משחר ימיה של הפסיכואנליזה, תקופה בה לדיבור היה מעמד משני בבריאות הנפש, הודגשה הפרקטיקה של "ריפוי בדיבור"[1]כגישה אחרת, ולפתע – או ליתר דיוק, במעשה - היה לדיבור מקום של כבוד בקליניקה. מאחר ומדובר במעשה זהו עניין של פרקטיקה, לא רק עמדה. כך, בסמינר 11 של הפסיכואנליטיקאי ז'אק לאקאן, במספר רגעים קריטיים, אפשר לראות כי הוא מכווין את האנליזה בכיוון של "לגרום לה לדבר".[2]
פרקטיקה אשר מעודדת דיבור, אם כי לא מדובר ב-'מה' יש לומר, מתייחסת אל עצם הדיבור עצמו, זאת אומרת אל מה שאינו מן הסדר הדמיוני של משמעות או מן הסדר הלקסיקלי של מובן. "לגרום לה לדבר" כולל הנחה יסודית – יש מן הלא-ניתן-לדיבור. הפרקטיקה הפסיכואנליטית, אנו למדים, אינה מכוונת אל העצמת הלא-ניתן לדיבור, או הוספת איסורים על כך, ואף לא אל חינוכו או לימודו של המטופל כיצד לדבר ומה נכון יהא לומר. ההכוונה, אומר לאקאן,היא "לגרום לה לדבר", וממקם "אותה יפה" (בצרפתית belle) מאחורי מסך הנדמים, הדמיוני, בתחום הלא-מודע אשר מאוחר יותר הוא יכנה ממשי.
על מנת "לגרום לה לדבר", בין השאר, נדרש לשתוק ולהקשיב. על כן, בפרקטיקה הפסיכואנליטית, הטיפול מסתמך באפשרות ואף בעידוד לדבר, ללא צנזורה מוסרית-אידיאלית מותנית מראש. זאת אומרת, ללא צמצום הדיבור לכדי פונקציה מודעת בה יש להיזהר ולהטרים כל מילה במחשבה עמוקה, להפך – פשוט לדבר. בעגה המקצועית מכנים זאת דיבור אסוציאטיבי, מאחר ודבר-מה נאמר מוביל לדבר-מה נאמר אחר אשר, בשל סמיכותם, קשורים זה בזה. אך מה קורה לפסיכואנליזה, לקליניקה וגם לתרבות כאשר הדיבור מצטמצם תחת איסורים מחמירים? מה קורה כאשר מוטל איום על עצם האפשרות לדבר וישנה סכנה מעצם השימוש במה שנאמר? מה קורה כאשר הדיבור אינו 'חופשי' או אסוציאטיבי? והאם יש קשר בין הקליניקה הפסיכואנליטית ובין המצב הפוליטי-אקטואלי שהעולם, וישראל בפרט, חווה בתקופה זו?
I. לשאת משהו מן הבלתי-נסבל: ביקורת ובדיחה כאפשרות
בשנת 1935, לאקאן מזמין את אלכסנדר קוז'ב לארוחת ערב כדי לשמוע את הערותיו על עבודתו האחרונה של לאקאן.[3] עבור לאקאן, קוז'ב היה האדון היחידי, "באמת היחידי",[4] והוא זה שפתח את הדלת עבורו לקריאה אחרת ומעמיקה בכתבים והדיאלקטיקה של הגל. הערותיו של קוז'ב היו מהותיות עבור לאקאן,[5]ומאחר והיה חשוב לו לשמוע הערות אלו (לשמוע, להקשיב) היה נפגש עמו כאשר התאפשר הדבר. אך לא רק עם קוז'ב – בחוג מכריו וחבריו של לאקאן נתקלים בשמות ידועים לעתיד,דאז חלקם עוד בתחילת דרכם, כגון ג'ורג' בטאי, ריימונד קינואה, מישל לירי, הנרי קורבין, מוריס מרלו-פונטי, אריק וייל, קלוד לוי-שטראוס, ועוד. זוהי אינה רק רשימה של חברים לארוחת ערב, זוהי רשימה של אנשים אשר העבירו ביקורת, אתגרו והתעמתו עם לאקאן ופיתוחיו בתחום הפסיכואנליזה, ואשר בזכות קיומו של דיון פורה, אם כי לא בהכרח נוח ונעים, התאפשר ללאקאן להגיע לפריצות דרך ודיוקים משמעותיים בפיתוחיו. אומנם אפשר בנקל להתמקד בביקורת שלאקאן העביר על אחרים, אך כאן אני רוצה להתמקד דווקא בהופכי – הביקורת שלאקאן קיבל ואף הזמין מאחרים. ישנה כאן הנחת עבודה - ביקורת מאפשרת.
לאקאן לא היה בודד בפרקטיקה זו. פרויד היה ידוע בכך שרעיונותיו ודעותיו לא נכתבו לשם המגירה – הוא עסק בהתכתבות ענפה, בהפירט לא פעם ולא פעמיים את רעיונותיו, פיתוחיו, התפתחות ומהלך הדברים, על מנת לשמוע ולקרוא תגובות מן הצד השני. לא רק בהתכתבות, גם בפגישות, אירוח או שיחות תוך הליכה ברגל, כפי שלמשל מעיד על כך בספריו הפסיכואנליטיקאי תיאודור רייק. הפסיכואנליזה, אפשר לומר, חבה את התפתחותה לא למגירה והניירת האקדמית, אלא לעבודה קולגיאלית ביקורתית בין אנשים ממקצועות שונים אך עם נגיעה לעניין או עם סקרנות ונקודת-מבט אחרת, כל זאת תוך דיבור והתכתבות. וכמובן, בנוסף להכשרה האישית של כל אחד ואחד. ביקורת, בנוסף לחשיבה ביקורתית, זאת ברצוני להדגיש, לא הייתה נתפסת בעבר כפרקטיקה של סתימת פיות. גם אם לעיתים לא נוח לשמוע את הביקורת, נעשה בה שימוש –כמעט כל מאמר של פרויד, או סמינר של לאקאן, חושף זאת בנקל. האם ניתן לטעון זאת בנוגע לשיח הציבורי של תרבות ימינו?
