גיי בריול: "המלחמה... היא כמו הלילה, מכסה הכול או כמעט. העניין הוא השחר, כאשר היום מבקש לחרור את הלילה...". כן, אך נופל שללילה - אור יום, ולשחר - אפלת לילה... ובעת מלחמה, הדברים לעיתים עמומים ונמהרים עד אימה, ובמלחמה לא תמיד מפורש התליין או הקורבן, רע לנשק או אויב, אני או אחר, ואף לא מה חוקי או לא חוקי, ואף לא מה אחריות ברורה או מה אשמה לא נודעה, אקט או מחשבה או משאלה... ויש פעמים שהכול אחרת... שהחיים דמו למוות והמוות לחיים...
על מקרה אחד ממין זה, ועל סיבוכיו המצערים חסרי המוצא עבור סובייקט אחד, רוצה אני לספר. הלא נותרתי רק אני לספרו. גיי בריול: "עמדותיו של פרויד, כמו של לאקאן, מנסות לתפוס את מה שעשוי לשכון בלבו של סובייקט... לפנות אל אותו ממשי. לא מדובר בהסבר. מדובר בלכתוב בלי לרעוד, מחוץ לכל הנחה, הטבה".
בלב סבלו של ג. נטועה הייתה החוויה שעבר במלחמת יום כיפור (בהיותו בן 24) – נעוצה שם כאבן שאין לה הופכין, כאבן שהושלכה אל מרחבו של זמן שלא פג תוקפו לעולם ועם זאת גם לא נועד ולא נחזה מעולם:
"ביום החמישי למלחמה, פגז פגע ברכב המשוריין בו הייתי. ברגע הפגיעהעצמתי את עיניי וכשפקחתי אותן, כבר כמעט אור יום היה, ראיתי כי אני מכוסה כולי בדם. הייתי בטוח שנפגעתי, אפילו שמתתי... אבל לא היה זה דמי אלא דמו של המפקד שלי, מפקדי הנערץ, שנהרג, שישב מולי... חשבתי לשנייה אחת, האמן לי, רק לשנייה: זה הוא, לא אני...". מ. פונה לאחור וטופל במשך שבועיים במחנה מיוחד לטיפול בחיילים שלקו ב"הלם-קרב".
הרבה זמן נשפך מאז; ג. הקים - אגב "המולת החיים והשכחה", לפי ביטויו - משפחה "מפוארת" ועבד במוסד חינוכי אחד שנים רבות. לא בלי התקפי מועקה קשים, מלנכוליים למדי, שפקדו אותו מעת לעת. לבסוף, ג. התאשפז במחלקה הפסיכיאטרית יומיים לאחר תום מלחמת "צוק איתן". אי אלה דברים אירעו סמוך מאד לפריצת המלחמה ולמשך כול אורכה. אביא רק את הטעונים ביותר מביניהם, אף שגם האחרים מרמזים לאותם כיוונים:
· לפני צאתו לחופשת הקיץ, בתום שנת הלימודים במוסד בו עבד, מנהלת המוסד הציעה לו לצאת לפנסיה מוקדמת כיוון שראתה שהוא מתקשה לעמוד בעומס העבודה בשנים האחרונות. הוא נפגע עמוקות, חש כי נעשה לו "עוול גדול". כיום, חרף כמה תכניות לעתיד, השתרשה בו התחושה ש"כבר מאוחר", והעתיד בכללותו ניבט בעיניו "מעורפל ולא נראה".
· מיד עם צאתו לחופשה ותוך כדי הימים הראשונים של מבצע "צוק איתן", פנה לטפל בשיניו ובמהלכו עקר חמש שיניים קדמיות. הותאמה לו תותבת זמנית, אך הוא התקשה לשאת את מראהו ואת אופן דיבורו שהשתנה. הוא שב והוכיח עצמו על שעשה "טעות גדולה" בכך שהסכים לעקור את שיניו, אף שידע כי היה הכרח בדבר. ג. לא יכול היה בשום פנים להוסיף מילה שתבהיר מעט מדוע הוא רואה בזאת "טעות" או מה הייתה למעשה "טעות" זו . רק זאת: "עשיתי שגיאה... ועכשיו כבר מאוחר".
