحمل الغير ممكن، الذي بموجبه، حتى لو كنا إخوة كارهين لبعضنا البعض، فإننا متعلقين أحدنا بالآخر منأجل البقاء، والوصول إلى مساحة من التأجيل، التي يمكن تسميتها بمساحة دون ضمانا لأب، حيث ستؤدي لحظة الختام إلى مسؤولية ذاتية.
1 لاكان، ز.،"وظيفة وحقل الكلام واللغة في التحليل النفسي"، (1953)، كتابات الجزءالأول، راسلينج، 2015، ص 294-295
* لعبة شاهد فيها فرويد حفيده يحاول التعامل مع غياب امه بواسطة خيط وبَكَرة،يرميها (ويقول "فورت"- ذهبت) ويعيده اليه (ويقول "دا" –عادت).
3 لاكان، ز.،"وظيفة وحقل الكلام واللغة في التحليل النفسي"، (1953)، كتابات الجزءالأول، ريسلينج، 2015، ص 300
4 Lacan,J., The four fundamental concepts of psychoanalysis, Seminar XI (1964), Karnak
2004, pp. 212-213.
5 Lacan,j., Television (1974), Norton and Company, London, 1990, trans. HollierKrauss and Michelson, pp. 42-43.
6 لاكان، ج.، " وظيفة وحقل الكلام واللغة في التحليل النفسي" (1953), كتابات الجزء الأول،ريسلينج، 2015، ص300 (العبرية)
7 فرويد, ز.,"ما عبر مبدأ التلذذ" (1920), كتابات زيجموند فرويد،الجزء الرابع، مقالات مختارة ج', دار النشر دفير,1968, صفحات 100-102(العبرية).
8 لاكان، ج.، " وظيفة وحقل الكلام واللغة في التحليل النفسي" (1953), كتابات الجزء الأول، ريسلينج، 2015، ص 299 (العبرية).
9 Lacan,J., The four fundamental concepts of psychoanalysis, Seminar XI (1964),Karnak 2004, pp. 214-215.
10ميلر، ج.أ.، شبقية الوقت، رسلينج،2008، ص 15, 20, 36. (العبرية)