על מנת שביקורת תתקבל ככזו, אין לצמצמה לכדי עלבון. עליה להתקבל באופן שאינו מילולי מדי. אך נראה כי בתרבות ימינו אנו יותר ויותר נתקלים בצמצום הביקורת לכדי פשט, דבר אשר פעמים רבות נגמר בעלבון. המקום הקל ביותר לזהות זאת הוא המדיה החברתית – טוקבקיסטים, למשל. במיוחד בטוויטר, בוהשיח מצטמצם למילים בודדות, לרוב תוקפניות, השתלחויות נטולות רסן. אך כמו במדיה החברתית, כך גם ברחוב, בשיח הציבורי, אט אט גם בתקשורת (למשל, ערוץ 14 בישראל), בקרב נבחרי הציבור, ועוד.
הראשונים לציין זאת באופן מובהק וחד היו הקומיקאים. אלו העוסקים בתחום הבדיחה, באופן ישיר או עקיף, למעשה עובדים עם ביקורת חברתית נוקבת. הבדיחה, במובן מסוים, תמיד חותרת תחת המוסכמות החברתיות והתרבות. בישראל נתקלנו בכך לאחרונה דרך תכנית הסאטירה 'היהודים באים', אשר עוסקת באופן חריף, ולעיתים לא נוח לצפייה, בתרבות הישראלית, בפלגי העם – יהודים, ערבים, מתנחלים, חילונים, וכו' - בתורה והדת היהודית, בהיסטוריה של מדינת ישראל, ועוד. סביב העונה השלישית לשידורה, חוותה ההפקה מתקפה חסרת תקדים בהובלת בצלאל סמוטריץ', אשר גרס כי הסדרה "מבזה את קודשי ישראל ובזה לרגשותיהם של רוב האזרחים". מה שסמוטריץ' כינה "ביזוי", ההפקה כינתה "ביקורת" ו"סאטירה". מה שסמוטריץ' כינה "קודשי ישראל" ההפקה כינתה "תרבות".על מה שסמוטריץ' כינה "רגשותיהם של רוב האזרחים", ההפקה אמרה "להשתמש בטקסטים המכוננים הללו, שהם ההיסטוריה של כולנו, הם לא מונופול של אף אחד מהזרמים."[6]
ג'ון קליז (MontyPython), השחקן והקומיקאי הבריטי, מתייחס כמעט בכל ריאיון בשנים האחרונות אל קיומה של סכנה ממשית עבור אלו הבוחרים כיום להיות קומיקאים. אכן, בעקבות המהלכים של סמוטריץ' ותומכיו, יוסי מרשק, שחקן ב-'היהודים באים', העיד על כך שאיימו על חייו, על חיי משפחתו, ולתקופה פחד לצאת מביתו. הדרישה הגוברת לצנזורה, פוליטיקלי קורקט, האיסור לצחוק על דת, גזע, מגדר, מיניות, פוליטיקה ועוד, כאילו היו לנכס של זרם מסוים, או זרמים מסוימים בעם, מדיר מן השיח אפשרויות אחרות. איסורים אלו הולכים ונפוצים בחברה, והמעזים לחצות גבולות לא-מוסכמים אלו, פעמים נתקלים במתקפה חסרת תקדים בתקשורת ובמדיה החברתית, לפעמים בליווי חרם, רדיפה או אלימות פיזית.[7] כך בחרו קומיקאים רבים לפרוש מהמקצוע, לעדן או למתן את דבריהם, בעוד אחרים, כגון ג'ון קליז ויוסי מרשק, אשר החליטו לא לשתוק כי אם לדבר על כך, בתקשורת או במדיה.
כך אמר ג'ון קליז בריאיון לעיתון Guardian,"מנקודת המבט של יצירתיות, אם אתה צריך לחשוב באלו מילים אפשר להשתמש ובאלו אינך יכול להשתמש, זה חונק את היצירתיות. הדבר העיקרי הוא להבין שמילים תלויות בהקשר. אנשים שהם מאוד מילוליים חושבים שמילה היא מילה אבל היא לא." קליז התייחס אל תרבות ה-WOKE ותרבות הביטול (Cancel Culture), אך לאלו העוקבים אחר דבריו הם אינם שונים מן הדברים שאמר שנים רבות קודם לכן ביחס לקנאות דתית ושמרנות. גם הקומיקאי רואן אטקינסון עורר מחלוקות בשל דבריו בנושאים אלו, "נראה לי שהעבודה של קומדיה היא לעבור עבירה/לפגוע [to offend],או שיש לה את הפוטנציאל לעבור עבירה, ואסור לנקז ממנה את הפוטנציאל הזה, לכל בדיחה יש קורבן." במובן מסוים, אומרים הקומיקאים, הבדיחה עוברת על החוק, היא תמיד נוגעת במשהו מעבר, היא תמיד נשענת על האפשרות לדבר תוך נגיעה במה שמעבר לפשט היבש של הדיבור, אזור אפור בו תמיד יהיה מישהו שעלול להיפגע או להיעלב. הבדיחה, כמו שציינתי קודם, היא סוג של ביקורת – היא נוגעת במרקם העדין והרגיש של החברה והתרבות, ותלויה באפשרות לדבר באופן 'חופשי', גם אם לעיתים יש בה מן העבירה. אך מהקורה כאשר החברה של ימינו מפרשת, ומתייחסת לכך כמתקפה, כעלבון, כביזוי, באופן אשר מייחס לעצם הפרקטיקה של ביקורת מעמד של בלתי-נסבל?
הבדיחה והביקורת, שתיהן קשורות בחברתי, ושתיהן דורשות לשאת משהו מן הבלתי-נסבל המגולם במילוליות (literally) ומעבר לה. אין זה לשווא שבשחר הפסיכואנליזה אנו מוצאים את הבדיחה, ספרו השני של פרויד הנו הבדיחה ויחסה ללא-מודע (1905). הפסיכואנליזה, לפחות כפי שהצגתי, קשורה לא רק בפשט, אלא גם במה שמעבר לו (עבר-עבירה), ואכן יש בהמן ה-'לשאת משהו מן הבלתי נסבל'. מכאן, גם לשאת משהו מן הבלתי-נסבל בחברתי. האם זהו ערך או עקרון דמוקרטי?
II. הדרת האחר(ים)
לשאת משהו מן הבלתי-נסבל, קרי –לשאת משהו אשר מיסודו הנו 'אחר' למה שנוח, למה שהומוגני, למה שבתחום גבולות הנסבל.אם כן, זהו דיון הקשור בפוליטיקה.