· מן הרגע בו פרצה המלחמה, לא חדל ג. לצפות במאורעות המלחמה בטלוויזיה, מבוקר ועד השעות הקטנות של הליל, אף שבתוך כך הוצף בזיכרונות המכאיבים ממלחמת יום כיפור. וכשלבסוף חדל, חש, שוב: "זה היה מאוחר מדי". מאוחר מדי, כי אז בכמה הזדמנויות צצו לפתע "מחשבות של מוות": "לקחת את הסכין ולהשתמש בה" כשראה את אשתו חותכת לחם, "לחטוף אקדח ולהשתמש בו" כשראה איש ביטחון חגור באקדח. המחשבות נעלמו כלא היו "בתוך שניות", אבל היו "בלתי נסבלות" עבורו. כנשאל באחת הפעמים מה ביקש שם לראות בטלוויזיה בזמן ששצפה בה בלא הרף, ענה בקול ענות חלושה: "רציתי לראות...לא יודע מה...רציתי לראות..."
שלוש דמויות מעורבות ב"סצנה" של מלחמת יום כיפור: ג., המפקד הנערץ והאדון המוחלט, המוות. שלושה זמנים לוגיים[1] ניתנים לבידוד כאן; "הרף העין של המבט": "עצמתי עיניי... וכשפקחתי אותן ראיתי כי אני מכוסה כולי בדם"; "הזמן להבין": "אבל לא היה זה דמי שלי אלא דמו של מפקדי..."; "הרגע להסיק": "זה הוא, לא אני", המפקד מת ואני חי. אמת ויציב, אולם ניתוח ראשוני ופורמאלי זה כשלעצמו אינו אומר לנו, כמובן, מאומה על טיב סבלו המתמשך של מ. או על עמדתו הסובייקטיבית ועל גורלו. שהרי רק מתוך אלה, ובדיעבד, יכולים אנו לומר דבר-מה על מקומה ומהותה של "סצנה" זו בחייו.
בטבור מקרה זה מבקש אני להעמיד את השאלה שאותה יכולתי לקרוא ממה שהיה באפשרותי לקבץ מכל הנאמר, במשורה למדי, על ידי ג.: כיצד לשאת את הפער, הפער הכפול במהותו, בין "...עצמתי עיניי" לבין "וכשפקחתי אותן, כבר כמעט אור יום היה, ראיתי כי אני מכוסה כולי בדם...", ובין "הייתי בטוח שנפגעתי, אפילו שמתתי" לבין "... אבל לא היה זה דמי אלא דמו של המפקד שלי, מפקדי הנערץ, שנהרג, שישב מולי..." לדעת יותר פער זה ואת השפעתו על חייו של ג., אתיר לעצמי לשים בפיו את המילים הבאות: בין החיים שהפכו לדם והמוות שדימם על החיים – איה אני? עצמתי עיניי כדי לא לחזות במותי, או כדי שמותי לא יחזה בי, וכשפקחתי אותן ראיתי כי מתתי, אבל לא היה זה מותי שלי אלא מותו של מפקדי ממולי, מפקדי הנערץ. הפער הזה הוא במהותו פער על חודו של זמן, זמן שאינו עשוי למחשבה ולתפיסה; מפגש מוחמץ עם המוות כמו גם עם החיים. מפגש אשר היגדו מסומן על ידי האמירה החוזרת ונשנית: "מאוחר מדי". המבט מכל מקום נותר על כנו, מקובע לעד כ-'כתם עיוור' בעיני הסובייקט אך מצוי בכוח בכל מקום. וכך, "מחשבות המוות" תלויות היו לחלוטין במראה עיניים ובאקראיות, בדמות הזולת הנוכח מולו ואוחז בסכין או חוגר אקדח: מבטו העיקש והמפתה של המוות? כעין הלוצינציה? יש ב"מחשבות המוות" הללו עמימות עמוקה: האם "להשתמש" (בסכין, באקדח) מכוון כלפי הסובייקט או כלפי האחר? אך בין כה ובין כה, הדם הניגר, שהיה לרגע אחד נצחי דמו שלו, לא היה כי אם דם מפקדו, הדמות האספקלרית, ואף האידיאלית.
אך כיצד נקרא למפגש בכוח זה עם החיים ועם המוות כאחד, וביתר דיוק, עם מה שמשיק או מפגיש ביניהם – אם לא 'סירוס'? האין הסירוס בא לייצג בלא-מודע את המוות תחת סימן החיים כמו גם את החיים תחת סימן המוות? אך דומה שאת זאת בדיוק לא יכול היה לשאת ולסבול ג.: את החיים הנובעים מהמוות ואת המוות שצץ מהחיים.
לאקאן: "הפונקציה של הטיכה(tuche) , של הממשי כמפגש... במידה ומפגש זה הנו באופן מהותי מפגש מוחמץ - הוצגה לראשונה בתולדות הפסיכואנליזה בדמות הטראומה"[2]. אולם מפגש מוחמץ זה עם הממשי מכונן את מה שלאקאן מכנה: מציאות "en souffrance", היינו מציאות המצויה בהמתנה, או בציפייה דרוכה (ומלאת סבל כאחד), המנתבת באמצעות כפיית-החזרה את "פיתולי התהליכים הראשוניים עצמם". מה היה אפוא גורלה של מציאות-בהמתנה זו במקרה של ג.? זו אכן המתינה בציפייה גדושת סבל שנים רבות, תחילה בסיוע ה"שכחה" והשקיעה ב"המולת החיים", העבודה והמשפחה. תוך כך אותתה מדי פעם, תחת נסיבות ותנאים שלא יכלו להתברר, על קיומה על ידי פרצי המועקה והמלנכוליה שידע ג. במשך השנים. ולאחרונה לא יכלה לעמוד בפני ה"עוול" של האחר הדוחף אותו לפרוש אל עתיד "מעורפל ולא נראה", ואחר כך בפני אימת השיניים העקורות והפה הריק, שיורים ממשים של כיליון בסימן מבטו חסר הבושה של המוות. שפע מראות המלחמה שאמצעי התקשורת ספקו היוו מלכודת למבט וזמנו לעין הזדמנות שלא היה ניתן לעמוד בפניה לראות את מה שלא ניתן לראייה ולתפיסה - את המפגש המוחמץ ואת הזמן שאבד. מן הבלתי-אפשרי הזה נותרו אך "הרצון לראות", ההתענגות המציפה ולצדה "מחשבות המוות" מותנות המבט. ולבסוף, פקעה, כמדומה, "סובלנותה" של מציאות-בהמתנה זו ולא עמדה עוד בפני ההבטחה, שאותה העניק ה-'מעבר לאקט', לחצות זמן זה ולפרוש סופית מכבלי סבל זה: לאחר ימים ספורים של אשפוז תלה עצמו ג. במבנה שעמד נטוש נוכח המחלקה ממש. המציאות בהמתנה צומצמה בהינף חבל אחד לשארית אחרונה, השארית המיותרת שהינה הוא גופו. הוא בחר במוות, אבל על חשבון המוות שבחיים והחיים שבמוות. האם עצם שוב את עיניו בטרם נעצמו עיניו לנצח, או הישיר הפעם מבט בלתי אפשרי אל המוות?
يقول جي بريول: "فالحرب [...] أشبه باللّيل، إذ إنّها تُغطّي كلّ شيء، أو تقريبًا كلّ شيء. الأهمّ هو الفجر، أي عندما يحاول النّهار أن يشقّ اللّيل...". أجل، لكن يحصل أن يكون في اللّيل ضوء النّهار، وفي الفجر – حلكة اللّيل... وفي أوقات الحرب، تكون الأمور أحيانًا مبهمة ومتسارعة لدرجة مخيفة، وفي الحرب ليس من الواضح دائمًا من هو الجلّاد ومن هي الضّحيّة، من هو الرّفيق في السّلاح ومن العدوّ، من أنا ومن الآخر، أو حتّى ما هو قانونيّ وما هو غير قانونيّ، أو ما هي المسؤوليّة الواضحة وما هو الذّنب المجهول، ما هو الفعل أو الفكرة أو الأمنية... وأحيانًا يكون كلّ شيء مختلفًا... تبدو الحياة أشبه بالموت والموت أشبه بالحياة...
أريد أن أتحدث هنا عن حالة كهذه، وأن أحكي عن التّعقيدات المؤسفة التي لا خروج منها والتي جابهتها ذات مفردة. إذ لم يبقَ غيري ليقُصّ هذه الحالة. بحسب جي بريول: "تحاول مواقف فرويد، ولاكان مثله، أن تُمسِك بما قد يكمن في أعماق الذات ... أن تتوجه إلى ذلك الواقعيّ. ليس القصد منها تقديم شروح. إنّها أشبه بالكتابة دون ارتعاش، بعيدًا عن أيّ مجاملة أو مراعاة".