לשאת משהו מן הבלתי-נסבל, אם יש בכך דיאלקטיקה, למשל בין האחד והחברה, או, במדויק יותר, בין האחד והאחר, אז יאפשר לגרוס כי ההטרוגני, או יותר מכך הפלורליסטי, כורך בתוכו לשאת משהו מן הבלתי-נסבל. כך כתב הפסיכואנליטיקאי ההונגרי פרנצי,
"הפסיכואנליזה מעולם לא התיימרה לאף דוגמה פילוסופית, היא מפרשת הן רעיונות פילוסופיים ודוקטורינות פוליטיות כגילום של טבעו הפסיכולוגי של האדם... הפסיכואנליזה מעולם לא זיהתה אף צד[או מפלגה] פרטני או קולקטיבי כנציגים אמיתיים של הטבע האנושי. היא מצפה מהעתיד כיוון 'פרטני-חברתי' אשר יכבד הבדלים טבעיים בין אינדיבידואלים, שאיפותיהם לאושר ועצמאות, לכל הפחות ככל שניתן בארגון של קיום קולקטיבי שאין לשנותו אך הוא בקושי נסבל".[8]
בקושי נסבל, פרנצי מכוון אותנו, עבור האחד בחברה. המתח בין האחד והחברה הוא דיאלקטי, אך הסבל הנו של האחד, גם אם הוא מבוטא באופנים שונים בחברה. את ה"בקושי נסבל" בחברה, על כל אחד ואחד לשאת.
לא רק כל אחד ואחד, גם עצם קיומה של חברה אשר בה מכובדים "הבדלים טבעיים בין אינדיבידואלים [ו]שאיפותיהם לאושר ועצמאות [...] ככל שניתן בארגון של קיום קולקטיבי שאין לשנותו אך הוא בקושי נסבל" מותנה בכך שהחברה עצמה, בכל רמה שהיא – מהפרט ועד העם - תוכל לשאת משהו מן הבלתי-נסבל הזה. במילים אחרות, נדרש כי זו תהא חברה בה מתקיימת שונות, ומשום כך גם תתקיים – בהכרח, בשל היעדר האידיאל ההומוגני – ביקורת.
בחברה המכבדת הבדלים ואת שאיפותיהם של בני אדם, נדרש כי תתקיים האפשרות להיפגע, זאת להבדיל מן האפשרות לפגוע. זאת אומרת, עלינו לסדוק במעט את הדיאלקטיקה של פוגע-נפגע, על מנת שאפשר יהיה לא להתיך לכל פגיעה אדם פוגע בהכרח. ייתכן, במילים אחרות, כי כל אחד נפגע בדרכו, ובכך יש משהו מן הלשאת את הבלתי-נסבל, לשאת משהו מן הפגיעה שכל אחד חווה בפני עצמו, על מנת לאפשר לאחר לדבר – גם אם יש בכך פוטנציאל לפגיעה בי. אין זה אומר שעל החברה לאפשר התנהגות פוגענית אשר הנה מובהקת, כגון אלימות מכוונת כלפי אחרים במזיד. על החברה לשאת ביקורת, לשאת הומור ובדיחות, לשאת באופן פרטני, אך כך על החברה כולה על כלל פרטיה – גם מעביר הביקורת, אם כן, נדרש לשאת משהו מן הבלתי-נסבל עבורו. לשאת את ה'בקושי-נסבל', הוא המחיר לקיומה של חברה פלורליסטית.
בדומה לטענות הקומיקאים, גם בפוליטיקה – אם לא אף יותר – אנו נתקלים בשלטון הפשט והעלבון. כך, לדוגמה, מצומצמים המפגינים נגד ההפיכה, עמם האופוזיציה ואפילו חברי קואליציה אשר בוחרים ללכת כנגד המשמעת הקואליציונית, לכדי הטחת האשמה - 'בוגדים' או 'שמאלנים'. מואשמים על בחירה אחרת. כך מצומצמים להט"בים על ידי קולות שמרניים קיצוניים לכדי מסמנים כגון 'תועבה' או 'אסון', והערבים לכדי 'לשרוף', 'צורר' או 'טרוריסטים', ועוד. מנגד, גם באופוזיציה אנו נתקלים בצמצום לכדי מסמנים אטומים, למשל - קולות המחאה מתמקדים במסמן 'בושה', 'פשיסטים', וכדו'. גם בקרב המוחים ניתן לזהות הדרה ודחייה כמעט מוחלטת של קולות אחרים, למשל – פלסטינים, או קריאות נגד הכיבוש, כאשר לא מעט מבין אלו היוצאים להפגנות עם קריאות נגד הכיבוש נתקלים באלימות כלפיהם, ואמירותיהם נתפסות פעמים רבות כעלבון או פגיעה במחאה הנושאת את דגל ישראל כסמלה. אפשר לומר, באופן מסוים, כי כל צד תופס את מקומו הנוקשה, ההומוגני במידה כזו או אחרת, על גבי קשת מסמנית, ומנקודה זו שואף אותו צד לאחדות מסוימת תוך הדרת אותו גורם המשסע את השיח ההומוגני. במצב כזה, כל ביקורת הינה בלתי נסבלת עבור כל צד, תוך התגוננות עצמית והתבצרות מאחורי פיגומיו של מסמן נבחר. הדגש של ג'ון קליז, "מילה אינה מילה", או האפשרות לשאת את העבירה או הפגיעה המגולמים בכך שיש מעבר למילוליותה של המילה (הפשט), אלו נמתחות אל הקיצון בזירה הפוליטית-אקטואלית. במילים אחרות, יש משהו בחברה ובתרבות ימינו אשר גורם לכך שכל אַחֵרוּת, או קולותיהם של אחרים, אינה מקבלת מקום אלא של מה שבלתי-נסבל.
III. המעשה הדמוקרטי
בשנת 1941, הפוליטיקאי והמשורר האמריקאי ארצ'יבלד מקליש התייחס אל האידיאל האמריקאי באופן ביקורתי וגרס כי הוא נוגדאת המושג דמוקרטיה. הוא כתב, "דמוקרטיה היא לעולם לא דבר שהושג. דמוקרטיה היא תמיד משהו שאומה חייבת לעשות."[9] משהו מדבריו מהדהד את אמירת ושל ישעיהו ליבוביץ', "משיח שבא הוא משיח שקר. משום שמהותו של המשיח היא, שהוא יבוא!", ובכך הדגיש את המעשה כדבר-מה שיש תמיד להמשיך ולעשותו, לא מתוך הנחה כי ישנו יעד הניתן להשגה ולאחריו לא יהיה צורך במעשה. מכך ניתן להסיק, דמוקרטיה אינה מצב המושג ומאותו הרגע מתקיים בפני עצמו, דמוקרטיה היא תמיד בגדר משהו שיש לעשותו.