في صُلب معاناة "ج"، راسخةً لديه التجربة التي مَرّ بها خلال حرب يوم الغفران (حين كان في سنّ 24) – تجربة مغروسة كحجر يستحيل قلبه، كحجر ألقيَ في حيّز زمن لا ينتهي أبدًا، ومع ذلك لم يكن مخصّصًا ولا متوقعا بتاتًا:
"في اليوم الخامس من الحرب، أصابت قذيفة المركبة المدرّعة التي كنت فيها. لحظة الإصابة أغمضت عينيّ وعندما فتحتهما، لاح ضوء النّهار تقريبًا ورأيت أنّني مغطّى كلّيًّا بالدّماء. كنت على يقين من إصابتي، أو حتّى من مماتي... لكنّ الدّم لم يكن دمي بل دم قائدي، الذي أقدّره جدًّا، والذي قُتِل وهو جالس قبالتي... فكّرت في الأمر لمدّة ثانية واحدة فقط، صدّقني، لمدّة ثانية فقط: قُتِل هو، لا أنا...". بعد ذلك، أخلي "ج" إلى الخلف ونُقِل للعلاج لمدّة أسبوعين في معسكر خاصّ لمعالجة جنود أصيبوا بـ "صدمة القتال".
مرّ وقت كثير منذ تلك الحادثة؛ أنشأ "ج" عائلة "مُكرّمة" (بمناسبة "صخب الحياة والنّسيان"، على حدّ تعبيره) وعمل في مؤسّسة تربويّة واحدة لسنوات طويلة. لم تكن حياته خالية من نوبات ضيق وحصر قاسية، وكئيبة جدًّا، كانت تصيبه من حين إلى آخر. في نهاية المطاف، أحيل "ج" إلى قسم الطّبّ النّفسيّ بعد مرور يومين على انتهاء حرب "الجرف الصّامد". في ما يلي تسلسل الأحداث التي جرت قريبًا من اندلاع الحرب وخلال فترة القتال كلها. سوف أقصّ فقط تلك الأحداث المشحونة، مع أنّ بقيّة الأحداث تشير إلى الاتّجاهات ذاتها:
· قبل خروجه إلى العطلة الصّيفيّة، مع انتهاء السّنة الدّراسيّة في المؤسّسة التي كان يعمل فيها، عرضت عليه مديرة المؤسّسة أن يخرج إلى التّقاعد المُبكّر لأنّها لاحظت أنّه يواجه صعوبة في تحمّل عبء العمل في السّنوات الأخيرة. شعر "ج" بإهانة بالغة وبأنّ "ظلمًا كبيرًا" ارتُكب بحقّه. اليوم، وعلى الرّغم من وجود بعض البرامج المستقبليّة، تجذّر فيه الشّعور بأنّ "الوقت قد فات"، وبأنّ المستقبل يبدو بأكمله "ضبابيًّا وغير مرئيّ" بالنّسبة له.
· فور خروجه إلى العطلة ومع أوّل أيّام عمليّة "الجرف الصّامد"، توجّه لتلقّي علاج لأسنانه، تمّ خلاله اقتلاع خمس أسنان أماميّة. لوئمت له أسنان اصطناعيّة مؤقّتة، إلّا أنّه لاقى صعوبة في تحمّل مظهره وفي تغيّر نمط كلامه. عاد ولام نفسه على ارتكاب "خطأ فادح" لأنّه وافق على اقتلاع أسنانه، رغم أنّه كان يعي أنّ الأمر ضروريّ. لم يكن "ج" قادرًا بتاتًا على إضافة أيّ كلمة توضّح سبب اعتباره الأمر "خطأ"، أو توضّح ما هو ذاك "الخطأ" تحديدًا. كان يقول فقط: "ارتكبتُ خطأ... وقد فات الأوان."
· منذ لحظة اندلاع الحرب، لم يكفّ "ج" عن مشاهدة أحداث الحرب عبر التّلفزيون، منذ الصّباح وحتّى أواخر ساعات اللّيل، رغم أنّ ذلك أجّج فيه ذكريات مؤلمة من حرب يوم الغفران. وعندما كفّ عن ذلك في النّهاية، شعر مجدّدًا "بأنّ الوقت قد فات". فات الوقت، لأنّ أفكارًا تواردت في ذهنه في بعض اللّحظات "حول الموت": "تناوُل السّكين واستخدامها" عندما رأى زوجته تقطع الخبز، "خطفُ مسدّس واستخدامه" عندما رأى رجل أمن يحمل مسدّسًا على حزامه. "خلال ثوانٍ"، كانت هذه الأفكار تختفي كأنّها لم تكن، لكنّها كانت "غير محتملة". عندما سئل في إحدى المرّات عن الأمور التي كان يرغب في رؤيتها أثناء مشاهدته للتلفزيون دون توقّف، أجاب بصوت ضعيف: "أردت أن أشاهد... لا أعرف ماذا... أردت أن أشاهد...".