מקליש כותב כי אויבי החירות עוסקים "בדרך להשיג בעלות על נכס, זוהי סכימה לעשיית עסקים, הזדמנות לנוחות או לכוח או לצורות מסוימות של רווח או בידור [...] הדמוקרטיה עצמה מעולם לא הייתה ואיננה כעת ולעולם לא תהיה אופן של סחר, עולם של טובין, ערימה של מוצרים."[10] אנו רואים בנקל עד כמה רחוקה עמדה זו מהתממשותו של החלום האמריקאי בקפיטליזם טהור, או לסירוגין באידיאל של בעלות על ארץ ישראל השלמה. דמוקרטיה, אומר מקליש, אינה עניין של טובין או נכס, גם מסורת, היסטוריה, תרבות וכו' – אלו אינם נכסים של צד זה או אחר.
כמו הבדיחה, עבור מקליש פוליטיקה אינה יכולה להסתכם במשא ומתן קואליציוני (סחר), בצמצום מחנות למסמנים אוסמלים (זוהי צורה אחרת של ניכוס), להדרה של אחרים אשר אינם "נופלים" תחת המסמנים הנתונים (הדרת האחר), ותוך התעלמות מוחלטת מהמעשה הדמוקרטי, אשר עליו ניתן לומר כי הוא זה המכונן דמוקרטיה. פעם אחר פעם. שוב ושוב. עבור מקליש, ממש כשם שעבור ליבוביץ', מעשה שכזה אינו עניין של עבור עצמך, אינו עניין של הומוגניה המניחה את טובת עצמך ודומיך בראש ובראשונה. מעשים אלו, אפשר לומר, עוסקים ב-'ביאת המשיח',בקידום הגעה עצמית אל יעד נתון (כסף, סטטוס, סחר, השגת יעדים). המיקוד אינו ביעד, לא עבור עצמך ולא עבור אחרים, המיקוד הנו במעשה עצמו אשר מלכתחילה מוכוון אל אחרים– דמוקרטיה, פלורליזם, אך לא למען עצמי ודומיי בלבד. גם בקליניקה הפסיכואנליטית, אנו נדרשים להקשיב ו-"לגרום לה לדבר", זאת אומרת – לשאת משהו מן הבלתי-נסבל, ולאפשר דיבור, אך לא של זה הממוקם במיקום האנליטיקאי.
אליבא דמקליש, אין דמוקרטיה בה הרוב שולט - מאחר והרוב שולט מכוון להומוגניה. שלטון הרוב הוא כבר, מיסודו, הגדרה של אנטי-פלורליזם. הרוב, אשר מקיים קבוצה, מהווה קבוצה הומוגנית, ועל כן תפקידו אינו לשלוט – אלא לאפשר בדיוק לאחרים, אלו אשר אינם בקבוצה ההומוגנית, למשל, לדבר, להתהוות כחלק מבודל בשל אחרותו ועדיין להיות חלק מהעם האזרחי, לפעול, לעשות, להתקיים, וכדו'. משום כך, על אותו הרוב לשאת את כל אותם דברים הנכרכים בכך, לרבות לשאת ביקורת, הומור, בדיחה, וכדו', וכך גם לגבי אותה קבוצה מובחנת בנוגע לאחרים להם. במילים אחרות, מדינה דמוקרטית היא מדינה אשר מתבצע בה המעשה הדמוקרטי, שוב ושוב ושוב, המכונן אותה ככזו, זוהי מדינה אשר נושאת משהו מן הבלתי-נסבל, מן ה"בקושי נסבל",אשר מגולם בחברתי הפלורליסטי של אותה המדינה. מדינה דמוקרטית היא מדינה המכוננת במעשיה, שוב ושוב, את האפשרות לאַחֵרוּת.
בלשון פסיכואנליטית נוכל להיעזר בהגדרה זו של המעשה הדמוקרטי כדי להצביע על קשר מסוים בין הפוליטיקה והקליניקה, ולומר כי גם אם יש שונות בין הפרקטיקה הקלינית וזו הפוליטית, בדומה לקליניקה אשר בה הפרקטיקה מכוונת ל-"לגרום לה לדבר" גם המעשה הדמוקרטי מכוון אל אַחֵרוּת ולאפשר דיבור אשר אינו הומוגני, אשר אינו תחת איסורים חמורים על עצם האפשרות לדבר, ונכרך בכך לשאת משהו מן הבלתי-נסבל. ללא הכוונה קלינית זו, או לחילופין ללא המעשה הדמוקרטי המכונן דמוקרטיה, אין פסיכואנליזה, אין דמוקרטיה, ואין אפשרות לקולות אחרים.
منذ فجر التحليل النفسي، وهي فترة كان فيها الكلام ثانوي المرتبة، تم التشديد على ممارسة "العلاج بالكلام"1 كنهج مختلف، وفجأة - أو بالأحرى، في الممارسة العملية - احتل الكلام مكان الصدارة في العيادة. وبما أن الحديث عن فعل، فهو مسألة ممارسة، وليس مجرد موقف. لذلك يمكن أن نرى، في السمنارالحادي عشر للمحلل النفسي جاك لاكان، في عدة لحظات شديدة الأهمية، أنه يقوم بتوجيه التحليل نحو "دفعه للكلام"2.
إن الممارسة التي تحث على الكلام، على الرغم من أنها لا تتعلق بـ "ما" يُقال، تُعنى بماهية الكلام نفسه، أي بما ليس من النظام المخيالي للمعنى أو من النظام المعجمي للمفهوم. "دفعها للكلام" تتضمن افتراضًا أساسيًا - هناك ما لا يمكن التكلم عنه. نفهم من ذلك أن ممارسة التحليل النفسي لا تهدف إلى تعزيز ما لا يمكن التحدث عنه، أو إضافة المحظورات إليه، ولا إلى إرشاد أو تعليم المُتعالِج كيف يتحدث وما الأصح أن يقول. يقول لاكان إن التوجيه هو "دفعه للكلام"، وهو يموقعه "بشكلٍ جميل " (belle بالفرنسية) خلف ستار المظاهر، المخيالي، في عالم اللاوعي الذي يصفه لاحقاً بالواقعي.