هُناك ثلاث شخصيّات مشاركة في "مشهد" حرب الغفران: "ج"، القائد الذي يكنّ له التّقدير، والسّيد المطلق – الموت. هناك ثلاثة أزمنة منطقيّة[3] يُمكن فصلها هنا: "لمح بصر النظرة": "أغمضت عينيّ... وحين فتحتهما رأيت أنّني مغطّى كلّيًّا بالدّماء"؛ "زمن الإدراك": "لكنّ الدّم لم يكن دمي بل دم قائدي..."؛ "لحظة الاستنتاج": "قُتِل هو، لا أنا"، أي أنّ القائد ميّت وأنا حيّ. ذلك صحيح للغاية، إلّا أنّ هذا التّحليل الأوّليّ والرّسميّ بحدّ ذاته لا يخبرنا شيئًا، بالطّبع، حول نوعيّة معاناة "ج" المُتواصلة أو حول موقفه الشّخصي وقدره. فقط من خلال تلك الأمور، وبنظرة ارتجاعيّة، يمكننا أن نستنتج شيئًا حول أهمّيّة هذا "المشهد" وجوهريّته في حياته.
في صُلب هذه الحالة، أحاول أن أطرح السّؤال الذي كان باستطاعتي قراءته ممّا تمكّنت من جمعه من كلّ ما كان "ج" يقوله، في ما ندر: كيف يمكن تحمّل الفجوة، المزدوجة بطبيعتها، بين "أغمضت عينيّ" و "وعندما فتحتهما، لاح ضوء النّهار تقريبًا ورأيت أنّني مغطّى كلّيًّا بالدّماء..."وما بين " كنت على يقين من إصابتي، أو حتّى من مماتي..." وبين " لكنّ الدّم لم يكن دمي بل دم قائدي، الذي أقدّره جدًّا، والذي قُتِل وهو جالس قبالتي...". وكي نعرف المزيد عن هذه الفجوة وعن تأثيرها على حياة "ج"، سوف أسمح لنفسي بأن أضع في فمه الكلمات التّالية: بين الحياة التي تحوّلت إلى دم والموت الذي أُريق دمه على الحياة – أينني؟ أغمضت عينيّ كي لا أشهد موتي، أو كي لا يشهدني موتي، وحين فتحتهما رأيت أنّني قد مُتّ، لكنّ الموت لم يكن موتي بل موت القائد قبالتي، ذلك الذي أقدّره كثيرًا. هذه الفجوة بجوهرها تتعلّق بحدّ الزّمن، زمن عصيّ على التّفكير أو الإدراك؛ لقاء مُفوَّت مع الموت ومع الحياة في آن. لقاء يُشار الى مقولته من خلال إعلانه المُتكرّر: "لقد فات الوقت". تبقى النّظرة على حالها، مُسمّرة إلى الأبد كـ"بقعة عمياء" من وجهة نظر الذات، إلّا أنّها حاضرة وبقوّة في كلّ مكان. هكذا، باتت "أفكار الموت" متعلّقة كلّيًّا بما تراه العيون وبالصُّدفة، في صورة الآخر الحاضر أمامه والذي يمسك بالسّكّين أو يحمل مسدّسًا على خصره: أهذه نظرة الموت العنيدة والمُغرية؟ أهذه هلوسة؟ في "أفكار الموت" هذه ثمّة ضبابيّة عميقة: هل "استخدام" (السّكّين، المسدّس) مُوجّه نحو الذات نفسها أو نحو الآخر؟ وفي جميع الأحوال، الدّم المُراق، والذي بدا للحظة فريدة أبدّية كأنّه دمه هو، لم يكن إلا دم قائده، تلك الشّخصيّة المرآويّة، لا بل المثاليّة.