يتطلب "دفعها للكلام"، ضمن أمورأخرى، أن تكون صامتًا وتستمع. لذلك يعتمد العلاج، في الممارسة التحليلية، على فسح المجال، وحتى التشجيع على التكلم، دون رقابة أخلاقية- مثالية مشروطة مسبقًا. وهذا يعني دون اختزال الكلام ليصبح وظيفة واعية يكون على المرء فيها توخي الحذر واستباق كل كلمة بتفكير عميق، بل على العكس من ذلك - التكلم فحسب. يطلق على ذلك في اللغة المهنية اسم كلام التداعيات، وذلك لأن قول شيء ما يؤدي إلى قول شيء آخر، مرتبط به بسبب تقاربهما. ولكن ماذا يحدث للتحليل النفسي، وللعيادة، وللحضارة أيضًا عندما يختزل الكلام في ظل حظرٍ صارمٍ؟ ماذا يحدث عندما تكون إمكانية التكلم بحد ذاتها مهددة ويكون هناك خطر من إمكانية استخدام ما يقال؟ ماذا يحدث عندما لا يكون الكلام "حرًا" ؟ وهل هناك علاقة بين عيادة التحليل النفسي والوضع السياسي الآني الذي يعيشه العالم، وإسرائيل بشكل خاص، في هذه الفترة؟
1. أن تتحمل شيئًا مما لا يطاق: النقد والنكتة كخيار
في عام 1935، دعا لاكان ألكسندر كوزيف لتناول العشاء كي يستمع إلى تعليقاته على أحدث أعمال لاكان3. بالنسبة إلى لاكان، كان كوزيف هو السيّد الوحيد، "صدقًا الوحيد"4، وهو الذي فتح له الباب لقراءة مختلفة ومتعمقة في كتابات هيغل وجدليته. كانت تعليقات كوزيف مهمة جدًا بالنسبة للاكان5، وبما أنه مهتمًا بسماع هذه التعليقات فإنه كان يلتقي به كلما أمكن. ولكن ليس فقط مع كوزيف - ففي دائرة معارف وأصدقاء لاكان توجد أسماء ستصبح مشهورة لاحقًا، كان بعضهم في حينه لا يزالون في بداية طريقهم، مثل جورج باتاي، ريموند كينوا، ميشيل ليري، هنري كوربن، موريس ميرلوبونتي، إريك ويل، كلود ليفي شتراوس، وغيرهم. هذه ليست مجرد قائمة أصدقاء يدعوهم للعشاء، بل هي قائمة الأشخاص الذين انتقدوا وتحدوا وواجهوا لاكان وتحديثاته في مجال التحليل النفسي، والذين بفضل الخوض في نقاشات مثمرة، وإن لم تكن بالضرورة مريحةً وممتعةً، تمكن لاكان من تحقيق ابتكارات عالية الدقة في تحديثاته. صحيح أنه من السهل التركيز على الانتقادات التي وجهها لاكان للآخرين، لكني أريد هنا التركيز تحديدا على العكس - الانتقادات التي تلقاها لاكان بل وطلبها من الآخرين. يوجد هنا فرضية عمل - نقد تمكيني.
ولم يكن لاكان الوحيد الذي يقوم بهذا الفعل. فمن المعروف عن فرويد بأنأفكاره وآرائه لم تكن تدوّن لمجرد الحفظ، بل كان يقوم بمراسلات واسعة النطاق، يشرح فيها مرارًاوتكرارًا أفكاره وتحديثاته وتطورات سير الأمور، ليسمع ويقرأ ردود الفعل من الجانب الآخر. ليس في المراسلات فقط، بل في الاجتماعات أو الضيافات أو المحادثات أثناء التجول مشيًا، وفقًا، على سبيل المثال، لشهادة المحلل النفسي تيودور رايش في كتبه. يمكن القول إن التحليل النفسي يدين بتطوره ليس للدرج والتدوينات الأكاديمية، بل للعمل الجماعي النقدي بين أشخاص يمتهنون مهن مختلفة، ولكن لكل منهم صلة بالموضوع بشكل أو بآخر أو ذوي فضول ووجهة نظر مختلفة، كل ذلك من خلال الكلام والمراسلات. علاوةً على المؤهلات الشخصية لكل فرد منهم. وأود أن أؤكد أنه لم يُنظر إلى النقد والتفكيرالنقدي في الماضي على أنه ممارسة لتكميم الأفواه. فحتى لو كان سماع النقد غير مريح في بعض الأحيان، إلا أنه كان ذو فائدة – إذ يظهر ذلك بسهولة، تقريبًا، في كل مقال لفرويد أو ندوة للاكان. هل يمكن ادعاء ذات الأمر فيما يتعلق بالخطاب العام في الحضارة الحالية؟
لكي يتم تقبل النقد على هذا النحو، يجب ألا يُختزل لمجرد إهانة. وينبغي أن يتم تقبله بطريقة ليست حرفية أكثر من اللازم. ولكن يبدوأننا في ثقافة اليوم نواجه، بشكل متزايد، اختزال النقد ليصبح مجرد نقد، والذي غالبًا ما ينتهي بالشعور بالإهانة. أسهل مكان لاكتشاف ذلك هو وسائل التواصل الاجتماعي، "المعلقون" على سبيل المثال. خاصة على تويتر،حيث يتم اختزال الخطاب في كلمات معدودة، غالبًا ما تكون عدوانية، مهاجمات كلامية بلا رادع. ولكن كما هو الحال في وسائل التواصل الاجتماعي، كذلك أيضًا في الشارع، وفي الخطاب العام، ورويداً رويداً أيضًا في وسائل الإعلام (على سبيل المثال، القناة 14في إسرائيل)، لدى المسؤولين المنتخبين وغيرهم.
وكان الكوميديون أول من أشار إلى ذلك بوضوح وحِدّة. إن الذين يعملون في مجال النكتة، بشكل مباشر أو غير مباشر، يعملون في الواقع من خلال نقد اجتماعي حاد. تعمل النكتة دائمًا، بطريقة ما، على تقويض الأعراف الاجتماعية والثقافية. في إسرائيل، واجهنا ذلك مؤخرًا من خلال البرنامج الساخر "اليهود قادمون"، الذي يتطرق بحدّة، احياناً ليست مريحة، للحضارة الإسرائيلية وفئات الشعب - اليهود، العرب، المستوطنين، العلمانيين، إلخ، وكذلك التوراة والدين اليهودي، تاريخ دولة إسرائيل، وغيرذلك. في الموسم الثالث من عرضه، تعرضت هيئة إنتاج البرنامج لهجوم غير مسبوق يقوده بتسلئيل سموتريتش، الذي ادعى أن المسلسل "يُحقِّر مقدسات الشعب اليهودي ويهين مشاعر غالبية المواطنين". ما أسماه سموتريتش "إهانة"، أطلق عليه الإنتاج اسم "النقد" و"التهكم". ما أسماه سموتريتش " مقدسات الشعب اليهودي " هو الذي يطلق عليه الإنتاج اسم "االحضارة". وحول ما أسماه سموتريتش "مشاعر غالبية المواطنين"، قال الإنتاج "إن استخدام هذه النصوص التأسيسية، التي هي تاريخنا جميعا، ليس حكرا على أي تيار"6.
يشير جون كليز (مونتي بايثون)، الممثل والكوميدي البريطاني، تقريبًا في كل مقابلة أجريت معه في السنوات الأخيرة إلى وجود خطر حقيقي على أولئك الذين يختارون أن يصبحوا كوميديين في وقتنا هذا. وبالفعل، وفي أعقاب الخطوات التي اتخذها سموتريتش وأنصاره، صرّح يوسي مارشاك، ممثل في "اليهود قادمون"، أن حياته وحياة عائلته مهددة، وأنه كان لفترة يخشى مغادرة منزله. إن المطالبة المتزايدة بفرض الرقابة والسلوك السياسي الصائب ومنع السخرية من الدين، أو العرق، أو الجندرية، أو الجنس، أو السياسة وغيرها، وكأنها ملك لتيار معين، أو تيارات معينة في الشعب، يُقصي خيارات أخرى من الخطاب. أصبحت هذه المحظورات شائعة أكثر فأكثر في المجتمع، وأولئك الذين يجرؤون على تخطي هذه الحدود غير المتفق عليها، يواجهون أحيانًا هجومًا غير مسبوق عبر وسائل الإعلام ووسائل التواصل الاجتماعي، مصحوبًا أحيانًا بالمقاطعة أو الاضطهاد أو العنف الجسدي7. لذلك اختار العديد من الكوميديين اعتزال المهنة، أو تلطيف كلماتهم وتعديلها، بينما قررآخرون، مثل جون كليز ويوسي مارشاك، عدم الصمت، بل التحدث عن الوضع عبر وسائل الإعلام أو عبر وسائل التواصل الاجتماعي.
وهذا ما قاله جون كليز في مقابلة مع صحيفة الغارديان: "من وجهة نظر إبداعية، إذا كان عليك أن تفكر في الكلمات التي يمكنك استخدامها والتي لا يمكنك استخدامها، فإن ذلك يخنق الإبداع. الشيء الأساسي هو أن نفهم أن الكلمات تتعلق بالسياق. الأشخاص الذين يتحدثون كثيرًا يعتقدون أن الكلمة هي كلمة، لكنها ليست كذلك. تطرق كليز إلى ثقافة WOKEوثقافة الإلغاء (CancelCulture)، لكن بالنسبة لأولئك الذين يتابعون كلماته فإن ما يقوله لا يختلف عما قاله قبل سنوات عديدة فيما يتعلق بالتعصب الديني والتحفُّظ. أثار الممثل الكوميدي روان أتكينسون أيضًا جدلاً بسبب ما يقوله في هذه القضايا، "يبدو لي أن وظيفة الكوميديا هي الإساءة\الإهانة [to offend]، أو أن لديها القدرة على الإساءة، ويجب ألا يتم استنزاف هذه المقدرة منها، لكل نكتة ضحيتها." يقول الكوميديون، بطريقة ما، إن النكتة تنتهك القانون، فهي تتعلق دائمًا بشيء أبعد،وتعتمد دائمًا على إمكانية التحدث أثناء لمس ما هو ما عبر الكلام البسيط الجاف، وهي منطقة رمادية حيث سيكون هناك دائمًا شخص ما قد يتأذى أو يشعر بالإهانة. النكتة، كما ذكرت من قبل، هي شكل من أشكال النقد، فهي تمس نسيج المجتمع والثقافة الرقيقة والحساسة، وتعتمد على إمكانية التحدث "بحرية"، حتى لو كان فيها إساءة في بعض الأحيان. ولكن ماذا يحدث عندما يفسر مجتمع اليوم هذا الأمر ويتعامل معه على أنه هجوم، وإهانة، واذلال، بطريقة تنسب لممارسة النقد ذاتها أنها سلوك لا يطاق؟
النكتة والنقد، يتعلقان كليهما بما هو اجتماعي، وتتطلبان تحمل شيء مما لا يطاق الذي يتجسد بالمعنى اللفظي (literally)وما هو أبعد منه. ليس من قبيل الصدفة أننا نجد النكتة في بدايات التحليل النفسي، كتاب فرويد الثاني هو النكتة وعلاقتها باللاشعور (1905). لا يرتبط التحليل النفسي، كما عرضته على الأقل، بالمفهوم البسيط فحسب،بل بما يتعداه أيضًا، وحقيقة أنه ينطوي على شيء من "تحمل بعض مما لايطاق". وعلى ذلك، تحمل شيئًا لا يطاق مجتمعيًّا أيضًا. هل هذه قيمة أو مبدأ ديمقراطي؟
2. إقصاء الآخر (ين)
أن تتحمل شيئًا مما لا يطاق، أي أن تتحمل شيئًا "آخر" بطبيعته عما هو مريح، وعما هو متجانس، وعما يقع ضمن حدود المقبول. إذا كان الأمر كذلك، فهذا نقاش يتعلق بالسياسة.
تحمل شيء مما لا يطاق، إذا كان هناك جدلية متضمنة، بين الفرد والمجتمع على سبيل المثال، أو بشكل أكثر دقة، بين الفرد والآخر، فمن الممكن أن نستنتج أن غير المتجانس، أو بالأحرى التعددي، ينطوي على تحمل شيء مما لا يطاق. هذا ما كتبه المحلل النفسي المجري فرانزي،
"لم يزعم التحليل النفسي أبدًا بأنه عقيدة فلسفية أيّا كانت، فهو يفسر كلًا من الأفكارالفلسفية والمذاهب السياسية على أنها تجسيد لطبيعة الإنسان النفسية... لم يحدد التحليل النفسي أبدًا أي طرف فردي أو جماعي [أو حزب] كممثلين حقيقيين للطبيعة البشرية. إنه يتوقع أن يأتي المستقبل بتوجه "فردي-اجتماعي" يحترم الاختلافات الطبيعية بين الأفراد، وتطلعاتهم إلى السعادة والاستقلال، على الأقل قدر الإمكان في تنظيم من التعايش الجماعي الذي لا يمكن تغييره، ولكنه يكاد يكون لايطاق "8.