لكن، أيّ اسم يُطلق على ذلك اللّقاء المفروض عنوة مع الحياة والموت في آن – أو كي نكون أكثر دقّة، مع ما يجمع أو يُحدث اللّقاء فيما بينهما، غير "الإخصاء"؟ ألا يُمثّل الإخصاء في اللاوعي الموت تحت علامة الحياة والحياة تحت علامة الموت؟ لكن يبدو أنّ ذلك هو تحديدًا الأمر الذي لم يستطع "ج" تحمّله: الحياة التي تنبع من الموت أو الموت الذي ينبثق عن الحياة.
يقول لاكان: "لقد عُرضت وظيفة الـ "تيخي" (tuche)، أي الواقعي كلقاء ... – في حال كان ذلك اللّقاء لقاء مُفوّتًا في جوهره – للمرّة الأولى في تاريخ التّحليل النّفسيّ على هيئة الصّدمة".[4] إلا أن ذلك اللّقاء المُفوّت مع الواقعيّ يؤسّس ما يُطلق عليه لاكان اسم الواقع "en souffrance"، أي الواقع قيد الانتظار، أو الواقع المُرتقب بتوتّر (والمشبع بالمعاناة أيضًا) – واقع يوجّه "تقلّبات السّيرورات الأوّليّة ذاتها" بواسطة التكرار القهريّ. ما هو قدر هذا الواقع المُترقّب، إذًا، في حالة "ج"؟ إنّه فعلًا ارتقاب مكدّس بالمعاناة الطّويلة، بدءًا بالاستعانة "بالنّسيان" والغوص في "صخب الحياة"، والعمل والعائلة. خلال ذلك الوقت كلّه، كان ذلك الارتقاب يلوّح مُشيرًا إلى وجوده، تحت ظروف غير واضحة، وذلك في نوبات الضيق والكآبة التي كان يعيشها "ج" من حين الى آخر. وفي الفترة الأخيرة، لم يسع الارتقاب أن يصمد أمام "ظلم" الآخر (الكبير)، والذي دفعه إلى التّقاعد والخروج لمستقبل "ضبابيّ وغير مرئيّ"، ولاحقًا أمام فظاعة اقتلاع الأسنان والفم الخالي، اللّذين كانا يُطلقان واقعيًّا من الاندثار على ضوء نظرة الموت الوقحة. أمّا مناظر الحرب الغزيرة التي زوّدته بها وسائل الإعلام، فكانت بمثابة فخّ للنظر، ووفّرت للعَيْن فرصة تستحيل مقاومتها، ألا وهي رؤية ما لا تمكن رؤيته ولا يمكن إدراكه: ذلك اللّقاء المُفوَّت والزّمن الضّائع. من ذلك المستحيل لم تبقَ إلّا "الرّغبة في الرّؤية"، التّلذّذ الغامر وإلى جانبه "أفكار الموت" المقرونة بالنّظر. في النّهاية، يبدو أنّ "تسامح" ذلك الواقع المُرتقب نفد فكفّ عن مقاومة الوعد الذي أعطاه الانتقال إلى الفعل – في اجتياز هذا الزّمن والاستقالة نهائيًّا من حبال هذه المعاناة: فبعد أيّام معدودة من الرّقود في المستشفى، شنق "ج" نفسه في مبنى مهجور مقابل القسم تمامًا. اختُزل الواقع المُرتقِب بشَدَّة حبل واحدة، حتّى استحال بَقيّةً أخيرة – بقيّة فائضة، هي جسده نفسه. لقد اختار الموت، عوضًا عن الموت الذي في الحياة والحياة التي في الموت. هل أغمض عينيه مُجدّدًا قبل أن تُغمضا إلى الأبد، أم أنّه نظر إلى الموت هذه المرّة نظرة مباشرة ومستحيلة؟
[1] באנלוגיה לזמנים הלוגיים המובאים על ידי לאקאן במאמר: "הזמן הלוגי וההכרזה מתוך ודאות מוטרמת", כתבים, הוצאת רסלינג, תל אביב, 2015, עמ' 183.
[2] Lacan, J., The Seminar, Book XI, The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis, London. 1977, p. 55.
[3] في مقابلة للأزمنة المنطقيّة التي يقدّمها لاكان في المقالة: "الزّمن المنطقيّ وتوكيد اليقين المُرتقب" – في العبريّة: "הזמן הלוגי וההכרזה מתוך ודאות מוטרמת", כתבים, הוצאת רסלינג, תל אביב, 2015, עמ' 183.
[4] Lacan, J., The Seminar, Book XI, The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis, London. 1977, p. 55.