يكاد يكون لا يطاق، يوجهنا فرانزي إلى الفرد في المجتمع. إن التوتر بين الفرد والمجتمع جدلي، لكن المعاناة من نصيب الفرد، حتى لو ظهر بطرق مختلفة في المجتمع. إن ما " يكاد يكون لا يطاق " في المجتمع، يجب على كل فرد وفرد أن يتحمله.
ليس فقط كل فرد منا، فوجود مجتمع تُحترَم فيه "الاختلافات الطبيعية بين الأفراد [و] تطلعاتهم إلى السعادة والاستقلال [...]قدر الإمكان في تنظيم من التعايش الجماعي الذي لا يمكن تغييره، ولكن يكاد يكون لايطاق "مشروط بأن يكون المجتمع نفسه، بكل مستوياته، من الفرد إلى الأمة، قادراعلى تحمل شيء من هذا الذي لا يطاق. بمعنى آخر، يجب أن يكون هذا مجتمعاً يتحقق فيه التنوع، وبالتالي يتحقق أيضاً - بالضرورة، بسبب الافتقار إلى المثل الأعلى المتجانس - النقد.
في مجتمع يحترم اختلافات البشر وتطلعاتهم، يشترط أن تكون إمكانية التعرض للأذى موجودة، على العكس من إمكانية الأذى. وهذا يعني أنه يتعين علينا أن نحدث صدعًا ما في جدلية الجاني-المجني عليه، بحيث لا نكون مضطرين لصقل شخص جاني لكل أذية. بمعنى آخر، من الممكن أن يتأذى كل شخص بطريقته الخاصة، وبالتالي هناك شيء من تحمل ما لايطاق، من تحمل شيء من الأذى الذي يعاني منه كل شخص بمفرده، من أجل فسح المجال للآخر للتكلم - حتى لو كان ذلك يعني احتمال أن أتأذى أنا أيضًا. هذا لا يعني أن على المجتمع أن يسمح بالسلوك العدواني الواضح، مثل العنف المتعمد ضد الآخرين. يجب على المجتمع أن يتحمل النقد، أن يتحمل الفكاهة والنكات، أن يتحمله بشكل فردي، ولكن يجب أيضًا على المجتمع ككل بكل أفراده - وبالتالي، فإن الشخص الذي يوجه النقد مُطالَب أيضًا بتحمل شيء مما لا يطاق بالنسبة له. إن تحمل ما يكاد يكون لا يطاق هو الثمن لدوام مجتمع تعددي.
وكما هو الحال بالنسبة لادعاءات الكوميديين، كذلك في السياسة - إن لم يكن بشكل أكبر- نواجه تسلط المفهوم البسيط والإهانة.وهكذا، على سبيل المثال، يتم اختزال المتظاهرين ضد الانقلاب، بالإضافة إلى المعارضة وحتى أعضاء الائتلاف الذين اختاروا الوقوف ضد الانضباط الائتلافي، لتوجيه الاتهام - "خونة" أو "يساريين". متهمين بسبب اختيارهم المخالف. بهذه الطريقة يتم اختزال المثليين على يد الفئات المحافظة المتطرفة لوصمهم بكلمات مثل "رجس" أو"كارثة"، والعرب ل "الحرق" أو "المعتدين" أو"الإرهابيين"، وما إلى ذلك. ومن ناحية أخرى، حتى في المعارضة نواجه اختزالًا لدوال مغلقة، على سبيل المثال - تركز أصوات الاحتجاج على الدوال "عارعليكم"، و"فاشيين"، وما إلى ذلك. فحتى بين المتظاهرين، يمكننا ملاحظة إقصاء شبه كامل ورفض للأصوات الأخرى، على سبيل المثال. - الفلسطينيون، أو شعارات تندد بالاحتلال، حيث يواجه عدد غير قليل من الذين يخرجون إلى المظاهرات بشعارات تندد بالاحتلال، العنف تجاههم، وغالباً ما يُنظر إلى نداءاتهم على أنها إهانة أو انتهاك للاحتجاج الذي يحمل العلم الإسرائيلي شعارًا. يمكن القول، بطريقة ما، أن كل جانب يتمسك بموقفه المتزمت، المتجانس بدرجة أو بأخرى، مستعيناً بدواله الخاصة، ومن هذه النقطة يسعى ذلك الجانب إلى وحدة معينة مع إقصاء ذلك العامل الذي يشرخ الخطاب المتجانس. وفي مثل هذه الحالة، فإن أي انتقاد يكون لا يطاق بالنسبة لكل طرف، في حين يتخذ موقف دفاعي ويحصن نفسه وراء دعامات الدال المختار. تشديد جون كليز على أن "الكلمة ليست كلمة"، أو إمكانية تحمل الإساءة أو الأذى المتجسدين في أن هناك ما هوأبعد من حرفية الكلمة (المفهوم البسيط)، يُستنزفان إلى أقصى الحدود في الساحة السياسية الآنية، بعبارة أخرى، هناك شيء في المجتمع والحضارة في أيامنا هذه، لا يترك للغيرية، أو لأصوات الآخرين مكان سوى كونها ما لا يطاق.
3. الفعل الديمقراطي
في عام 1941، تطرق السياسي والشاعر الأمريكي أرشيبالد ماكليش ناقدًا المثل الاعلى الأمريكي واورد أدعاء مفاده أنه يتعارض مع مفهوم الديمقراطية. لقد كتب: "لم تتحقق الديمقراطية يومًا. الديمقراطية هي دائمًا شيء يتوجب على الأمة القيام به"9. شيء ما في كلماته يردد صدى قول يشعياهو ليبوفيتش: "المسيح الذي أتى هو مسيح كذاب. لأن ماهية المسيح هوأنه سوف يأتي!"، وبالتالي يؤكد على أن الفعل هو شيء يجب دائمًا الاستمرار في فعله، ليس من باب الافتراض أن هناك هدفًا يمكن بلوغه ومن بعده لا حاجة للقيام بأي فعل. يمكن أن نستنتج من هذا أن الديمقراطية ليست حالة تُحرز ومن بعد ذلك تدوم وحدها،الديمقراطية هي دائما شيء يجب القيام به.
يكتب ماكليش أن أعداء الحرية ينصرفون إلى"طريقة إحراز ملكية العقارات، وهي عبارة عن مخطط لممارسة الأعمال التجارية، أو فرصة لبلوغ الراحة، أو السلطة، أو أشكال معينة من الربح أو الترفيه [...] لم تكن الديمقراطية بحد ذاتها في أي مرة وليست في وقتنا هذا ولن تكون أبدًا نمطًا من أنماط التجارة، أو عالمًا من السلع، أو كومة من المنتجات"10.يمكننا أن نرى بسهولة كم هو بعيدٌ هذا الموقف عن تحقيق الحلم الأمريكي في الرأسمالية الخالصة، أو بالتناوب في مثالية ملكية أرض إسرائيل الكاملة. إن الديمقراطية، كما يقول ماكليش، ليست مسألة سلع أو مُلك، ولا حتى تقاليد، أو تاريخ، أو ثقافة، وما إلى ذلك. فهذه ليست حكرًا لطرف أو لآخر.
كما هو الحال بالنسبة للنكتة، من وجهة نظر ماكليش،لا يمكن للسياسة أن تقتصر على المفاوضات الائتلافية (التجارة)، أو اختزال المعسكرات لمجرد دوال أو رموز (وهو شكل آخر من أشكال الاستملاك)، وإقصاء الآخرين الذين لا "يندرجون" تحت الدوال المحددة (اقضاء الآخر). وفي الحين ذاته، تجاهل تام للفعل الديمقراطي الذي يمكن القول عنه أنه الذي يؤسس الديمقراطية. مرة تلو الأخرى. مرارا وتكرارا. بالنسبة لماكليش، كما هو الحال بالنسبة لليبوفيتش، فإن الغرض من مثل هذا الفعل ليس أن يكون من أجل نفسك، وليس مسألة تجانس التي تضع مصلحتك ومصلحة من هم مثلك في المقام الأول. يمكن القول إن هذه الأفعال تتعامل مع"مجيء المسيح"، وتعزز الوصول الذاتي إلى هدف معين (المال، المكانة، التجارة، تحقيق الأهداف). ليس التركيز هنا على الهدف، لا هدفك ولا هدف للآخرين، وإنما على الفعل نفسه الذي يتوجه للآخرين منذ البداية - الديمقراطية، التعددية، ولكن ليس من أجل نفسي ومن هم مثلي فقط. حتى في عيادة التحليل النفسي، نحن مطالبون بالاستماع و"جعله يتكلم"، أي أن نتحمل شيئًا مما لا يطاق، ونفسح المجال للكلام، ولكن ليس كلام من يتموقع في موضع المحلل.
وفقاً لماكليش، لا توجد ديمقراطية تحكم فيها الأغلبية - لأن الأغلبية تحكم بهدف التجانس. إن حكم الأغلبية في أساسه تعريف مناهض للتعددية. الأغلبية، التي تشكل مجموعة، عبارة عن مجموعة متجانسة، وبالتالي فإن دورها ليس الحكم - بل السماح للآخرين، على وجه التحديد، أولئك الذين ليسوا ضمن المجموعة المتجانسة، على سبيل المثال، بالتكلم، بالظهور كجزء متميز بسبب اختلافه ويظلون رغم ذلك جزءًا من الشعب المدني، يعملون، يفعلون، يحيون، وما إلى ذلك. ولهذا يجب على تلك الأغلبية ذاتها أن تتحمل كل ما ينطوي عليه هذا الأمر بما في ذلك تحمل النقد والهزل والنكتة ونحو ذلك، وكذلك الأمر بالنسبة لتلك الفئة المتميزة فيما يتعلق بالغير. وبعبارة أخرى، فإن الدولة الديمقراطية هي الدولة التي يُطبَّق فيها الفعل الديمقراطي، مرارًا وتكرارًا، ويؤسسها بهذه الصورة، إنه بلد يحتمل شيئًا مما لا يطاق، مما "لا يكاد يمكن التسامح معه"، المتجسد في الجانب الاجتماعي التعددي لذلك البلد. الدولة الديمقراطية هي الدولة التي من خلال أفعالها تحدد، مرارًا وتكرارًا، إمكانية الغيرية.
في لغة التحليل النفسي، يمكننا الاستعانة بالتعريف الآتي للفعل الديمقراطي من أجل الإشارة إلى وجود علاقة معينة بين السياسة والعيادة التحليلية، ولقول أنه، حتى لو كان هناك اختلاف بين الممارسة العيادية والممارسة السياسية، فكما هو الوضع في العيادة حيث تهدف الممارسة إلى "جعله يتكلم"، كذلك الأمر بالنسبة للعمل الديمقراطي إذ يوجّه إلى الغيرية وفسح المجال للكلام غير المتجانس، الذي لا يخضع لمحظورات صارمة على مجرد إمكانية التكلم، وبالتالي فهو ملزم بتحمل شيء مما لا يطاق. وبدون هذا التوجه العيادي، أو بالمقابل، بدون الفعل الديمقراطي الذي يؤسس الديمقراطية، فلا وجود للتحليل النفسي، للديمقراطية، وما من مكان لأصوات أخرى.
[1] לדוגמה, מחקרים בהיסטריה (1895) מאת ברויר ופרויד.
[2] "getting her to speak",עמ' 11 במהדורה האנגלית. התרגום מעט מילולי, האנגלית והצרפתית מעודנות יותר מהעברית, מלשון "לעודד" אותה לדבר. נקודה זו מעט מטושטשת בתרגום לאנגלית, אך בצרפתית היא חוזרת באופנים שונים לאורך הסמינר.
[3]מתוך Juan Pablo Lucchelli & Todd McGowan, “The Early Lacan”, American Imago, Fall 2016, Vol. 73, No. 3 (Fall 2016), pp. 325-341 .
[4] מתוך Jacques Lacan, Autres Écrits (2001), pp. 331, 453
[5] הוא מעיד על כך גם בסמינר 6, כאשר הוא מדבר על הסימפוזיון והשיהוקים של אריסטופנס.
[6] מתוך ההפקה של חדשות תאגיד כאן, מתוך "השבוע עם ירון דקל" 21.08.20 [קישור]
הדוגמאות לכך הן רבות – דייב שאפל, ג'ים ג'פריז, אדי מרפי, ג'ודי גולד ולאחרונה ג'ון קליז עצמו הותקף על שסירב להוריד סצנה מהמחזה "בריאן כוכב עליון" הכוללת דמות גברית המצהיר על רצונו להיות ידוע כאישה אשר רוצה להביא ילד לעולם, סצנה אשר מקורה בסרט שעלה לאקרנים בשנת 1979.
[8] מתוך פרנצי, "פסיכואנליזה ומדיניות חברתית" (1922), פורסם במקור בהונגרית ותורגם לאנגלית על ידי פרנץ ארוש (Ferenc Erős).התרגום לעברית הוא שלי.
[9] מתוך MacLeish, Archibald. The American Cause. 1941.עמ' 28.
[10] שם, עמ' 17-18.
